Kosta Nake/
ME PENË, PENEL DHE PALLË NË PËLLËMBË
Një pasqyrë e vlerësimeve të Faik Konicës për figurat e njohura të kombit:
Abdyl Frashëri: Mjekra e gjatë, pak e thinjur, balli i lartë e i gjerë i jepnin Abdyl beut një hije me të vërtetë madhështore; po sytë – dy sy të mëdhenj e të thellë, që kishin shkëlqimin e yjve dhe forcën e çelikut – dëftenin më shumë gjithë flagën, gjithë fuqinë e këtij burri. (f.115)
Naim H. Frashëri: Naimi e mësoi, e ngjalli, e rriti kombin shqiptar, e gatiti udhën për një propagandë kombëtare më përparimtare. Naim bej Frashëri pati edhe një tjatër nder: kuptoi dobinë që mund të nxjerrë kombësia jonë nga bektashizmi. Kam besuar e thënë se Naim beu: Ish mendjengushtë. Kish një karakter vulgar. Ish një zero i shkëlqyer në fushë të letrave. Ish një atdhetar shumë i nxehtë. Nuk jam i shtrënguar, sepse një njeri ka qenë atdhetar, ta lëvdoj për tjatër se për atdhesiën e tij. (f.118 dhe 247)
Jeronim de Rada: Po ku është madhëria e Radës? Në dashuri të nxehtë e kurrë të lodhur për Shqipërinë. Ç’bukuri në këtë jetë të kthyer tri të katërta shekulli me një mendim, të mbështetur më një shpresë! Ç’mësim i madh për ne të gjithë! (f.126)
At Shtjefën Gjeçovi: Një nga njerëzit më të lartë që ka patur Shqipëria, një lartësi e përulur. (f. 128)
Bajram Curri: Liberal në mes të despotizmës, patriot në mes të tradhëtisë ose të ftohtësisë kundrejt Atdheut, i patrembur në armët po përkrahës i brezit të ri dhe i idealit të një Shqipërie të shtruar në qetësi dhe në punë, Bajram Curri kish shumë virtyte të bukura, po virtyti më i shkëlqyer i tij ish një besnikëri e patundur në fjalën që jepte. (f.130)
A.Z.Çajupi dhe “Baba Tomori”: Gjuha e auktorit, i cili duket se është lab, është e fortë e e hijshme pa lulka të tepra e të panevojshme. Mund të shtoj edhe që është e kulluar. Na leu një vjershëtor! (f.238)
Asdreni dhe “Rreze dielli”: Gjuha e z. Asdren është e qëruar, e kulluar dhe e gjallë. (f.242)
*
Kur është fjala për figura të së kaluarës, qasja e Konicës ndaj tyre është më realiste, me një prirje pozitiviste në funksion të ushqimit të ndjenjave atdhetare. Kështu gjen rastin të kujtojë 500-vjetorin e Gjin Bua Shpatës më 29 tetor 1899 (Vepra 1, f.76), vazhdon me Don Noc Nikajn “një shqiptar mjaft inteligjent, shumë aktiv, një çikë kokëfortë, po që gëzon një farë influence reale mbi shefat malësorë.” (po aty, f.118) Në dy letra që i drejton Asdrenit përdor togfjalëshat vlerësues “i dhëmbshur atdhetar” (po aty, f.113) dhe “i shtrënjtë atdhetar” (po aty, f.114). Kurse më parë e kishte lavdëruar për gjuhë e veprës poetike “Rreze dielli” që “është e qëruar, e kulluar dhe e gjallë.” (po aty, f.242)
Fjalë të mira shkruan edhe për Hasan Hysin (nga Bitincka) të cilit iu besua menaxhimi i gazetës “Shqiptari i Amerikës”, “atdhetarit të njohur” për “patriotizmën e tij.” (po aty, f.250, 252)
Ka edhe vlerësime të tjera me pikatore për figura të tjerë, por është më i ashpër kur lë penën mbi tavolinë dhe heq shpatën nga brezi.
Fshikullimi i parë për Ismail Qemalin. Në vitin 1899 ai ishte “…njeri me vlera e me dinjitet të madh, patriot.” (Vepra 3, f.59), në vitin 1901 e akuzon se ka qëllim “të devijojë të gjitha përpjekjet tona në favor të Greqisë” (Vepra 4, f. 98). Në vitin 1913 iu kundërvu qeverisë së Vlorës dhe u bashkua me qeverinë e Durrësit sepse iu ofrua presidenca e pleqësisë për Shqipërinë e Mesme. “Në doni paqën dhe nderën e Shqipëri mundohuni të qeverisni si lipset viset që mbani nënë zgjedhë tuaj.” (Vepra 4, f.188)
Pasi nuk i ka lënë baltë nën thua Ahmet Zogut deri në vitin 1939 duke e lavdëruar dhe sharë, ndarja përfundimtare është e hidhur. Më 6 dhjetor 1940 e quan “batakçi dhe vagabond që meriton përbuzjen e çdo shqiptari patriot” (Vepra 4, f.276), më 3 prill 1942 në letrën dërguar Dervis Dumës, e quan “një përzierje të çuditshme e dy personazheve shekspirianë, Dogberri dhe Jago. (po aty, f.278)
Shahin Kolonjën që e pati lavdëruar në vitin 1901 duke e vënë përballë Ismail Qemalit (Vepra 3, f.73-74), një vit më vonë, në letrën dërguar Asdrenit e quan “shtazë e egër e zënë në grackë në male të Kolonjës.” (Vepra 4, f.114) Përveç ca problemeve që lidheshin me 2 mijë franga të shpërdoruara, Shahini ishte i keq sepse për të “Naimi ishte kryeja e fundi i Shqipërisë” (po aty, f.121), kurse Konica nuk e pranonte Naimin as si poet të vogël.
Goditjet e fundit me pallë Konica i lëshon mbi Kosta Çekrezin. Pakënaqësia lidhej me luftën politike në vitet 1940-41: “Çekrezi shpreson ta njohin si kryetarin e shtetit shqiptar në mërgim dhe kështu të marrë fonde nga Kombet e Bashkuara.” (Vepra 4, f.282) Ai përdor një gjuhë të hidhur që me siguri u ka pëlqyer edhe politikanëve të sotëm: “Çekrezi, si agjent greko-serb, është i prirur t’i bëjë dëm të madh Shqipërisë; ndërsa si njeri i pagdhendur që nuk lahet kurrë, i besdis të gjithë me erën e trupit.” (po aty, f.284)
Kosta ishte devolli, prandaj iu drejtova për ndihmë monografisë së Andon Andonit “I treti, i munguari” (Naimi 2016) i cili pohon se “Konica dhe Noli nuk e donin për shok,” (f.223) se “marrëdhëniet e tij me të dy, por sidomos me Konicën janë të ngrira, të acarta…” (po aty, f.222)
Nuk i thonë kot: “Gjella me kripë dhe kripa me karar.” Po këta politikanët tanë, kur s’u pëlqen gjella, i hedhin një grusht me kripë që të mos e hajë askush.
TRE KAZANË
Në vitin 1904, duke iu përgjigjur një letre të Gaspër Jakovës, Konica përmend fjalën “kazan”: “Unë s’mbledh fjalë-kazanash prej shërbëtorësh të dbuar.” (Vepra 3, Dudaj 2001, f.146) Në këtë rast bëhet fjalë për shtypin e shkruar dhe përputhet me përdorimin pas 110 vitesh nga Edi Rama i cili e modernizoi si “kazan mediatik.”
Kazani rishfaqet në vitin 1922 kur shkruan për Shqipërinë e Mesme e cila e shikon kabinetin qeveritar “me dhëmbë të shtrënguara dhe me një zemërim të përmbledhur, që do t’u pëlcasë nonjë ditë me forcën e një kazani të vulosur dhe plot me avull të përvëluar.” (po aty, f.226)
Këtu kazani mund të na kujtojë enët që përdoren për zierjen e bërsive të rrushit ose të kumbullës për të nxjerrë raki, ose atyre bidonave të qumështit të kooperativës që filluan të përdoreshin të mbyllur për zierjen e mishit. Me sa kam dëgjuar, Kryeministri nuk e ka përdorur ende me këtë kuptim fjalën “kazan,” por këtë mund ta bëjë “revolucioni demokratik”.
Në vitin 1923 kazani u rishfaq kur Konica hodhi idenë e një konfederate ballkanike. Ballkani sipas tij ishte “një kazan turbullimesh.” (po aty, f.262)
Mendoj se këtu përdorimi sinonimik është “fuçi baruti.”
Kazani ka qenë një enë e rëndësishme e familjeve fshatare pasi përdorej për dy funksione të rëndësishme: i pari dhe kryesori për zierjen dhe larjen e çarçafëve dhe rrobave të bardha, e dyta për zierjen e misrit të thatë duke i shtuar hi dhe lidhej me ceremoni fetare. Lidhja me rrjetin e ujit të rrjedhshëm e shtëpive fshatare dhe futja e lavatriçeve e zhvendosi kazanin nga skena familjare, tani në një formë të posaçme ka mbetur vetëm në punishtet e rakisë dhe ka fituar një status të veçantë për produktin që rrjedh pikë-pikë me shprehjen “balli i kazanit”.
AHMET ZOGU NË SYTË E KONICËS
(Vepra 2 dhe 3, Dudaj 2001)
Si të gjitha figurat historike të Shqipërisë është një figurë plot dritë dhe hije, si të gjitha figurat e burrave të shtetit shqiptar, është parë ose krejt i bardhë, ose krejt i zi. Faik Konica është një nga kontributorët që ka ushqyer, kultivuar dhe ngulitur një traditë të tillë negativiteti. Që të zgjedhësh një qëndrim të pavarur vetjak ndaj një figure, kjo është diçka krejt normale, por kur këtë e hedh në tregun mediatik, atëherë mund t’i sjellësh një dëm të madh e të pariparueshëm historisë së kombit. Kjo ka bërë që para dhe pas shpalljes së Pavarësisë, para dhe pas Luftës ANÇ, portreti i sundimtarit paraardhës jo vetëm të lyhet me katran, por edhe të ndalohet shfaqja e fytyrës së tij për popullin të cilit i përket. Me këtë mendësi mohimi të trashëguar, bashkë me shembjen e kishave dhe të xhamive në vitin 1967 u dogjën, u përvetësuan, u zhdukën dokumenta të pazëvendësueshme; me shkatërrimin e muzeve të fshatrave në fillim të tranzicionit u asgjësuan edhe dokumente të çmuara që nuk kishin lidhje me diktaturën e proletariatit dhe sistemin monist.
Faik Konica pati dy qëndrime të kundërta jo vetëm për Ahmet Zogun, por edhe për figura të tjera tepër të njohura si Fan Noli dhe Naim Frashëri, por le të qëndrojmë te Ahmet Zogu. Duke qenë më tepër lëvrues i letërsisë dhe më pak aktivist politik, Konica mund të ishte kufizuar vetëm te portreti i Mbretit Zog:
Pamja: 175 cm i gjatë, i hollë, leshverdhë, sykaltër, vishet bukur, flet një shqipe të pastër dhe të lehtë, ka sens humori. Sportet që do më tepër janë të hipurit kalit, gjahu, edhe të rënët me not. Ka një kuptim të hollë të shakasë, i rëndë kur e do nevoja edhe i mvrojtur në orët e punës, i pëlqen gazi fisnik dhe shakatë në orët e pushimit e të çlodhjes. (Vepra 3, f.414) Mbreti Zog është burrë me shije krejt sade. E urren shkëlqimin dhe ceremonitë e Oborrit i ka unjur gjer në pikën më të fundit, sjellet e tij janë demokratike. (Vepra 3, f.415) Mbreti Zog i Shqipërisë është një burrë shteti i ri po shumë i rëndë, një karakter plot me forcë dhe me zotësira të rralla, i cili, me sa ka fuqinë, i jep pjesën e ndihmës së tij paqes së përgjithshme në botë. (Vepra 3, f.419) Zogu kishte katër të mira që s’i kishte Esat pashë Toptani: njihte gjendjen e Shqipërisë pas ndarjes nga Turqia, kishte ndjenjën e kombësisë, nuk bënte dallime gegë e toskë, kishte dëshirën për ta parë Shqipërinë shtet të organizuar. (Vepra 3, f.391)
Le të shohim shkrimet publicistike të Konicës në maj 1924:
“Qarket zyrtare të Romës paskan kuptuar më në funt se Ahmet Zogolli nuk është gjë tjatër veçse një spiun i Serbisë… kur tërë bota e dijin që nuk ish veç një komitaxhi serb me maskën e një qeveritari shqiptar… fakti është që Ahmet Zogolli, malok analfabet, pa nonjë frymë idealizme, kish zgjedhur për pasqyrë dhe shembull të tij Esat Pashën, të cilin e imitonte jo vetëm n’intrigat e jashtme e të brendëshme, por gjer në mënyrën e ecjes e të foljes. (Vepra 3, f.313) Po atë vit sjell edhe njoftimin: “Gjyqi për vrasjen e Mamurrësit e dënoi në mungesë me 10 vite burg. (Vepra 3, f.342)
Në mars 1926 Konica bën një biografi të gjatë te “Dielli” duke u kujdesur ta ngrerë lart figurën e Zogut si president dhe e përmbyll me idealet politike të tij:
I dha fund anarkisë, vendosi disiplinën në vend, ndaloi rebelët dhe demagogët, çrrënjosi shoqëritë e fshehta, ndaloi përdorimin e feve për intriga politike, kërkoi bashkëpunimin gegë e toskë, kërkoi të përmirësohet gjendja e bujkut, udhëzoi të përkrahen mësimet, artet dhe letrat. (f.398-399)
Në vitin 1939, në librin e tij “Shqipëria – kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore”, kapitulli X “Lamtumirë Shqipërisë së Zogut,” e rimerr edhe një herë figurën e Ahmet Zogut si kryeministër, president dhe mbret duke zgjedhur një pozicion emocional kur deklaron: “E përbuz mbretin për këto arsye:
Asnjëherë nuk e kam dëgjuar të thotë një të vërtetë, kurrë nuk e ka mbajtur fjalën e besës, nuk ka asnjë ndjenjë përgjegjësie, është i pashpirt, i pandershëm, egoist, i pangopur, ai urren të gjithë ata që kanë vlera dhe janë të ndershëm, injoron gjërat themelore dhe u jep rëndësi groteske çikërrimave, i gjithë regjimi i Zogut nuk ishte gjë tjetër veçse një karnaval i gjatë me një fund tragjik.” (Vepra 2, f.325-26)
Në fund Konica nuk i kalon në heshtje arritjet e Zogut, por ato nuk bëjnë më asnjë përshtypje.
Politikanët e sotëm kanë mbledhur, përpunuar dhe hedhur në treg gjërat më të zeza të kësaj trashëgimie dhe këtë nuk e bëjnë për të mbrojtur interesin publik, por për të hapur me mish e me thonj rrugën e tyre drejt kolltukëve të pushtetit dhe thasëve të privilegjeve. Shprehja “Dridhe, Like!” është shpalosur me tërë neverinë e saj në këto 33 vite tranzicion sui generis të Shqipërisë sonë të rrjepur e të sfilitur.
MES NOLIT DHE ZOGUT
Është për të ardhur keq sepse Konica si njeri me kulturë të gjerë, shpesh është detyruar të mbajë qëndrime kontradiktore, duke shkruar jo ato që ka brenda, por ato që i mbështillen nga jashtë si ato vorbullat e ajrit që ne u thoshim xhind dhe të detyrojnë të shtrëngosh kapelën me dorë për të mos ta rrëmbyer e degdisur s’dihet se ku.
Pamë skajimet e mësipërme për figurën e Ahmet Zogut, mjerisht sa herë shan Zogun, lavdëron Nolin dhe anasjelltas.
Noli i mirë: “Atë Noli do të mbetet në histori të Shqipërisë si burri që arriu i pari, me hir të vullnetit dhe të hollësisë së tij, të këlthasi zyrtarisht gjuhën shqipe në meshë. Leshzi, me sy të mprehtë, një fizionomi të qeshur, gati të presë një shaka dhe ta kthejë me uzurë, mendjehapur, njohës i gjuhëve romane dhe skandinave, atë Noli nga kultura, nga mendësia dhe nga karakteri më kujton shpesh kishtarët e Përlindjes italiane.” (Vepra 1, f.133)
Pas ardhjes në pushtet të Ahmet Zogut, në maj 1925, portreti i Nolit kthehet në karikaturë: “Fan Noli nuk ish veç një dordolec prapa të cilit fshihej kryetari i vërtetë i guvernës, Luigji Gurakuqi.” (Vepra 3, f.362) “Fan Noli … çfaq një mëndje fshataraku të pagdhendur që ka vetëm llustrë të jashtme…”(po aty, f.406) “Një nga gjërat më qesharake të Nolit është mania për analogjira të lajthitura.” (f.411)
Ai e pranon se ftohja e parë me Nolin filloi kur Zogu kryeministër u plagos në hyrje të Parlamentit dhe Konica i dërgoi Zogut një kabllo simpatie të kthjellët. Ai harron ato që ka shkruar për vete dhe e qorton Nolin se flet për Mbretin Zog si gjoja i pakulturuar. (po aty, f.410)
POLITIKA, SA E VËSHTIRË!
(Vepra 4, Dudaj 2001)
Një vend i rrudhur dhe i ngucur për shkak të fqinjve lakmitarë që i zgjeruan territoret e veta duke e zhvatur dhe rrjepur Gadishullin Ilirik, e ka patur të vështirë të orientohet në politikat ballkanike; pas çdo ndihme të ofruar nga njëri në kushte të vështira përballjeje me tjetrin, kanë ardhur borxhet e harraçet vrastare. Ky çorientim pasqyrohet edhe te njerëzit e këtij vendi që kanë mëtuar t’i dalin zot, por janë dorëzuar para përfitimeve financiare, gradave ose karriges së pushtetit të përkohshëm. Kështu ka ndodhur edhe me Faik Konicën, një mendje e ndritur, por thellësisht kontradiktore në marrëdhënie me bashkëkohësit shqiptarë, por edhe në raportet me institucionet e vendit dhe ato të huaja.
Në rrafshin kombëtar, në dy faqe Konica flet për Apolloninë që një shekulli më parë njihej si Pojana dhe ku dikur kishin zbritur Oktaviani me Agripën dhe ku kishte ardhur për t’i marrë Mark Antoni. Kur bëhet fjalë për perandorë, “enthuziazma s’i vë dot fre penës.” (f.243). Deri këtu ai shfaqet si atdhetar i kulluar. I palëkundur është edhe për kujdesin që duhet treguar ndaj gjuhës shqipe, madje në disa raste nuk nguron që t’u tërheqë vëmendjen letërkëmbyesve për huazimet dhe trajtat e gabuara gjuhësore. Një nga këto dëshmi është letra që i dërgon Hristo D. Qiriasit: “Më shkruani prapë: ‘vëjuerë’, ‘dëgjonetë’, ‘të parëtë’. Ljathiteni shumë… Ju këshilloj t’i qëroni veshët tuaj nga hallva që të dëgjoni mirë: kini për të vënë re ahere që populli jashtë staneve thotë ‘dëgjohet’, ‘të parët’. (f.166). Por Konica sfidon Kongresin e Manastirit dhe nuk është vështirë të zbulohet qejfmbetje nga që një ftesë e dërguar me vonesë është mënjanim nga diskutimet e atjeshme. “Ku u dëgjua që një kongres letrar të jetë si një kurvëtore: Kush të dojë le të vijë! Nuk ka këtu njerës të xgjedhur me arësye dhe të ftuar, s’ka një progamë pune… Duhet çështja e alfabetit të xgjidhet në Elbasan.” (f.161) Mohimi i tij shkon në ekstrem kur shkruan: “…përparimi i Shqipërisë është lidhur në mos të njohur të këtij kongresi.” (po aty, f.162) Në vazhdën e këtij qëndrimi, në letrën e datës 9 nëntor 1908 ai qëndron i palëkundur në qëndrimin e vet: “Një kongres për abenë do të mblidhet, mos kini frikë. Po “the right Congress, by the right men, in the right ime, at the right place.” (po aty, f.165)
Konica ishte i paqartë me qëndrimin që duhej mbajtur ndaj atyre që pretendonin se ishin pasardhës të Skënderbeut. “Pasardhësi i fundit që rridhte direkt prej Skënderbeut qe markezi de Sant-Angelo që u vra në betejën e Pavias. Të gjithë pasardhësit e tjerë rrjedhin prej dejeve femërore.” (f.86) Kishte dy kandidatë që nuk e pranonin njëri-tjetrin: markezi Aulette dhe markezi de Aladro. Prej këtu origjina zbret në plan të dytë dhe ngrihet ai që paguan më shumë për çështjen shqiptare.
Në rrafshin ndërkombëtar, në fund të shek. XIX Konica është pro Austrisë dhe kundër Italisë. “Për ata që s’marrin vesh nga politika, ne themi se Austria është e vetmja fuqi e cila e dëshiron ekzistencën e një Shqipërie të fortë e patriotike.” (f.78) Prej numrit të parë të “Albania” deri në korrik të vitit 1904 Konica pati interesimi dhe mbështetjen e Austrisë në atë ndërmarrje të vështirë, prandaj në një letër për një zyrtar austriak, krahas mirënjohjes rreh gjoksin se një ndër katër synimet e revistës së tij ishte “shuarja e çdo ndikimi italo-shqiptar”, “ia preva rrënjët ndikimit në rritje të italo-shqiptarëve.” (f.141)
PROGRI SI FIDANISHTE E KULTURËS DHE ATDHETARISË
Romanet “Martesa e Lejlës” (Le marriage de Leila) dhe “Sotiri dhe Mitka” të Gjonit të Krujës (Jean de Kroia), janë shkruar në frëngjisht dhe përkthyer nga Fotaq Andrea. Çështja e parë e madhe është ajo e autorit: Kush fshihet pas Gjinit të Krujës? Dy janë kandidatët kryesore: Faik Konica dhe Aladro Kastrioti. Lezi Gjini është mishërim artistik i piktorit Theohar Gjini nga Progri, fshati i Devollit, që ka qenë një fidanishte e kulturës shqiptare dhe jo vetëm e kulturës, por edhe atdhetarizmit. Duke kërkuar të dhënave të tjera për piktorin, nuk gjen asgjë, përveç një shkrimi të Viktor Demirasit botuar në gazetën “Devolli” të 6 qershorit 2010. Të duket se gjen një llampë të ndezur aty ku mendon se ishte një dhomë e errët ku mund të orientohesh vetëm duke prekur muret.
Theohar Gjini u lind në Progër rreth vitit 1880. U rrit jetim nga nëna e tij Mira. Kushtet e vështira ekonomike e detyruan të emigronte në Rumani që në moshë shumë të re ku prograrët ushtronin mjeshtërinë e muratorit. Theohari mundi të shkollohej atje. Faik Konica shkruante: “Zoti Theohari, një shqiptar i kulluar, një atdhetar i vërtetë, mbaroi në Bukuresht shkollën e Mjeshtërive të Bukura e doli ndër të parët.” (Albania nr.10, fq.40, Bruksel). Me mbështetjen e shoqërive patriotike, në mënyrë të veçantë të Nikolla Naços, Theohari hapi dy ekspozita personale me piktura më 1905 dhe 1907 ku me finesë artistike trajtoi edhe motivet shqiptare. Suksesi i tyre ishte i madh. Mihal Grameno, i entusiazmuar nga pritja e ngrohtë që i bëri kritika rumune pikturave të tij, shkruan: “Një artist shqiptar me të cilin mund të krenohet gjithë kombi është Theohar Gjini nga Progri, i cili ndodhet në Paris duke habitur botën me veprat e tij artistike. Në dy ekspozitat që hapi në Bukuresht, shtypi roman e ngre në qiell duke treguar vleftën e pikturave të tij e duke njohur një pritje të shkëlqyer.” (Gazeta “Lidhja Orthodokse” 17 nëntor, 1909, fq.4) Pas suksesit të këtyre dy ekspozitave, ndoshta edhe me mbështetjen e Aladro Kastriotit, i vetëquajtur princ dhe pretendues i kurorës mbretërore të Shqipërisë si trashëgimtar i familjes së Kastriotëve. Më 1906 Theohari u vendos në Paris, në një banesë në rrugën “Pajoun nr. 5.” Nikolla Lako iu bë krah atje për të vazhduar studimet në Akademinë e Parisit dhe për hapjen e ekspozitave në Francë. Po atë vit princi Aladro Kastrioti i dha atij çmimin “Skënderbeu”. Vdiq nga mesi i shekullit XX në Paris. Theohari ishte një plak i urtë që vinte herë pas here në ambasadën shqiptare në Paris.
Ndryshe nga të dhënat e mësipërme, autori e vendos piktorin në Vjenë ku bëhet i famshëm me portretin “Zonja myslimane/shkodrane/shqiptare” për të cilën ka pozuar Lejla, bija e një shqiptari që kishte patur sukses në biznesin e tij në Trieste dhe udhëtonte nëpër qytetet e famshme të Europës. Një prej të njohurve i thotë Lezit se piktori austriak Hans Mackart dhe piktori hungarez Mihajli Munkazi ishin si foshnja ende në gji para tij. (Martesa e Lejlës, f.153) Faik Konica ka shkruar për Theohar Gjinin dhe ka futur Aladro Kastriotin si personazh historik real në roman, gjë që e bën më të sigurt lidhjen midis karaktereve të një vepre artistike, autorit të veprës dhe figurave të tjera historike. Fakti që dashuria lind mes dy të rinjve shqiptarë, djali nga Progri dhe vajza nga një baba me origjinë nga Shkodra dhe nëna me origjinë nga Vlora, arrijnë të krijojnë aromë Shqipërie dhe rivaliteti i Lezit shqiptar me dy djem të huaj Fritzi dhe Teodori, na bën tifoz me djalin tonë të talentuar por edhe trim, sepse i përgjigjet pa frikë ftesës për duel me kapitetin Frantz.
Po çudirat nuk mbarojnë këtu. Te romani pasues “Sotiri dhe Mitka”, dy heronjtë e titullit janë përsëri që të dy nga Progri dhe kaq mjafton që të ngre pyetje të njëpasnjëshme dhe konkluzioni hipotetik: midis autorit të romaneve dhe fshatit Progër mund të ketë patur lidhje të ngushta, më e pakta një krushqi. Prograrët Sotir Furrxhi dhe Mitka Shetro, të dy furrëtarë, marrin rrugën e emigrimit drejt Amerikës, hapin biznese dhe kanë sukseset dhe dramat e tyre.
Çudia e fundit është e një lloji krejt të veçantë: Shohim Mitkën në sallon duke lexuar librin “Martesa e Lejlës.” (Sotiri dhe Mitka, f.277)
Konkluzion: Të dy romanet, të sjellë brenda një libri, janë një duet që këndon një këngë për djemtë e mirë të Progrit.