SHKRUAN:NELSON CABEJ-New Jersey/
Thuajse me bashkëndijesi, pranohet nga thuajse të gjithë historianët e Greqisë së lashtë dhe Romës se epirotët ishin një popull ‘barbar’, dmth i ndryshëm nga grekët e lashtë e që fliste një gjuhë tjetër. Në burimet e lashta nuk ka të dhëna që të tregojnë se ata u helenizuan, se humbën gjuhën, strukturën shoqërore ose shtetërore dhe identitetin e tyre etnik.
Nga mesin e shekullit XII kemi një njoftim se “Mbretëria e Epirit” u nda midis principatave të Maqedonisë dhe të Albania-s (Shqipërisë). Nga kjo ndarje Albania i takoi të sundohej nga Konstantin Dukas. Sipas Lorenzo Miniati-t : “Nga respekti për këtë mbretëri, dhe gjuhën e veçante, që është shumë e ndryshme nga greqishtja (shkrimdoret janë të mijat – NRÇ), vëndasit ndruan mbiemrat, në përputhje me gjuhën e vëndit” (1). Ky njoftim i Mesjetes së Mesme pohon sa s’ka si bëhet më qartë se epirotët në atë kohë flisnin një gjuhë të ndryshme nga greqishtja.
Një njoftim tjetër interesant mbi identitetin etnik të epirotëve [banorëve të Epirit klasik, dmth të ish-provincës romake Epirus vetus (Epiri i vjeter)] jep perandori bizantin Joan Kantakuzen (1292-1383), që sundoi nga 1347 deri në 1354. Duke rëfyer në Historinë e tij për banorët e Himarës (kështu quhej në atë kohë territori me 54 fshatra i Labërisë së sotme – NRÇ), i quan ata shqiptarë dhe shton se “Shqiptarët jane nomadë të pavarur”. (Άλβανοὶ αὐτόνομοι νομάδες) (2, 24). Pasi jep citatin e Kantakuzenit, dijetari gjerman Karl F. Merleker shton: “Himariotët, ashtu si të parët e tyre, të cilët perandori Kantakuzen i quan shqiptarë të pavarur nomadë, janë barinj të pavarur, një race trime dhe pretuese të krishterësh shqiptarë, që herë pas here dalin nga shkëmbinjtë e tyre dhe nxjerrin në tokë anijet që qëndrojnë në det…” (2, 3).
Nga fundi i shekullit XIV juristi Italian Nikolo de Martoni (Niccolo de Martoni) në rrugë për Lindjen e Mesme dhe vëndet e shënjta, bëri një ndalesë në ujdhesën Leukas të detit Jon, që gjëndet përballë skajit jugor të Epirit, vetëm pak kilometra larg tij, dhe e quajti atë – Albania (Shqipëri) (3).
Përshkrimin e parë të qartë për gjëndjen etnologjike në Epirin mesjetar e gjejmë në një burim Bizantin të paemër të shekullit XV. Informacioni që ai përmban përputhet plotëësisht edhe me njohuritë tona mbi gjëndjen etnologjike të Epirit në Lashtësi, si një vënd që banohej nga një popullsi vendase ‘barbare’, ndërkohë që në disa qytete bregdetare banonin edhe kolonë greke, e më vonë edhe romakë. Kështu, i paemri (Anonymous Panegyricus) shkruan për Epirin: „Në të gjithë atë vënd, rajonet bregdetare banohen nga grekë, kurse mbi ta, në brëndësi të vëndit, ashtu si në të shkuarën, edhe tani jetojnë barbarë“(5) dhe shton: „Akoma tani vendi banohet nga shqiptarët, një popull ilir, i shpërndarë në grupe të vogla njerëzish dhe fshatra“ (6, 7, 8).
Studiues të sotëm grekë, po kështu, flasin për mbizotërimin në Epir të elementit musliman (lexo: shqiptarëve) “nga shekulli XV deri në shekullin XIX” (9).
Edhe në “Kronikat e Janinës” të shekullit 14, që janë shumë përçmuese ndaj shqiptarëve, lexojmë: “vetëm qyteti i Janinës nuk ishte nën sundimin e shqiptarëve sepse ai banohej nga njerëz të shquar e të zotë” (10) [prania e grekëve në Janinë në shekullin XIV është rrjedhim i migrimit të mirënjohur në Epir të popullsive greke nga Konstantinopoli, Thesalia dhe Peloponezi në vitin 1204, si pasojë e persekutimit dhe masakrave që kryen mbi popullsinë greke kryqtarët frankë të kryqëzatës IV].
Por burimet më të besueshme për gjëndjen etnologjike të Epirit nga shekulli XV e më vonë, janë ato që vinë nga mbikqyrjet kadastarale dhe të dhënat e taksimit të administratës osmane.
Nën presionin e shtuar të kryengritjeve të shqiptarëve, despotët e fundit italianë të Epirit “u detyruan të bënin marrëveshje me turqit dhe faktikisht iu nënshtruan Sulltanit” (11). Pas pushtimit osman të Epirit, në vitin1420 sulltan Mehmeti I i bashkoi thuajse krejt ish-provincat romake të Epirus vetus dhe Epirus nova në një provincë (sanxhak) të vetëm, në sanxhakun Arvanid, që do të thotë në sanxhakun e Shqipërisë, që shtrihej nga Tirana e sotme deri në lumin Thyamis (Kalama) (12), në tërritorin e Republikës së Greqisë.
Nga shekulli XVII shqiptarët që banonin në provincën e Çamërisë kishin fituar statusin administrativ të sanxhakut (13). Ne nuk dimë se sa thellë në territorin e Republikës së Greqisë shtrihej sanxhaku i Çamërisë, por mjafton të mbajmë mënd se, në atë kohë, ndër njësitë administrative të perandorisë Osmane, sanxhaku ishte i dyti, pas elajetit, persa i përket sipërfaqes.
Një prirje e përgjithshme e dinamikës demografike të Epirit gjatë sundimit osman, sidomos gjatë shekullit XV, ishin lëvizjet e popullsisë drejt rajoneve natyralisht të mbrojtura, kodrinore dhe malore, për shkak të sundimit osman (14).
Një shëmbëll tipik i kësaj është lëvizja e banorëve shqiptarë drejt malësive të Sulit në shekullin XVI. Sipas traditës gojore të vetë suliotëve, ata e kanë prejardhjen nga Kardhiqi i rrethit të Gjirokastrës (15), që përputhet me zonën qëndrore të ish Epirit klasik.
Nga shekulli XVII e këndej shumë historianë të mirënjohur të kohëve moderne e kanë përshkruar Epirin si një rajon të banuar në shumicë dërmuese nga shqiptarë. Kështu, në vitin 1686 gjeografi Filip Klyver (Philipp Clüver) e përshkroi Epirin fare qartë si një vënd që kufizohej me Greqinë, dmth si një territor jogrek. Po e citoj: “Epiri ndahet nga maqedonasit nga lumi Celydnus dhe nga vargmalet e Pindit, kurse me Greqinë ndahet nga lumi Akelos” (16).
Në shekullin XVII, autorët gjermanë J. Buno (1617-1697) dhe F. Heckel (1640-1715) shkruanin se banorët e Epirit e quanin veten Arbonarë, një variant i qartë i emrit etnik mesjetar të shqiptarëve Arbënorë/Arbërorë, që ruhet ende në ditët tona në të folur e në folklor në rajonin e Gjirokastrës, ndërkohë që turqit i quanin ata arnautlerë (17).
Në vitin1771 në botimin frëngjisht të librit të Plinit Plak Naturalis historiae (Historia e natyrës), redaktorët francezë theksojnë se turqit, të cilët e kanë njohur Epirin që në shekullin XIV (1338), kur erdhën në Epir të paguar nga perandori bizantin Andronik i Tretë Paleologu dhe shtypën me egërsi kryengritjen e shqiptarëve të Shqipërisë së jugut (Epirus nova), e quanin Arbanos Epirin klasik (Epirus vetus ) (18).
Në vitin 1774 historiani suedez Johann Thunmann (1746- 1778) shkruante se vetë grekët i njihnin si shqiptarë banorët e Epirit dhe të ‘Ilirisë Greke’ (Shqipërinë e mesme dhe të veriut): “Grekët, të cilët ishin të parët që erdhën në kontakt me shqiptarët si një popull i pavarur luftarak, i dhënë pas blegtorisë, e përdorën emrin e tyre për të treguar të gjithë banorët e rajoneve malore “të Ilirisë greke dhe të Epirit, që kishin të njëjtën gjuhë e të njëjtat zakone me shqiptarët (19). Thunmani tregoi gjithashtu se duke marrë parasysh rritjen e fuqisë së shqiptatëve, perandori bizantin Kantakuzen mori një vendim politik për t’i shkëputur këto rajone nga Nikefori dhe caktoi prijsa vëndas për të qeverisur Epirin. Kështu, sipas tij, Gjin Bua Shpata u bë princ i Janinës dhe Muzak Topia – princ i Artës (20).
Zhvillimet e mëtejshme politiko-ushtarake në Epir treguan se perandori Kantakuzen nuk ua fali pushtetinprijsave shqiptarë të Epirit, por ishte i detyruar tua dorëzonte Epirin për shkak të rritjes së fuqisë së tyre.
Pas vdekjes së Stefan Dushanit, ne vitin 1355, filloi një luftë për luftë për të zënë vëndin e tij midis gjysëm-vëllait të tij dhe të birit të tij, Uroshit. Kjo i dha guxim të birit të Joan Orsinit, Nikiforit II Orsini që të shfrytëzonte rastin për të rimarrë shtetin e atit të tij. Ai mori Thesalinë, por hasi një rezistence të fortë nga shqiptarët në Epir. Pasi bëri gati një ushtri dhe e përforcoi atë me trupa mercenare turke, në vitin 1356, ai ndërmori një sulm të madh kundër shqiptarëve në jug të Epirit, në brigjet lumit Akelos, ku ushtria e tij u shpartallua dhe ai vetë u vra (21).
Një informacion ‘nga brenda’ për gjëndjen etnologjike në Epir nga fundi i shekullit XVIII na jep nje grek etnik i lindur në Janinë, kryeqyteti i vilajetit të Janinës në atë kohë. Emri i tij ishte Athanasios Psalidha (Αθανάσιος Ψαλίδας, 1767-1829). Pasi kishte kaluar 10 vjet studime dhe punuar si redaktor në Vjenë, ai u kthye në Janinë ku punoi si mësues dhe drejtor i shkollës Maroutsia, shkolla më e mirë e qytetit. Pas rënies së pashallëkut të Janinës, me vrasjen e Ali Pashës, ai u vendos në ujdhesën Leukas, ku edhe vdiq, në vitin 1829.
Si etnik grek i shkolluar, lindur e rritur në Janinë, njohuritë e tij mbi përbërjen etnike të qytetit të lindjes dhe të Epirit në përgjithësi nuk mund të vihen në dyshim. Ai shkruante: “Shqipëria (e njohur më parë si Ilirikon dhe Epir) kufizohet në lindje nga pjesët fushore të Maqedonisë dhe Thesalisë, në veri nga Bosnja dhe Sërbia, në perëndim nga deti Jon dhe në jug nga Gjiri i Ambrakisë (Artës – NRÇ) “ (21). Me këtë autori grek na thotë sheshit e pa dykuptimësi se trojet e Epirit nga fundi i shekullit XVIII vazhdonin të banoheshin nga shqiptarë.
Kështu, 23 shekuj të të ashtuquajturit “proces i helenizimit”, “romanizimit” dhe “bizantinizimit” të mëvonshëm të Epirit, edhe pas ardhjes së një popullsije greke në 1204, nuk arritën dot ta përmbysin gjëndjen etnologjike të rajonit që mbeti gjithë kohën e mbizotëruar nga elementi shqiptar. Më tej, Psalidha shpjegon gjithashtu se : “Shqipëria përbëhet nga dy mbretëri, njera është ajo e Epirit dhe tjetra – ajo e Ilirikonit” (22). Duke përdorur termin bizantin toparki [nga greqishtja toparches (τοπάρχης) “sundues i vëndit”], ai na dëshmon për dy njësitë administrative të perandorisë osmane, të banuara nga shqiptarë, ‘Epirin’ dhe ‘Ilirikonin’. Në atë kohë ‘Epiri’ ishte nën sundimin e Ali Pashë Tepelenës kurse ‘Ilirikoni’, rajoni në veri të lumit Shkumbin – nën sundimin e Bushatllinjve të Shkodrës.
Megjithatë, burime të reja greke njoftojnë se, pas pavarësisë së Greqisë, Psalidha ndroi mëndje dhe u tërhoq nga pohimet e tij të mëparëshme. Meqënëse unë nuk kam mundur të gjej thëniet që tregojnë se Psalidha ka “ndruar mendje”, jam i detyruar të mbështetem në një botim grek të kohëve të fundit nga i cili po citoj deklaratën e tij kundërthënëse: “Shqipëria në perëndim kufizohet nga deti Adriatik, në lindje nga pjesët perëndimore të Maqedonisë, në veri nga Bosnja, Dalmacia dhe Mali i Zi dhe në jug nga Epiri me të cilin ndahet nga lumi Vjosa” (23).
Është e pamundur të përfytyrohet dhe të besohet se një grek etnik i shkolluar, i lindur dhe rritur në Epir, u ngatërrua në shkrimin e tij dhe iu deshën disa vjet që ta gjente në se epirotët ishin shqiptarë apo grekë.
Dikotomia e Psalidhës shpjegohet lehtë dhe bindshëm po të mbahen parasysh rrethanat në të cilat ai “ndroi mendje”. Ndryshimi ndodhi në një kohë ngritje të paparë të nacionalizmit, gjatë kohës së revolucionit grek, kur hidheshin bazat e shtetit të pavarur grek, në apogjeun e ngasjes nacionaliste për zgjerimin e kufijve të atij shteti në territore të huaja të banuara jo vetëm nga shqiptarë, por edhe bullgarë, maqedonë e turq, prirje që do të formalizohej në nivel institucional në projektin e famshëm të “Idesë së Madhe” (Megali Idhea) (Shih hartën ne figurën 1).
Konferenca e Paqes pas Luftës së Parë Botërore në Paris. Greqia dhe Epiri në këndin veri-perëndimor janë shënuar me të zezë. I vijëzuar është rajoni ku ndesheshin interesat greke me ato franceze.
From the New York Times, Current History 1919.
Për fat të keq, duket se objektiviteti dhe ndershmëria intelektuale e Psalidhës nuk mundi ti qëndronte dot emocioneve dhe trusnive nacionaliste të kohës.
Ia vlen të shënohet se Psalidha nuk e fshehu dot brejtjen e ndërgjegjes dhe ndrojtjen, siç kuptohet nga fakti që ai nuk flet fare për kufirin e Shqipërisë me Greqinë, siç bën për Bosnjën, Maqedoninë dhe Sërbinë, kur flet për Epirin si për një territor të paidentifikuar ose neutral, as grek e as shqiptar.
Dy shekuj më parë gjeografi danez-francez Conrad Malte-Brun (1755-1826), në vëllimin IV të Gjeografisë universale (Universal Geography) e identifikon qartë Epirin me Shqipërinë ose, më saktë, me atë që ai e quan Shqipëria e Poshtme (“lower Albania”): “Shqipëria e Poshtme ose Epiri i lashtë shtrihet në jug të paralelit 40, andaj ne do ta shohim atë si një rajon të veçantë” (24). Në nënkapitullin “Klima dhe bimësia – Shqipëria e Poshtme” të botimit të Londrës të kësaj vepre, ai shkruan: “Tërë Epiri ose Shqipëria e sotme është e plot me male, shumica e të cilëve janë gëlqerorë e të brazduara nga hone të thella” (25).
Dhe përsëri në vitin 1841 Karl Friedrich Merleker (1803-1872) identifikon Shqipërinë me pashallëkun e Janinës, i cili përfshinte të gjithë Epirin klasik (Epirus vetus), kur shkruan “Pashallëku i Janinës ose Shqipëria” (26).
Përcaktimi që i bën Merlekeri kufijve të popullit shqipfolës përputhet bukur me trojet e sotme shqipfolëse në Ballkanin perëndimor: “Shqipëria e sotme kufizohet në veri me Bosnjën, në lindje me Maqedoninë dhe Thesalinë, në jug me Akarnaninë dhe Gjirin e Artës kurse në perëndim me detet Jon dhe Adriatik” (27).
Dijetari gjerman theksonte gjithashtu se, duke u bazuar në të dhëna të parëndësishme, të tilla si prania në shqipen e fjalëve latine, disa autorë kanë hamëndësuar se shqiptarët kanë ardhur në trojet e sotme nga Alba e Italisë, kurse të tjerë, duke u bazuar në ngjashmërinë e emrit me Albanian e Kaukazit (27), një eksonim për vëndin në Kaukaz që banohej nga populli i aluanëve (28), kanë spekulluar se shqiptarët mund të kenë ardhur nga Kaukazi.
Edhe gjeografi gjerman L. Schmitz nga mesi i shekullit XIX në Manualin e Gjeografisë së Lashtë e identifikoi Pashallëkun e Janinës me Shqipërinë (29).
Në vitin 1855 historian anglez William Cooke Stafford shkruante: “Shqipëria përfshin mbretëritë e lashta të Ilirisë dhe të Epirit…Shkodra është kryeqyteti i Shqipërisë së Sipërme ose Veriore dhe Janina është kryeqyteti i Shqipërisë së Poshtme ose Epirit të lashtë” (30).
Radhës së identifikuesve të Epirit me Shqipërinë në vitin 1860 u shtohet edhe mesjetaristi gjerman Jakob Philipp Falmerayer, një nga themeluesit e bizantinistikës, që i përshkruan shqiptarët si “një degë e popullit të madh ilir, që është njëkohësisht i lidhur nga gjaku dhe gjuha me epirotët dhe maqedonët e lashtë, dy popuj që u përkasin barbarëve ilirë, e jo helenëve” (31).
Theodor Mommsen (1817-1903), një nga historianët më të mëdhenj të të gjitha kohëve, në kryeveprën e tij ende të patejkaluar, Histori e Romës (Römische Geschichte) e ka shprehur në mënyrë monumentale bindjen e tij për identitetin iliro-shqiptar të epirotëve duke i quajtur epirotët “shqiptarë të i lashtësisë”: “Epirotët trima, shqiptarët e lashtësisë, ndoqën djaloshin e guximshëm (Piron e Epirit – NRÇ), “Shqiponjën”, siç e kishin zakon ta quanin atë, me besnikërinë e trashëguar dhe me ngazëllim të përtërirë”(32).
Nga fillimi i shekullit XX, historiani I.S. Clare e përmbledh në këtë mënyrë gjëndjen etnologjike të Epirit, nga lashtësia deri në kohët e reja: “Gjatë tërë periudhës historike Epiri ishte më shumë shqiptar se sa grek” (33). Duke i bërë jehonë pikpamjes se Clare-s, edhe historiani britanik Graham Shipley, tani vonë, nga fundi i shekullit XX ka ardhur në përfundimin se “Trakët, paionët, epirotët dhe ilirët ishin kryesisht popullsi jourbane me elita (shkrimdorja është e imja – NRÇ) pak a shumë të helenizuara” (34).
Duke u mbështetur në burimet e lashta greke, dhe duke shprehur një mendim të përgjithshëm, në vitin 1917, klasicisti dhe gjeografi gjerman Eugen Oberhummer (1859-1944) gjithashtu konfirmoi identitetin ilir të epirotëve, duke theksuar se ata flisnin një gjuhë që ishte e ndryshme nga greqishtja: ”Epiri vetë deri në Greqinë veri-perëndimore, banohej nga fise ilire që flisnin një gjuhë të pakuptueshme nga grekët” (35).
Dallimin e theksuar të epirotëve nga grekët e ka shprehur në mënyrë elokuente edhe autori britanik E.L. Clark: “Epirotët ishin aq të dallueshëm nga helenët, sa janë dhe shqiptarët nga grekët e sotëm” (36).
Prejardhja e suljotëve
Një vështrim i shkurtër rreth prejardhjes së suljotëve është i nevojshëm, ndër të tjera, edhe për shkak të famës që kishte ky fis që mundi të ruante pavarësi të plotë brënda perandorisë osmane si dhe për rolin e shquar të asaj popullsije në Revolucionin grek.
Shumë autorë besojnë në traditën gojore suljote, sipas së cilës ata e kanë prejardhjen nga rajoni i Labërisë (Kardhiqit të rrethit Gjirokastër), pjesë e Epirit klasik të lashtësisë ose Epirus vetus. Ata u vendosën në malet e ashpra dhe të papushtueshme të Sulit, dikur gjatë pushtimit osman, për shkak të shtypjes ekonomike shoqërore (37).
Me bashkëndijesi sot pranohet se “Suljotët ishin shqiptarë nga prejardhja dhe ortodoksë nga besimi”(38). Ata mirreshin kryesisht me blegtori. Gjuha e tyre e nënës ishte shqipja e nëndialektit çam të toskërishtes.
Natyrën jogreke të Epirit dhe epirotëve, madje dhe të fqinjëve të rajoneve të Etolisë dhe Akarnanisë në jug të Epirit, e ka ritheksuar gjeografi historik britanik N.J.G. Pounds në vitin 1976: “Epiri nuk ishte pjesë e Greqisë, dhe në shekullin V p.e.s. tregëtia dhe kultura greke kishte ndikuar fare pak në fiset epirote. Është e dyshimtë në se mund të konsiderohen grekë edhe fiset e Etolisë dhe të Akarnanisë” (39). Pikëpamja e Pound-it rreth karakterit jogrek të Etolisë dhe Akarnanisë mund të gjurmohet thellë që në Lashtësinë klasike, mbi dy mije vjet më parë te Tuqididi, në shekullin V p.e.s., i cili na bën të ditur se euritanët, fisi më i madh i etolëve flisnin një gjuhë të pakuptueshme për grekët (40).
Edhe kartat etnografike të Epirit dhe rajoneve fqinjë të përgatitura në shekullin XIX nga kartografë rusë, francezë dhe gjermanë vërtetojnë pikëpamjen e Pounds-it.
Fig. 2. Hartë etnografike e Ballkanit nga Ami Boue (1847), që tregon trojet shqiptare në ish-provincat romake Epirus nova, Epirus vetus dhe Akarnani me xhepa popullatash vllahe ne malet e Pindit etj. Në hartë popullsia shqipfolëse është ndarë sipas besimit mbizotërues në ortodoksë lindorë (ngjyrë e gjelbër) dhe në muslimanë (bojëkafe), deri në gjirin e Korinthit
Internet:
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ethnographic_map_Ami_Boue_1847.jpg
Figure 3. Harte etnografike ruse e mesit të shekullit XIX ku shihen trojet e banuara nga popullsi shqiptare në Ballkanin perëndimor, në ish-provincat romake Epirus nova Internet: https://commons.wikimedia.org/ëiki/File:Ethnic_map_of_Balkans_-_russian_1867.jpg
Në vitin 1999 historiani francez Alain Ducellier, bizantolog në Universitetin e Tuluzës, na siguron se jo vetëm prapavëndi (hinterlandi) i Epirit, por edhe bregdeti i tij, ku kishte pasur kolonë grekë e romakë, kishte mbetur etnikisht shqiptar gjatë tërë Mesjetës. Në përshkrimin e gjëndjes së Epirit të shekujve XII-XIII në The New Cambridge Medieval History vol 5 – c.1198-c.1300, ndër të tjera, lexojmë: “bregdeti i Epirit, edhe pse u ndodh nën kontrollin e grekëve dhe të sërbëve, mbeti i banuar kryesisht nga shqiptarë” (41).
Unë do t’i mbyll këto shënime me një përfundim rreth identitetit etnik të epirotëve që ka dalë nga diskutimet në një konferencë ndërkombëtare të historianëve dhe arkeologëve të mbajtur në Clermont Ferrand të Francës, në vitin 1984, ashtu siç e ka paraqitur atë Edwin E. Jacques:
“Në tetor 1984, 70 historianë dhe arkeologë nga Greqia, Shqipëria, Rumania, Italia dhe disa vende të tjera u mblodhën në Klermon Feran të Francës. Ata mbajtën një kolokium me një grup specialistësh të historisë së lashtë, të cilët punonin nën drejtimin e profesor Pjer Kabanit, ekspert i njohur për Epirin. Ata krahasuan studimet e kryera mbi grupet fisnore dhe etnike, të cilat gradualisht kaluan në jetën qytetare e pastaj u federuan në organizma shtetërore. Ata krahasuan institucionet e së drejtës, të tilla si e drejta familjare e pronësisë, roli i gruas në familje dhe në lirimin e skllevërve. Ngjashmëritë e qendrave epirote si Dodona dhe ato të Ilirisë së Jugut u vunë re në dizenjot, arkitekturën dhe në organizimin politik, por edhe në qarkullimin e monedhave, ndërtimin e varreve, ritet e varrimit dhe sendet që vendoseshin në varre. Dijetarët erdhën në përfundimin se, që nga lashtësia hershme deri në kohën romake, kultura e Ilirisë së Jugut dhe Epirit, duke përfshirë Mollosinë, ishte krejt e ndryshme nga ajo e Greqisë klasike që shihet në Athinë e Spartë” (42).
Referimet
1 Miniati, L. (1663). “Le glorie cadute dell’antichissima, ed augustissima famiglia Comnena…p. 44.
2 Merleker K.F. (1841). Das Land und die Bewohner von Epeiros. Erste Theil. Dalkowski, Königsberg, p. 7-8.
3 Merleker, K.F. (1841). Das Land und die Bewohner von Epeiros. Erste Theil. Dalkowski, Königsberg, p. 7-8: “Die Chimarioten sind, ëie ihre Vorältern, welche Kaiser Kantakuzenos selbstherrschende albanische Nomaden (2, 24. Άλβανοὶ αὐτόνομοι νομάδες), nennt, unabhängige Hirten, eine kühne und räuberische Art albanischer Christen, die zuëeilen aus ihren Felsen hervorkommen und die Schiffe, welche ëährend der Ëindstille vor ihrer Küste liegen, an das land ziehen”.
4 Pelegrinage a Jerusalem de N. de Martoni: Notaire italien (1394-1395). Revue de l’Orient latin, vol. 3, Paris, p. 662.
5 Anonimi. In Burime Tregimtare Bizantine për Historinë e Shqipërisë – Shek. X-XV. Përg. K. Bozhori and F. Liço. Tiranë, p. 318 (in Albanian).
6 Anonimi. In Burime Tregimtare Bizantine për Historinë e Shqipërisë… Ibid.
7 Bojatzides,, I.K. (1926). Symbole eis ton mesaioniken istorian tes Epeirou. Epeirotica Chronika I, 79-80.
8 Lambros, S. (1926). Anonymon Panegyrikos. Palailogia kai Peloponnesiaka, 3, pp. 194-195. Cited by Xhufi, P. (1994). The Ethnic Situation in Epirus During the Middle Ages. Studia Albanica 1/2, 41-58.
9 The Muslim Presence in Epirus and Western Greece (2008). In Elevating and Safeguarding Culture Using Tools of the Information Society: Dusty traces of the Muslim culture. Earthlab Greece. p. 278.
10 The Muslim Presence in Epirus and Ëestern Greece (2008). Ibid. p. 307.
11 The Muslim Presence ….Ibid. p. 307.
12The Muslim Presence …. Op cit., p. 328.
13 Ibid., p. 331.
14 Ibid. p., 309.
15 von Lüdemann, Ë. (1825). Der Suliotenkrieg nebst den darauf bezüglichen Volksgesängen. F.U. Brockhaus, Leipzig, p. 1.
16 Philippi Cluverii Introductio in universam geographiam, tam veterem quam novam. J. Wolters, 1686, p. 329: “Epirus, nunc dicitur Kanina, separatur”.
17 Philippi Cluverii Introductio in …Ibid. p 329.
18 History naturelle de Pline (1771). Traduite en françois, Veuve Desaint, Paris, pp. 233-234.
19 Thunmann, J. (1774).Untersuchungen über die Geschichte der östlichen Europäischen Völker I. p. 242: “Die Griechen, die zuerst die eigentlichen Albaner, als eine unabhängiges, kriegerisches und dem Hirtenleben ergebenes Volk kennenlernten, machten ihren Namen zu einem allgemeinen Namen der übrigen Bergbewohner des Griechischen Illyriens und des Epirs, die mit den Albanern von gleicher Sprache und Lebensart waren”.
20 Thunmann, J. (1774). Untersuchungen…Op. cit. p. 306: “Kantakuzen hatte zu der Zeit, da er diese Länder dem Nicephorus entriss, einige Albanische Herren so gar zu Statthaltern darinnen verordnet. Guini de Spata erhielt die Gegenden um Jannina, und Musacchi Topia das Gebieth von Arta. Spata machte sich bald unabhängig, und nahm auch dem Topia zugleich mit dem Leben seine Statthalterschaft (Spandugin. ap. du Cange dans l’Hist. de Constantin L. VIII, p. 139)”.
21 Papacharisis A. (ed.), Kosma Thesprosian and Athanasios Psalidas, Geography of Albania and Epirus. Ioannina 1964, 49-50 (in greek).
22 Papacharisis A. (ed.), Kosma Thesprosian and Athanasios Psalidas. Ibid: Ëith this revision he places the river Aoos as a border betëeen Epirus and Illyricon – Ano Arvanitia (upper Arvanitia), a notion ëhich his student Kosmas the Thesprotian also adopts to define Albania.
23 Papacharisis A. (ed.), Kosma Thesprosian and Athanasios Psalidas, Geography of Albania and Epirus, Ioannina 1964, 49-50 (in greek).
24 Malte-Brun, C. (1929). Universal Geography: or A Description of All the Parts of the World on a new Plan IV. Laval and Bradford, Philadelphia, 1829, p. 103.
25 Malte-Brun, C. (1827). Ibid., p. 176.
26 Merleker K.F. (1852). Historisch-geographische Darstellung des Landes und der Bewohner von Epeiros: Tl. III. Jahresbericht der königlichen Friedrichskollegium, Königsberg, 1841, f. 4: “dem gegenwärtigen Paschalik Janina oder Albanien”.
27 Merleker, 1852, p. 17: “das heutige Albanien gegen Norden von Bosnien, gegen Westen von Macedonien und Thessalien, gegen Süden von Akarnanien und dem Golf von Arta, und gegen Westen von dem ionischen und adriatischen Meere begrenzt wird”.
28 The name “Albania’ for the people of Caucasus seems to be a misspelling of the original name of the people by ancient Greeks and then Latins.. This is indicated by the fact that their ëestern neighbors, ancient Armenians called them Aluans (Ałuank) and their language ałoëanic; their eastern neighbors, medieval Persians knew them as Arran;and Georgians in the north called them Rani.
29 Schmitz, L. (1859). A Manual of Ancient Geography. Blanchard and Lea, Philadelphia, p. 84-85. In author’s definition, Epirus “embraces the modern Pashalik of Ioannina or Albania”.
30 Stafford, Ë.C. (1855). History of the war in Russia and Turkey… Jackson, London – Liverpool, p. 120.
31 Fallmerayer, J.P. (1860). Das albanesische Element in Griechenland. Verlag der K. Akad., München, p. 4: “Zweig des grossen Volkstammes der Illyrier und zugleich für Bluts- und Sprachverwandte der alten Epiroten und Macedonier zu erklären, welche beiden Völker ihrerseits ebenfalls den Illyrischen Barbaren, nich den Hellenen angehören”.
32 Mommsen, T. (1854). Römische Geschichte I. Weidmannsche Buchhandlung, Leipzig, f. 257: “…die tapfern Epeiroten, die Albanesen des Alterthums, hingen mit angestammter Treue und frischer Begeisterung an dem müthigen Jüngling, dem ‚Adler‘, wie sie ihn hiessen.”.
33 Clare, I.S. (1906). Library of universal history III. Union Book Co, NewYork – Chicago, p. 706: “During the entire historical period Epirus was more Illyrian than Greek”.
34 Shipley, G. (2000). The Greek World After Alexander 323–30 BC. Routledge, London-New York, p. 111.
35 Oberhummer, E. (1917). Die Balkanvölker. Verein nat. Kenntn. LVII. Bd. pp. 263-279: ”Auch in Epirus selbst und bis in das nordwestliche Griechenland hinein wohnten Stämme, die als illyrisch bezeichnet werden und eine den Griechen unverständliche Sprache redeten”.
36 Clark, E.L. (1878). The Races of European Turkey. Dodd, Mead and Co., New York, p. 167-168: “The Ancient Epirots were as distinct from the Hellenes as the Albanians are from the modern Greeks”.
37 von Lüdemann, Ë. (1825). Der Suliotenkrieg nebst den darauf bezüglichen Volksgesängen. F.U. Brockhaus, Leipzig, p. 1.
38 Trencsényi, B.Kopecek, M. (2006): Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (1770-1945): In The Formation of National Movements. Central European University Press, p. 173: “The Souliotes were Albanian by origin and Orthodox by faith”.
39 Pounds, N.J.G. (1976). An Historical Geography of Europe 450 B.C.-A.D. 1330. CUP Archive, p. 30: “Epirus formed no part of Greece, and in the 5th century Greek commerce and culture had made little impression upon its tribes. It is doubtful whether the tribes of Aetolia and Acarnania should be considered Greek”.
40 Thucydides History of the Peloponnesian War III, 94, 5.
41 Ducellier, A. (1999). Albania, Serbia and Bulgaria. In The New Cambridge Medieval History V – c.1198-c.1300. Ed. D. Abulafia, Cambridge University Press, Cambridge – New York, p. 780: “the coasts of Epiros, despite their control by Serbs and Greeks, remained primarily inhabited by Albanians”.
42 Jacques, E.E. (1995). The Albanians: An ethnic history from prehistoric times to the present. McFarland and Co. Inc. Publishers, Jefferson, N. Carolina, pp. 79-80: “In October 1984, 70 historians and archaeologists from Greece, Albania, Romania, Italy and several other countries of Europe convened in Clermont-Ferrand, France. They held a colloquium with a group of specialists in ancient history who were working there under the direction of Professor Pierre Cabanes, the renowned expert on Epirus. They compared studies on the tribal and ethnic groups which gradually organised into urban life, then federated into state organisations. They compared juridical institutions such as family right of ownership, the role of the woman in the family and the procedure in freeing slaves. Similarities of Epirotes centers like Dodona and those of Southern Illyria were evidenced by the layout, architecture, and political organisation, also the circulation of coins, the structure of groves, the burial rites and articles found in the tumuli. But scholars concluded that from early antiquity until the Roman times that culture of Southern Illyria and Epirus, including Molossia, was quite different from that of classical Greece as found in Athens and Sparta”.