Kriledjan Çipa/
Dita Ndёrkombёtare e Muzeve dhe Siteve Arkeologjike, si dhe nevoja pёr ngritjen e njё Muzeu Arkeologjike nё qytetin e Vlorёs.
Sot, nё kёtё ditё tё rёndёsishem pёr muzetё nё mbarё botёn, si institucione shkencore me misjon edukues, mё shumё se ditё feste, ёshtё ditё reflektimi pёr rolin e muzeut, nё raportin qё ai duhet tё ketё me shoqёrinё. Sigurisht qё, muzeu e tejkalon rolin thjesht edukativ, si ndёrmjetёs midis shoqёrisё modern me shoqёritё, kulturat dhe vlerat historike tё sё shkuarёs. Si mbartёs i kёtyre vlerave tё shprehura nёprmjet kulturёs materiale dhe artefakteve, muzeu, ka gjithashtu rolin aktiv tё institucionit qё i studion dhe interpreton kёto vlera historike dhe kulturore, nёpёrmjet punёs kёrkimore shkencore. Jo rastёsisht, kёto institucione dhe koleksionet e para private apo laboratorike, u shёndruan nё vatrat e para tё zhvillimit tё shkencave si arkeologjia, etnografia etj, nё shumё vende tё Europёs, duke pёrfshirё edhe vendin tonё. Pak a shumё kёshtu ka nisur muzeologjia sё bashku me shkencёn e arkeologjisё nё vendin tonё, ku njё rol prej pjonieri nё kёtё drejtim ka luajtur qyteti i Vlorёs. Ishin dy premisa kryesore, tё cilat e kthyen Vlorёn nё njё nga vatrat e para tё Muzeologjisё Shqiptare, me orientim specifik nё arkeologji. Vetё Gjiri i Vlorёs, por edhe hinterlandi i tij, kryesisht lugina e Shushicёs ёshtё njё nga zonat me pёrqёndrimin mё tё madh tё qendrave arkeologjike.
Nё gjithё hapsirёn e Gjirit tё Vlorёs, ruhen rrёnojat e tre qyteteve shumё tё rёndёsishme antike tё Orikumit, Kaninёs, Triporti, por dhe rrёnojat e Aulonёs antike, qё ndodhen nё qendёr tё Qytetit. Pёrgjatё luginёs sё Shushicёs gjenden rrёnojat e qendrave tё tjera tё rёndёsishme arkeologjike si Amantia, Olympe, Cerje, Armeni, Hadёrraj, Nivica etj. Tё gjitha kёto qytete antike tё marra sё bashku, shto kёtu me qindar e ndoshta mijra site arkeologjike tё shtrira nё mёnyrё diakronike nga Prehistoria e deri nё periudhёn Osmane, pёrbёjnё njё pasuri tё jashtёzakonshme arkeologjike. Kjo premisё, plus prania e familjes Vlora, antarёt e tё cilёs tё iluminuar qё herёt rreth nocionit tё komb-shtetit, filluan tё parёt mbёledhjen e artefakteve antike, duke krijuar tё parin koleksion privat (krahas atij Françeskan e Jezuit tё Shkodrёs), duke zhvilluar nocionin e antikuariatit, si hap i parё drejt fillimit tё arkeologjisё sё mirfilltё. Surja dhe Eqerem Bej Vlora, baba e bir, deri nё fillimet e vitit 1920, kishin mbёledhur njё numёr tё madh artefaktesh me prejardhje nga qyteti antik i Orikumit dhe nga vetё Aulona antike. Duke qenё se, Pashalimani ka qenё prona e tyre private, krahas koleksionimit tё gjetjeve arkeologjike tё rastёsishme me prejardhje nga Orikumi antik, nuk pёrjashtohet tё kenё kryer edhe gёrmime arkeologjike, po tё nisemi nga disa objekte tipike me prejardhje nga nekropoli.
Gjithёsesi, prania e kёtij koleksioni, si dhe vendimarrja nga qeveria e atёhershme pёr ngritjen e Muze Arkeologjik nё vitin 1936, nё ish selinё e qeverisё sё Ismail Qemalit, krijoi premisa dhe nxiti formimin e arkeologёve tё parё Shqiptarё si Tahsin Jonusi dhe Yzeir Ismaili, tё dy nga Vlora, madje ky i fundit edhe drejtori i parё i kёtij muzeu. Ky vizjon i Zogut dhe arkeologut francez Leon Rei, nuk lidhej vetёm me nevojёn pёr ekspozimin e pasuris arkeologjike tё Vlorёs dhe objekteve tё pёrftuara nga gёrmimet nё qendrёn arkeologjike tё Apolonisё, por duke qenё se Vlora ishte qytet portual, synohej gjithashtu dhe zhvillimi i turizmit, jo rastёsisht u zgjodh pёr kёtё funksion godina e qeverisё sё Ismail Qemalit, e cila ndodhej pikёrisht pranё portit. Pra, kёto premisa e kthyen Vlorёn kryeqytetin e muzeologjisё dhe arkeologjisё Shqiptare, deri nё Luftёn e Dytё Botёrore, kohë kur muzeu arkeologjik u shkatёrua dhe grabit, ndёrsa shumё nga objektet e koleksionit tё Vlorajve humbёn. Me inisiativё tё shtetit Shqiptar tё pasluftёs, si dhe me pasioni e pashtershёm tё Llambi Durrollit, u ngritёn muzetё e parё tё Vlorёs, me profile tё ndryshme, ndёr tё cilёt edhe Muzeu Historik, ku nё prezantimin diakronik tё historisё, nё pavionin e arkeologjisё ekspozoheshin artefakte me prejardhej nga Orikumi, Amantia, Shpellat e Velçёs, Kanina, Triporti, Mavrova etj.
Ky koleksion, u pasurua ndjeshёm jo vetёm nga puna e Llambi Durrollit, por dhe nga puna e arkeologёve Perlat Kulla e Ilia Çano, tё cilёt punuan pranё kёtij muzeu. Gjithёsesi, pas viteve 1990 pavarёsisht punёs sё admirueshme tё drejtuesve dhe punonjёsve tё kёtij muze ndёr vite, ai ngelet i parikonceptuar mbi bazat e zhvillimeve moderne nё shkencёn e muzeologjisё, ku jo vetёm mungon aplikimi i teknologjive moderne, por mungojnё edhe hapsirat e domosdoshme pёr prezantimin dinjitoz tё pasurisё sё jashtёzakonshme dhe objekteve tё panumёrta me prejardhje nga qendrat arkeologjike tё Vlorёs. Kjo sigurisht ёshtё e kuptueshme, po tё kemi parasysh problemet dhe nevojat jetike qё ka patur Vlora dhe gjithё Shqipёria gjatё 30 viteve tё fundit.
Ekspeditat e panumurta arkeologjike nё Amantia, Triport, Orikum, Kaninё, Aulonё, Olympe, si dhe gjetjet e shumta rastёsore ndёr vite, kanё krijuar njё koleksion gjigand objektesh arkeologjike, por fatkeqёsisht tё shpёrndara nё muzetë e ndryshёm tё Tiranёs dhe nё fondet e Institutit tё Arkeologjisё. Kёto objekte me vlera unikale, janё pasuri qё flenё tё pashfrytёzuara. Nё kёto kushte, ku pasuria e jashtёzakonshme arkeologjike e Vlorёs duhet prezantuar pёr publikun dhe duhet administruar nё funksion tё edukimit, kёrkimit shkencor dhe zhvillimit tё turizmit, kthimi tek tradita e lavdishme e kёtij qyteti ёshtё zgjidhja e vetme pёr tё ardhmen e kёsaj pasurie. Ngritja nё qytetin e Vlorёs e njё Muzeu tё profilizuar nё arkeologji ёshtё njё zgjidhje jo vetёm pёr administrimin dhe promovimin e kёsaj pasurie, por njёkohёsisht pёr zhvillimin e qёndrueshёm turistik tё qytetit, i cili mё shumё se çdokush tjetёr, tё shkuarёn, tё tashmen dhe tё ardhmen e ka tё pandashme nga identiteti i fortё kombёtar Shqiptar, si pjesё e identiteti Europian.