Gjergj Tomor Hani, i persekutuar, i përndjekur, i burgosur dhe i dënuar prej regjimit komunist shqiptar, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, arrestimin, vuajtjet, dhunën, torturat, përgjimet, hetuesinë dhe qëndresën në burgjet komuniste të shqiptarëve të pafajshëm. Me Gjergj Hanin bisedoi Editori i “Diellit” Sokol Paja.
PERSEKUTIMI I FAMILJES SË GJERGJ HANIT, GJYSHI U DËNUA 101 VITE BURG
Quhem Gjergj Tomor Hani, i datëlindjes 13/05/1969. Lindur dhe rritur në Durrës në një familje antikomuniste. Gjyshi nga babai, Eqerem Hani kishte mbaruar shkollën teknike amerikane që asokohe drejtohej nga Harry Fultz. Pas lufte, meqënëse ishte njohës i mirë i gjuhës anglëze punoi si përkthyes pranë misionit amerikano-britanik të U.N.R.A-s. Pas prishjes së marrëdhënievë diplomatike me Britaninë e Madhe dhe me SH.B.A-në, fakti që kishte punuar si përkthyes pranë këtij misioni, u përdor si akuzë ndaj tij për ta dënuar si agjent në shërbim të anglo-amerikanëve. U dënua me 101 vite burg, dhe u dërgua për të vuajtur dënimin në kampin që punonte për tharjen e kënetës së Maliqit. Gjyshja, nëna e babait kishte një vëlla dhe një djalë xhaxhai të pushkatuar nga komunistët menjëherë pas çlirimit, si dhe një vëlla tjetër që u arrestua në vitin 1975 më akuzat e sabotazhit dhe agjitacion e propagandës, dhe u dënua më 25 vite heqje lirie. Edhe ky vëlla i gjyshes vdiq në burg në pranverën e vitit 1990, në një “aksident” në punë tejet të dyshimtë. Pra kjo ishtë klima politikë në të cilën u linda dhe u rrita.
ARRATISJA PREJ NJË REGJIMI QË DUKEJ SE NUK DO BINTE KURRË
Vdekja e diktatorit Hoxha më gjeti nxënës në vitin e dytë gjimnaz. Natyrisht që si shumë nga ata që prisnin e dëshironin rënien e komunizmit, edhe unë, e lidhja në mënyrë të pashmangshme rënien e rëgjimit me vdekjen e diktatorit, gjë e cila nuk ndodhi, dhe sot kuptoj së kjo pritshmëri ishte tejet naive. Menjëherë pas vdekjes së Hoxhës, u vu re një shtim i represionit nga organet e sigurimit të shtetit, që natyrisht i druheshin ndonjë përmbysje të papritur të sistemit që mund të vinte si pasojë e vdekjes së atij që përfaqësonte e ishte de facto mishërimi total e totalitar i atij regjimi. Duke parë masat represive, që të krijonin përshtypjen e soliditetit e qëndrueshmërisë së regjimit, e mungesës së dukshme të vullnetit për të ndryshuar, mu krijua bindja së ky regjim nuk do të binte kurrë në Shqipëri, dhe vendosa pa asnjë mëdyshje së unë nuk do ta kaloja jetën duke pritur të ndodhte ajo që për mua në atë kohë kishte shumë pak gjasa të ndodhte, në mos ishte e pamundur. Pra vëndosa të tentoja arratisjen. Për të shmangur ndonjë dekonspirim të mundshëm të tentativës simë, evitova ta bisedoja më njëri vëndimin tim, e duke qenë tërësisht e bindur në atë që kisha vëndosur të bëja nuk e ndjeva të nëvojeshme të kisha shokë. Duke e ditur fare mirë së ishtë shumë e vështirë ti afrohëshe zonave kufitare fillova të kërkoj një mënyrë dhe një vënd, ku të ishte e mundur ti afrohësha sa më shumë kufirit pa rënë në sy, dhe vëndi më i përshtatshëm mu duk zona e Pogradecit, meqënëse treni asokohë ndalonte në Gur-Kuq.
NJË 16 VJEÇAR QË SFIDOI REGJIMIN DUKE TENTUAR ARRATISJEN I VETËM
Më 27 Maj 1985, rreth një muaj pas vdekjes së Hoxhës tentova të kaloj kufirin në afërsi të fshatit Lin. Për një fatalitet që mund të shmangej u kapa nga një ushtar i kufirit rrëth 80 m pa dalë matanë. Kapja ime asokohe bëri një bujë të madhe, pasi u konsiderua si një këmbanë e rrëzikshme alarmi për organet e sigurimit dhe të partisë. Me sa mora vësh më vonë, sekretari i parë i rrethit Durrës, që në atë kohë ishte Muho Asllani, thirri një mbledhje urgjente në komitetin e partisë, e duke ulërirë i pyeste të pranishmit në mbledhje së si ishte e mundur që një 16 vjeçar të tëntonte të arratisej i vetëm. Gjatë periudhës së hetuesisë që u zhvillua në birrucat e Degës së Punëve të Brëndshme Durrës hetuesi u përpoq të mësonte nga unë se me kë kisha biseduar, e kush më kishte shtyrë të ndërmerrja një veprim të tillë? Këmbëngulën gjatë që të më bënin të pohoja së kishte qenë familja ajo që më kishte ushqyer ide të tilla, pasi nga hetimet e tyre në rrethin shoqëror të shkollës, natyrisht që nuk kishim mësuar asgjë, pasi kisha qenë shumë i kujdesshëm në bisedat dhe sjelljen time, madje mund të konsiderohesha një nxënës shumë i mirë. Pa dyshim që mohova çdo përfshirje të familjes sime në aktin e kryer, dhe për këtë isha në të vërtetën e në të drejtën time, pasi nuk kisha biseduar me askënd. Meqënëse tentativë e arratisjes konsiderohej si Tradhëti ndaj Atdheut, ky “krim” gjykohej nga gjykata ushtarake, dhe ditën e gjygjit u përballa më Spartak Brahon, që asokohë ishte gjyqtar ushtarak pranë gjykatës së Durrësit. Gjygji u bë me dyer të mbyllura, dhe merrte pjesë vetëm disa familjarë dhe një përfaqësi e trupit pedagogjik të shkollavë të qytetit.
DËNIMI I TË MITURVE, SHQIPËRIA KOMUNISTE SHKELTE KONVENTËN PËR TË DREJTAT E NJERIUT DHE TË MITURVE
U dënova më 10 vjet heqjë lirie që për arsye të moshës së mitur u përgjysmuan në 5 vjet. U dërgova për të vuajtur dënimin në repartin e riedukimit 311 Qaf-Bar në Tuc të Pukës. Ndonëse në bazë të Konventave Ndërkombëtarë për të drejtat e njeriut dhe të miturve, (të cilat ishin njohur e firmosur edhe nga Shqipëria e Hoxhës,) një i mitur nuk mund të dërgohej në një kamp punë, pra në shkelje të atyre konventavë që vetë komunistët kishin njohur e firmosur, unë u dërgova pikërisht në një kamp pune, ku fiks një vit më parë kishte ndodhur një revoltë e të burgosurve, rrevoltë e cila u shtyp me dhunë e me gjak. Le të imagjinoni klimën e terrorit që gjeta në kamp! Sapo zbritëm nga autoburgu, pas 8 orëve rrugë të mundimshme, të lidhur siç ishim dy e nga dy, ndërkohë që një zinxhir i gjatë përshkonte të gjitha prangat tona si një rruzarë e dhimbjes, që bënte të pamundur edhe lëvizjen më të vogël, pa i shkaktuar dhimbje vehtes dhe shokut që kishe në krah. Autoburgu ishtë një rreth ferri më vehte që i paraprinte rrethit të kampit. Ishte një kazan llamarine, një vrimë e errët e pa ajër montuar në telajon e një kamioni IFA. Orët e atij rrugëtimi, mes diellit që digjte pa mëshirë, mungesës së oksigjenit, e të vjellave të shkaktuara nga tronditjet e rrugëvë të pashtruara, dukeshin pa fund, ashtu siç pa fund ishte zbritja në rrethin e nënte të ferrit të kuq, ku për shumë kënd, vdekja mund të konsiderohej “kapak floriri”. Tashmë jeta më ka mësuar që rastësitë nuk egzistojnë, ndaj jam i bindur që u dërgova në Qaf-Bari më synimin e qartë për ti shtuar ndëshkim ndëshkimit, e dhimbje të tjera dhimbjes. Në Janar të vitit 1986 u lirova, pasi përfitova nga amnistia e shpallur atë vit me rastin e përvjetorit të shpalljes së republikës.
LIRIA QË ZGJATI SHUMË PAK…
Menjëherë pas lirimit, me të mbërritur në Durrës, u paraqita në Degën e Punëve të Brëndshme dhe dorëzova fletën e lirimit. Kjo ishte një praktikë e detyrueshme për çdo të burgosur politik, i cili që nga ai moment vihej nën vëzhgimin e policisë politike, apo sigurimit, siç quhesh rëndom asokohe. Familja kërkoi që unë të vazhdoja shkollën, por natyrisht një kërkesë e tillë nuk u pranua, dhe më dërguan të punoja në ndërmarrjen e komunale-shërbimit, në brigadën e kanalizimeve. Ajo brigadë ishte e përbërë nga ish të burgosur ordinerë, dhe merrej më zhbllokimin e kanaleve, apo hapjen e kanaleve të rëja nëpër qytet. Natyrisht që u dërgova të punoja pikërisht aty, jo pa qëllim! Të punojë me kazëm e lopatë në mes të qytetit, i llangosur prej baltës e pluhurit, bënte pjesë në “dekorin” e poshtërimit, depërsonalizimit e vuajtjes që regjimi u rezervonte të gjithë atyre që bënin pjesë në listat e tij të zëza, ndërkohë që prisnin radhën për tu kthyer sërish aty, prej nga kishin dalë rastësisht, o si pasojë e një fataliteti të padëshiruar për regjimin, gjë e cila ndodhi edhe më mua. Kësaj radhe u siguruan që të mos dilja më. Më lanë të mbushja 18 vjet, më qëllim që të mërrja dënimin e plotë, dhe në Korrik të ’87 më arrëstuan sërish më akuzën e: Përgatitje për Arratisje, dhe Agjitacion e Propagandë. Natyrisht që ishte një proces krejtësisht i montuar e i sajuar më ndihmën e dëshmitarëvë të manipuluar nga trysnia e frikës që ngjallte Sigurimi i Shtetit nëpërmjet shërbëtorëvë të tij të zellshëm. Pas një muaji hëtuesi u largua hetuesi Zamir Stefani dhe çështjën time e mori Agim Ferizaj, i cili asokohë ishte z.shef i hetuesisë së rrethit Durrës më specifikën e krimeve politike.
TORTURË DHE PRESION NDAJ FAMILJES
Ndërkohë familjes sime nuk i pranonin ushqimet dhe ndërresat që më sillte, ndërsa mua më thoshin se familja më kishte mohuar si armik i partisë e popullit i cili isha. Natyrisht që tashmë kisha një eksperiencë të mjaftueshme për të kuptuar këtë lojë naive të sigurimit për të më kundërvënë ndaj familjës, që kështu të më nxisnin të flisja kundër tim eti e xhaxhallarëvë të mi. U thashë së nëse më kishin mohuar mirë kishin bërë, pasi ata kishin jetët e tyre e unë timen. Pas 6 muajsh hetuesi më nxorën në gjygj dhe më dënuan me 11 vjet heqjë lirie e më pas më çuan sërish në Qaf-Bari. Ndërkohë babanë tim të ndjerë, e kishin hequr nga puna me arsyetimin se Kantieri Detar Durrës ishtë zonë kufitare, e aty nuk mund të punonte më babai i një armiku konseguent e të betuar siç isha unë. Nëse herën e parë nuk e dija se ç’ishte Qaf-Bari, tashmë edhe pse e dija uroja të më çonin sërish atje, pasi njihja ambientin e kisha njohur njerëz të mirë, dhe e konsideroj vehten me shumë fat që kam patur nderin të ndaj me ta ato vite të vështira të jetës sime.
TË BURGOSURIT E DIKTATURËS, HERONJ DHE NJERËZ TË LARTË
Në burg kam njohur Nuredin Sula, njeri më botë e ndershmëri civile e intelektuale si pak-kush. Kam njohur Artan Geco, një djalë që vinte nga bota universitare, e me një dialektikë sokratianë mendimi, që kërkonte e vinte në pah kontradiktat në çdo bisedë. Kam njohur Valer Dyrzi, një djalë që vinte nga sallonet e mira të Tiranës, artist me botë e më shpirt prej njeriu të lirë. Kam njohur Lutfi Këlmendin e Sejfulla Teta, njerëz kurajozë që nuk e ulën kokën kurrë, të cilët kishin kurajon të mos e gëlltisnin gjuhën, por të thoshin atë që mendonin sy me sy me Ludovik Cali-n, shefin e policisë së kampit, xhelatin e Qaf-Barit. Kam njohur Beqir Caushin, që theu rrethimin e tentoi të fitonte lirinë e mohuar në emër të popullit. Sot këta njërëz jetojnë jetët e tyre pa zhurmë e pa bujë, por nëse ka diçka të mirë brënda meje, pa dyshim që aty janë edhe gjurmët e tyre.
FERRI I BURGUT…
Natyrisht që lexuesit dhe ju miku im prisni që unë t’ju rrëfej se si ishte ferri i burgut komunist! Se si ishim të detyruar me dhunë, uri, dhe nga nevoja e shumë prej nesh që të ndihmonin familjet e tyre, që të punonin si Sizifi nëpër ato galeri ferri që kullonin acid! Së si ne rriheshim, dënoheshim me birucë në palcë të dimrit, apo si ktheheshim edhe një turn tjetër për të bërë normën nga e para! Se si ishim të detyruar të dëgjonim për orë të tëra njërin prej nesh që na lëxonte veprat e “ndritura” të Hoxhës që do të na riedukonin, apo si prisnim zbathur në dëborë që policia të dilte nga ambientet e ngrohura për të na kontrolluar! Them se nuk ja vlen! Nuk ja vlen pasi penë shumë më të mira se e imja e kanë përshkruar me detajë atë rrealitet të dhimbshëm! Nuk ja vlen pasi rrëfimi i dhimbjes lakuriq e si fakt në vetvehte, nuk shtron pyetje! E shumta që mund të bëjë, është të ngjallë mëshirë, e në këndvështrimin tim mëshirën nga përçmimi e ndan vëtëm një hap. Ne nuk këmi nevojë të rrëfejmë! Rrëfënjat ngjasojnë me mitet e nuk varën nga objektiviteti i historisë si shkëncë, por i subjektivizmit të individit që i prodhon.
NEVOJA PËR TË VËRTETËN DHE NJË ANALIZË HISTORIKE
Ne kemi nevojë për një analizë historike që nuk mund të ndodhë pa u shkruar ajo! Kemi nëvojë për një analizë të bazuar në fakte, shifra, që shkojnë përtej ndodhive personale që mund të dëformohen nga faktori kohë, këndvështrimi personal, konfliktet e brëndshme mbi çka vërtetë ka ndodhur e çfarë duhet të ndodhte! Ne nuk këmi nëvojë për rrëfenja makabre që mund të gudulisin kuriozitete të sëmura! Ne kemi nevojë për të vërtetën, e në këndvështrimin tim, them se e tërë çështja këtu ngëc! Ngëc në raportin tonë konfliktual me të vërtetën! Shiko miku im, e vërteta nuk është kurrë e bukur, e nëse has ndonjë të tillë nuk është ajo! E vërteta është brutale, e shëmtuar, indiferente, dhe për rrjëdhojë e pamëshirshme, e që të përballesh me të duhen këllqe, kurajo përtej së imagjinueshmes e mbi të gjitha vetëdijë e kthjellët! Cilësi këto që mund ti gjësh vëtëm tek një njeri i lirë! Shpesh dëgjojmë të na thonë se ne shqipëtarët kemi luftuar gjithmonë për liri! A është kështu!? Ne ndoshta kemi luftuar, por edhe kur e kemi bërë, këmi luftuar për çlirim e jo për liri, pasi liria është një rrugë e brëndshme që njëriu mund ta bëjë edhe mes telave gjëmbaçë të një burgu.
PAS NË KOHË…
E shkuara dhe e sotmja shqiptare shkrihen natyrshëm në distopinë e tyre! Shkrihen natyrshëm pasi na thonë se demokracia është system politik, ndërkohë që zgjedhjet e fundit në Amerikë e hodhën poshtë katërcipërisht një teori të tillë! Jo miku im, demokracia nuk është system, është shkallë evolucioni të çdo individi që përbën një shoqëri të caktuar, e kur ky evolucion ndalet, të njëjtën gjë bën edhe dëmokracia! Aq më tëpër kur bëhët fjalë për një model të importuar, e jo të gjenëruar e të aplikuar si nevojë e brëndshme e një shoqërie! Shiko miku im! Ne ngatërrojmë lëvizjën e lirë me lirinë, tregun e lirë më lirinë, fjalën, shpifjen, trillimin e lirë me lirinë, e nuk arrijmë të kuptojmë se liria përmbledhur në një koncept të thjeshtë, qëndron në faktin se: Mos i bëj tjetrit atë që nuk do të ta bëjnë ty. Ne kërkojmë të dimë së si ndodhin fenomenet shoqërore e jo përse ndodhin, e ndaj nuk arrijmë të shohim dritën e diellit dje dhe sot! Dje ku konflikti social, apo lufta e klasave e shtrirë në kohë – hapsirë kulminonte në materializmin dialektik, dhe sot, ku materializmi financiar i shtrirë në kohë – hapsirë kulminon në konfliktet sociale, në arrogancën e pushtetarëve, në injorancën e masave. Rrealiteti shqiptar sot është një rrealitet i përçudnuar, distopik, produkt i projeksioneve mentale të atyre që e përbëjnë, e klasa politike nuk bën tjetër veç kalëron verbërinë e turmës duke shtuar distopinë e përceptimeve. Me një fjalë miku im, ne pashmangshmërisht i nënshtrohemi teoremës se: “Kush kontrollon të tashmën, kontrollon të shkuarën! E kush kontrollon të shkuarën, kontrollon të ardhmen”.