ese nga Faslli Haliti/
Një natë para çlirimit të qytetit Lushnjë, gjithë banorët e lagjes sonë periferike Plug i Madh, u shpërngulën për ta kaluar natën larg qytetit, buzë kënetës së Tërbufit, në Fushën e Labotit dhe Marinës së Vidhit. Këtu do të ishin jashtë rrezikut. Parashikohej që plumba, predha apo copa, cifla predhash, plumbash mitralozash, plumba qorra pushkësh mund të binin qorrazi mbi banorët e lagjes sonë e të vrisnin apo të plagosnin fëmijë, gra, pleq. Unë atëherë isha i vogël, sapokisha mbushur shtatë vjeç dhe nuk e dija pse dhe kush u përkujdes, e kush mendoi për shmangien rrezikut që kërcënonte banorët e lagjes sonë dhe banorët e lagjeve të qytetit. Në zgrip të zhvendosjes së njerëzve nga shtëpitë, u fol se trupat gjermanë në ikje, kishin minuar dhe do të hidhnin në erë urën e madhe të qytetit. Në katër cepat e urës ishin vendosur katër arka, plot me kallepe dinamiti të cilat, të nesërmen e ikjes së trupave gjermane nga qyteti, unë i pashë me sytë fitilat e prerë nga një qytetar me guxim marrok, para se fitilat e ndezur t’u vinin flakën arkave plot me kallepe dinamiti. Ndaj duhej të iknim sa më parë larg rrezikut. Mbase ky kishte qenë urdhri i Shtabit operativ partizan.
Familjet e lagjes periferike Pug i Madh u vendosën gjatë gjithë Fushën së Labotit e cila shtrihej midis kashtës së kënetës dhe shkoretit të Marinës së Vidhit, nga veriu në jug. Në veri të fushës së labotit, te Marina e Manolit dhe Vija e Lim Sefës, në kufi me lagjen Plugu i Vogël, ku ndodheshin Loshët, Pirrët dhe Brahim Meta, zunë vend familjet Staka, Poçi, Kaloçi; në pjesën qëndrore të Fushës së Labotit deri në ekstremin jugor drejtpërdrejt me Vijën e Lilës, buzë shkorretit me marina, u vendos familja e vejushës Kushe Shefa, nënës kapedane të katër djemve partizanë dhe dy vajzave të saj Dile e Sherife, të dyja aktiviste të luftës që nuk pushonin së qepuri yje për partizanët ditë e natë, së bashku me Banen e Shurdhanëve, Lahen e Zhurve, Dafinën e Themije Çanakun,Varën e Buxhelëve, Gjenën e Bicëve… Pas familjes së vejushes kapedane Kushe Shefa vinin familjet: Gjoni dhe Kajdo, dy familje këto asnjanëse gjatë Luftës; pastaj vinin familjet: Qamil e Idriz Thana, Çamët e flakët Durro e Tefik Qerimi, familja e Xhik Gjylës, Kryetarit të Këshillit NacionalÇlirimtar të lagjes Plug i Madh, familjet: Shurdhi, Daka, Fishta, (Harrem) Zhurët, Buxhelët, Liçkët, Llamër Çanaku, Bicët, Kondakçinjtë, Bilbilët, Brushtulli, familje këto të lidhura të gjitha fort me Luftën NacionalÇlirimtare, strehues të saj, së bashku me familjet Loshaj, Pirra, Meta dhe Bali (Dini)… Kurse familjet Staka, Poçi, Sef e Nur Kaloçi, ishin familje nacionaliste, por që ne banorët e lqgjjes i quanim ballistë.
Të gjitha familjet ndezën zjarre që nga veriu e deri në jugë të fushës së labotit e gjatësisë së shkorretit. Zjarret natën dukeshin fare afër njeri-tjetrit, por ky ishte thjeshtë një iluzion, Në të vërtetë zjarret ishi larg, goxha larg, njeri-tjetrit.
Edhe pas shtatëdhjetë viteve, e mbaj mend si sot, përflakjen e qytetit gjatë gjithë asaj nate Tetori me krisma, si në një film me ekran të gjerë, pa zbehjen më të imët të përfytyrimit tim prej fëmije. Duke mos e ndier fare rrezikun, mua më kënaqte ajo përflakje që ngrihej gjer mbi kodrat e qytetit. Nuk më dukej si zjarr e flakë lufte, por si një mirazh vullkanik që më kënaqte. Sidomos krismat e automatikëve dhe mitrolozave më kënaqnin më shumë. Më ngrinte peshë, breshëria, ritmi i tyre, më bënte që të mos më zinte gjumi dhe, në të vërtetë, nuk më kujtohet të kem fjetur atë para natë Çlirimi të qytetit. Më rrihej mua pa parë flakët, plumbat me zjarr si fishekzjarrë, krismat dhe vërshëllimat e plumbave, buçimat e bombave, që vinin gjer te ne buzë të kënetës, ndonëse dhjetë kilometra larg tyre.
Nuk e kuptoja, bëhej luftë apo gjatë gjithë asaj nate në qytet festohej nata si prolog i ditës së Çlirimit të qytetit. Në çaste dremitjeje, përgjumjeje, më përhumbeshin flakët, po buçimat e bombave më zgjonin dhe unë përsëri u gëzohesha flakëve që nuk e dija në ishin flakë përvëluese lufte apo flakë të bukura festive që nuk ngopesha së sodituri.
Nuk ishte e kotë ajo historia e dy fëmijëve në djep që e kapën gjarprin njeri nga koka e tjetri nga bishti dhe e këputën më dysh.
Kështu po më ndodhte edhe mua. Me instinktin e fëmijës unë po ndjeja se po këputej gjarpri i zi në mes e kjo po më gëzonte e po më linte pa fjetur, pa ia hequr syrin përflakjes së kodrave të qytetit dhe me veshët pipëz dëgjoja, jo vetëm krismat e mitralozit, bombave, pushkëve, por veshi im prej fëmije kapte, i gëzohej edhe krismës së një pistolete «Beretë» që vinte nga syri i ciklonit të flakëve, dhjetë-ddymbëdhjetë kilometra larg, gjer këtu në buzë të kënetës, ku ne po kalonim natën.
Dëgjoja pleqtë që thoshin: po digjet Kuçedra. Nuk u shpëton dot ajo flakëve të çunave tanë me yll në ballë. Dë gjoja pleqtë dy emra të cilët s’ishin të panjohur,pasi i kisha dëgjua një natë nga një nga partizanët që erdhën për të fjetur në shtëpinë tonë i cili tregoi për luftimet e brigadave partizane midis të cilave më zuri veshi emrat e Brigads së Tetë dhe gjashtëmbëdhjetë Sulmuese, Kur partizani foli për luftimet e brigadave partizane, në përfytyrimin tim prej fëmije, u shfaq imazhi i një Dragoi me brirë, si dragoi i përrallës që tregonte gjyshja ime, netëve të dimërore me shi, breshër, borë e furtunë. Briiii- gadat, mërmërisja me vete duke theksuar fjalën bri. Kuptova se çunat me yll në ballë, për të cilët flisnin pleqtë se, po luftonin për çlirimin e qytetit, ishin partizanët e Brigadës së 8-të dhe të Brigadës së 16-të Sulmuese.
Me afrimin e agsholit, filloi të binte, të shuhej nata. Sapo agimi po i lante me një dritë të kulluar ngjyrë pjepri kodrat e qytetit, nisën të shuheshin edhe flakët të cilat i kisha pasur si shoqe gjithë natën e natës, por krismat të cilat me zbardhjen e ditës jo vetëm që s’pushuan, por u shtuan si breshër për të shoqëruar gëzimin dhe harenë e popullit për Çlirimin e qyteti dhe theqafjen e nazistëve gjermanë. Ngordhi kuçedra e zezë, na e mori të keqen, thanë pleqtë. Dhe unë përfytyrova që kuçedrn e zezë gjermane e kishin ngordhur, këputur më dysh, dy brigadat partizane: e 8-ta dhe 16-ta.
Shyqyr, thanë plakat dhe gratë se na hëngri djemtë.
Mua nuk po më pritej gjersa të shkoja në qytet, të shihja partizanët, të prekja pushkët e tyre, t’u merrja kapelën e ta vija në kokë, të isha dhe unë me kapele me yll si ata.
***
Kalova teqen e Çelës në fillim të qytetit, pastaj dhe Teqen e Lekës që ishte pranë sheshit të pazarit, aty, ku sot, ndodhet Teatri i estradës «Vaçe Zela». Pikërisht këtu ishin grumbulluar partizanët që në mëngjes herët. Partizanë pushonin të qetë, por qyteti ziente nga gëzimi. Njerëzit i gëzoheshin Çlirimit të qytetit, Lirisë. U futa mes partizanëve. I shihja nga afër. Një më përkëdheli. Unë i mora kapelën dhe e vura në kokë. Nderova me grusht. Vdekje fashizmit thashë Fashizmi vdiq thanë një nga partizanët. Të rrojë Shqipëria e lirë, thanë në kor të tjerët… Do ma japësh mua kapelen, i thashë një partizani. Po, tha partizani. Me gjithë yll?. Me gjithë yll!, tha partizani. O të keqen, lum unë, thashë i lumtur dhe fluturova me gjithë kapelën në kokë nëpër qytet.
***
Qytetar e partizanë, diku kërcenin, diku këndonin. Të tjerë i merrnin pushkën partizanëve dhe shtini lart. Në qytet nuk pushonin krismat. Xhovani, italiani që kishim strehuar në shtëpi, por që i fyer nga xhaxhai, iku nga ne dhe filloi punë kovaç te kovaçi Nuzo Jevgu, gëzonte aq shumë sa mori pushkën e Muratit, djalit partizan të hallës sime dhe nisi të shtinte me aq shpejtësi, sikur pushka e Muratit të ishte automatik dhe jo pushkë. Bravissimo Xhovani, e lavdërova unë, bravissimo. Por Xhovani desh e pagoi me kokë gëzimin e Çlirimit të qytetit. Ndërsa bëri gati pushkën për të shtënë përpjetë, ktheu kokën nga unë që të më falënderonte për vlerësimin që i bëra, Faku, kushëriri im, ndërkaq vuri gishtin në këmbëz dhe e tërhoqi. Pushka shkrepi. Plumbi i fshiku mjekrën Xhovanit i cili u bë dhè në fytyrë, tha: Dio mio! Kishte shpëtuar për mrekulli.
***
Në qytet flitej se partizani trim i lagjes sonë Plug i Madh, Xhafë Shefa, së bashku me Çlirimi, kishte ardhur edhe me Bulen, nusen partizane. Në lagje do kishim dasmë të madhe. Po kështu dhe Andrea Bano erdhi ditën e Çlirimit të qytetit me të fejuarën e tij, Lute Haxhiun. Fejesa e një të krishteri me një myslimane e la gojëhapur qytetin. Por nga mali së bashku me partizanët zbriste, jo vetëm Çlirimi, por edhe qytetërimi, zakonet dhe normat e reja. Pra dasmë të madhe nuk kishte vetëm në lagjen periferike Plug i Madh, por edhe në lagjen Topallti të qytetit.
Qyteti po çmendej nga këngët dhe vallet, krismat e fitores. Po sikur fitorja, Çlirimi i qytetit, ashtu si kalaja e Rozafës, të kërkonte kurban?! Dhe ndodhi vërtet tragjedia në mes të qytetit, në qendër të ciklonit të gëzimit, të brohoritjeve, ovacioneve, këngëve, valleve, krismave gazmore të pushkëve. Dy miq, dy shokë, vëllamë me gjak, Fon Nani dhe Gaq Pjetri, për ta shprehur më gjithë shpirt harenë e Çlirimit, i drejtonin me shaka armën njeri-tjetrit duke bërtitur: duart lart se të vrava, tradhtar dhe shkrepnin armët pa fishekë drejt njeri-tjetrit duke qenë, të sigurt që armët e tyre ishin pa fishekë. Mirëpo armën e mbush shejtani. Fon Nani i kishte zbrazur të gjithë fishekët pushkës së tij duke qëlluar si të gjithë të tjerët përpjetë në qiell, por shejtani, i kishte lënë një fishek në gojë pushkës së tij fatale. Fon Nani ia drejtoi shokut armën në gjoks, tërhoqi këmbëzën, arma u zbraz, plumbi u fut në zemër të shokut të tij Gaqi Pjetri i cili klithi gjer në kupë të qiellit: oh, më vraaaaa-ve Fooooo-ni, u këput e ra i vdekur. Si në legjendën e Doruntinës edhe Fon Nani u këput ra e ra në tokë, pa ndjenja, i vdekur pothuaj…
Kjo tragjedi nuk u harrua për shumë vite gjer në ditët që vdiq Fon Nani. Por vrasja nuk u keqkuptua. Për të humbur disi mendjen Fon Nani u bë tifoz i çmendur i skuadrës së futbollit. Ai u harrua si autor i tragjedisë, pasi nga të gjithë tashmë njihej si tifoz i çmendur futbolli. Kur Foni vdiq, kushdo që lexonte lajmërivdekjen në shtyllë, uk thoshte paska vdekur ai që vrau pa dashje shokun e tij, ditën e Çlirimit të qyteti, më 18 tetor 1944, por paska vdekur Foni, ai tifozi i çmendur i skuadrës «Traktori» të futbollit të qytetit tonë. Vrasje tragjike ndikoi vetëm në një rreth të mbyllur familjar e miqsh, por jo në gjithë qytetin i cili nuk pushonte e nuk mbahej fare së kënduri dhe së kërcyeri. Klima festive e qytetit, ishte behar edhe pse ishim në Tetor dhe kishin nisur shirat e vjeshtës siç thoshte Vath Korreshi, shkrimtari i shquar i qytetit tonë në librin e tij me shira fin «Kur zunë shirat e vjeshtës».
***
Një ditë para gjermanët minuan urën e qytetit. Në të katër qoshet e urës vendosën katër arka me mina që nuk u ndezën sepse një nga guximtarët e krisur të qytetit, preu fitilat e ndezur dhe ura shpëtoi. Por në qoshen e majtë perëndimore të urës në hekurin shinë që kornizonte pedonalen e saj mbeti shenja e një plumbi mitralozi si një cikatrice e cila do të na kujtonte përherë kohën e pushtimit të qytetit nga nazifashistët.
Para se të largohesha nga qyteti për të shkuar në shtëpi vajta dhe pashë edhe një herë partizanët. Isha kurjoz të shihja komandantin e Bigadës 16-të legjendarin Rrahman Ruçi. Gjatë luftës kisha dëgjuar se ishte tepër trim, ashtu si Myslim Peza, Baba Faja, Asim Zeneli, Mehmet Shehu, kisha dëgjuar, por nuk e kisha parë. Kisha parë vetëm djalin e tij të vogël partizan, Pasho Ruçin, me automatik anglez në krah, me kapele me yll dhe me dollakë e këpucë angleze, me qafa. Ma bëri tak zemra. I vogël, por partizan. E pata zili. Në vitet 70-80, kur shihja filmim «Partizani i vogël Velo», më dukej sikur të shihja partizanin e vogël Pasho.Thuhej se komandant Rahmani ishte shumë i shkurtër, si Napoleoni. Shkova përsëri te partizanët, te sheshi i pazarit se mbase e shihja aty por nuk e pashë që nuk e pashë. E pashë vetëm pas disa muajsh duke shëtitur. Ecte me një dorë të mbështetur prapa në bel. M’u duk vërtet shumë i shkurtër, por edhe shumë autoritar. Kjo mbase nga që kisha dëgjuar shumë për trimëritë dhe zotësitë e tij, kokëkrisjen e tij. Kur u mor vesh se kryetar qeverie u zgjodh Enver Hoxha, si Enver Hoxha dhe jo Rraman Ruçi, thashë me habi e inoçencë, infantilitet. Unë Myslim Pezën, Mehmet Shehun, Rrahman Ruçin kisha dëgjuar gjatë gjithë Luftës, Enver Hoxhën, nuk ma kishin zënë veshër, ishte hera e parë që po e dëgjoja… Thuhej se gjatë viteve të luftës, dikush kishte lavdëruar Abaz Ermenjin, udhëheqësin e ballistëve si një intelektual me shumë kulturë e ushtarak të zotë, Mehmet Shehu, komandant i «Brigadës së parë Sulmuese», heroit i «Tendës së Qypit» që ishte i pranishëm në bisedë, ia kishte pritur: «Ju lavdëroni, ngrini në qiell, udhëheqësin e ballistëve, sepse nuk njihni Shpatin, udhëheqësin e partizanëve i cili i bën hije udhëheqësit tuaj, jo vetëm si intelektual erudit, por edhe si strateg lufte që e ka shokun…»
Por pas Çlirimit, Komandant Ruçi, ky vullkan u shua. E shuan intrigat, shpifjet dhe ambiciet e karrieristëve… Mëkat.
Por djali i tij, ish partizani i vogël Pasho Ruçi, doli përsëri «malit», këtë, herë, jo me automatikun anglez në sup, por me idealin demokrat në gjoks e dritën evropiane në sy, në vitet ’90-të, për të përmbysur diktaturën komuniste, sepse ai kishte luftuar që adoleshent mër Çlirimin dhe jo për mbylljen e vendit.
«Partzani i vogël Psho» mbeti dhe vazhdon të qëndrojë në arkivin e kujtesës sime, ashtu si në kohën e Luftës me automatikun anglez në krah, me këpucët angleze me qafa në këmbë e dollakët anglez të fashuar rreth kërcinjve të kmbëve gjer në gju, si një statuetë pranë bustit të atit të tij legjendë….
Çdo «18 Tetor», pas homazheve në varrezat e dëshmorëve të qytetit, turma e qytetarëve, kthehet e bën homazhe para bustit të komandantit legjendar Rrahman Ruçi, pa e harrua atë bashkë me të birin «Partizanin e vogël Pasho».