KADARE – SHKRIMTARI QË KA SHKRUAR, KA FOLUR DHE KA JETUAR ME NDJENJËN E TEJKOHËS

LIBËR NGA SIRTARI-/
Dashnor Kaloçi: Kadare i denoncuar, botoi UETPRESS, Tiranë 2015/
Shkruan: Mikel GOJANI/
Libri i botuar kohë më parë, i studiuesit Dashnor Kaloçi, i titulluar “KADARE I DENONCUAR”, ka zgjuar kureshtjen e madhe të lexuesve dhe studiuesve të shumë. Ky interesim është shprehje e asaj që për t’i hedhur dritë figurës së shkrimtarit më kolosal të letërsisë shqipe, të asaj evropiane dhe të universit botëror, Ismail Kadare, do shumë punë dhe studim të thellë, sidomos për periudhën e kohës së ideologjisë komuniste, ku veprimtaria e tij gjatë kësaj kohe ka hapur debate dhe kundërthënie nga më të ndryshmet, deri në përpjekjet për të sabotuar figurën dhe letërsinë e frytshme dhe shumë kualitative të këtij shkrimtari, i cili, si i tillë, nuk mund të lind në çdo kohë në botën letrare e kulturore të kombit.
Për të ndriçuar një pjesë të të panjohurave të këtij shkrimtari, kësaj sfide i hyri studiuesi Dashnor Kaloçi me librin e tij KADARE I DENONCUAR.
Ismail Kadare, një subjekt i ndjekur, i denoncuar, i trajtuar dhe i vëzhguar në çdo hap të tij nga Pallati i Ëndrrave.
“KADARE I DENONCUAR”, është një libër që prezanton dokumente të panjohura arkivore të Sigurimit të Shtetit dhe të Komitetit Qendror të PPSH-së, të klasifikuara “Tepër Sekret”, procesverbalet të mbledhjeve të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, analiza, kritika, dëshmi, raporte, relacione, akuza, sulme e denoncime ndaj shkrimtarit Ismail Kadare, të gjitha të papublikuara më parë.
Librit i paraprin një moto e studiuesit Kaloçi i cili shprehet: “Është një vlerësim për njeriun që i dha një dimension të madh Shqipërisë, por që edhe i mbijetoi diktaturës, duke na falur në letërsi të njëkohshme me të gjithë botën. Them se ky libër, më e pakta që mund të vlejë, është një dëshmi e gjallë dhe e pakontestueshme, e gjithë atij rrugëtimi që ka bërë shkrimtari ISMAIL KADARE gjatë viteve të diktaturës, për të ardhur aty ku është sot, pasi i është dashur jo pak herë të ecë buzë greminës…”- shprehet autori Kaloçi.
Libri “KADARE I DENONCUAR”, është i konceptuar në 31 kapituj, të cilët paraqesin një formë konceptuale unikate, që të gjithë këta kapituj paraqesin dokumente më vete të nxjerra nga Fondi i ish- Komitetit Qendror të PPSH-së, po ashtu duke u përcjellë me analizat dhe vlerësimet që këtyre dokumenteve ju jep autori Kaloçi.
Studiuesi, Henri Çili, në paraqitjen e tij, në parathënien e këtij libri, duke folur rreth këtij libri dhe figurës së shkrimtarit Ismail Kadare, pohon se shkrimtari Ismail Kadare përfaqëson fenomenin më të lartë kulturor të shoqërisë shqiptare të shek. XX. “Jeta dhe krijimtaria e tij kryesore gjatë regjimit komunist është një nga faktet kryesore dhe me domethënëse lidhur me raportin e artit me regjimin, letërsisë me diktaturën e kështu me radhë. Këtë e kanë thënë dhe e thonë profesionistë dhe ekspertë me dhjetëra e dhjetëra libra dhe studime. Por roli ynë në këtë fushë është shumë më modest. Nga këqyrja dhe leximi i këtyre dokumenteve që po i botojmë të plota dhe pa asnjë ndryshim, garantuar me përgjegjësinë personale të Kaloçit, për autenticitetin e tyre, dua të shtojë edhe diçka që më ka bërë përshtypje: në tërësinë e këtyre dokumenteve shihet qartë se, Ismail Kadare, është një subjekt i vëzhguar, i ndjekur, i denoncuar, i trajtuar dhe i vëzhguar në çdo hap të tij nga Pallati i Ëndrrave, nga Komiteti Qendror, ose nga aparati i shtetit shqiptar. Kadare monitorohej në gjithçka që thoshte, bënte, fliste, shkruante dhe nënkuptonte. Kjo është e vërteta e kësaj serie të parë dokumentesh, nënvizon studiuesi Çili, i cili në vazhdim shprehet se nga ana tjetër, gjatë këtyre dokumenteve shihet jashtëzakonisht qartë, qoftë edhe nga një sy joprofesionist, se si I.K. përbën një shqetësim për diktaturën, përveç faktit që kolegët ziliqarë, me vese të zakonshme njerëzore, e ndjekin shkrimtarin hap pas hapi. Duket se I.K., gjatë gjithë jetës së tij në periudhën që përfshin vitet 1962-1982, ka kaluar peripeci, është gjendur në prag të humnerave të rëndësishme nga të cilat e ka shpëtuar vetë ai, Nëpunësi i parë i Pallatit të Ëndrrave, Enver Hoxha. Enver Hoxha e ka shpëtuar Kadarenë nga … VETVETJA”, është shprehur ndër të tjera studiuesi Çili.
Kadare i kritikuar nga kolegë të tij, emra të mëdhenj të letërsisë shqipe
Libri pasohet me konceptimin e kapitujve, cilido kapitull ngërthen nga një apo më shumë dokument e të nxjerra nga arkivi, që dëshmojnë autenticitetin e asaj që thotë studiuesi Kaloçi.
Në kapitulli e parë, që i përket viteve të largëta 1962, ku është një shkresë përcjellëse e Drejtorisë Kinostudios “Shqipëria e Re’, e cila ka miratuar në bordin e saj kërkesën e shkrimtarit (atëbotë i ri), për skenarin e filmit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur, që iu është përcjellë Drejtorisë së Arsimit, kulturës, pran KQ të PPSH-së për të marrë miratimin e saj. Nuk dihet nëse nga sektori përgjegjës i KQ është kthyer një përgjigje dhe çfarë është shkruar aty, pasi në dosjen ku ndodhet shkresa përcjellëse, përpos kërkesës nuk ekziston asnjë dokument tjetër. Ky fakt është dëshmi e përballjes së shkrimtarit (qysh atëherë) me përballjen e parë me burokracinë zyrtare të kohës. Pason një dokument tjetër që mban datën 23 gusht 1963, që ka përfunduar në zyrën e Ramiz Alisë, asokohe sekretar i KQ që mbulonte propagandën. Shkresa paraqet një procesverbal nga një mbledhje e LSHASH, ku në atë takim në drejtim të shkrimtarit Kadare janë adresuar shumë kritika nga kolegë të tij, emra të mëdhenj të letërsisë shqipe. Por, Kadare, jo që nuk ka reaguar, mirëpo as nuk ka atakuar asnjë nga kolegët e tij. Përkundrazi, duket që i ka dalë në mbrojtje kritikut dhe shkrimtarit Razi Brahimi, me të cilin thuhet se deri në vitet e ’90-ta ka pasur raporte të ashpërsuara, ndonëse të pashpallur zyrtarisht. Në këtë takim, në mesin e shkrimtarëve që ka hedhur akuza drejt Kadaresë ka qenë edhe shkrimtari Ali Abdihoxha, por edhe pse ka marrë fjalën pas tij ai nuk është përgjigjur. Gjë të cilën si duket dhe siç do të shohim më pas në faqet e këtij libri, e ka “ruajtur” për një dekadë më vonë, te diskutimi i romanit “Tri ngjyrat e kohës”?! Po ashtu, ajo që vërehet në këtë dokument qëndron fakti se në përjashtim të Llazar Siliqit, i cili ka vlerësuar krijimtarinë e I. K., madje duke thënë “se ai po imitohet nga shkrimtarë të tjerë” (potencon edhe emra), nga kolegë të tjerë nuk ka pasur vlerësime. Ndonëse Kadare kishte vetëm 27 vjet, në atë takim flet për mungesën e poetëve të rinj në letërsinë shqipe. Siç do ta shohim më pas në faqet e librit të tij. Me këtë rast këtu prezantohen diskutimet e shkrimtarëve, si të Llazar Siliqit, Fatmir Gjatës, Ali Abdihoxhës, Ismail Kadaresë, Qamil Buxhelit, Razi Brahimit etj.
Kritikat ndaj Kadaresë nuk ka ndalur asnjëherë dhe kanë qenë përherë prezent në mbledhjet dhe takimet e ndryshme, si të plenumeve të ndryshme të KQ, po ashtu edhe në organet e LSHASH dhe organet tjera. Madje-madje shpeshherë ato kritika kanë qenë edhe shumë të ashpra dhe me t ehe helmuese. Këtë e dëshmon edhe sërë akuzash që i drejtohen në një takim të dt. 23 gusht 1993, ku si objekt i kritikës ka qenë tregimi “Ditë kafenesh”, i cili, sipas shumë diskutueshme tregimi që përçon mesazhe të dyshimta, pasi që konsiderohet i pakuptimtë. Po ashtu me këtë rast pati edhe shumë kritike të tjera, ku kryefjalë e tyre se Kadare ka interpretuar gabimisht teorinë e “ajsbergut”, të Hemingueit, se ka përligjur anët negative të poetëve të rinj etj. Njëri nga kritikuesit më me zë kishte qenë kritiku Koço Bihiku, me të cilin thuhet se Kadare nuk kishte pasur asnjëherë raporte miqësore.
“Dasma, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur, “Përbindëshi”… në majat e penave helmuese
Një dokument tjetër që pasqyron datën 14.4.1968 dhe i sigluar “Tepër sekret”, ku shpalosen vlerësime nga më të ndryshme për veprën “Dasma” të Kadaresë, “Gjenerali…”, “Tuneli” i Dh. Xhuvanit etj. Nga këtu rrjedhin vlerësimet nga më të ndryshmet dhe më ekstremet: “ Romani “Dasma” nuk e meriton, atë e lavdëruan pa të drejtë dhe e ngritën në qiell, sidomos për ato pjesë që të gjithë i shohin se është për tokë. Kurse, një shkrim tjetër që thuhet: “Se kjo vepër gjithçka mund të jetë , por socialiste jo”. Një letrar i ri në Laç, thotë: “Tuneli i Dhimitër Xhuvanit nuk është më i keq se “Dasma”, e I.K, kjo është njëqind herë më e poshtër se “Tuneli”. Një tjetër letrar në Laç është shprehur se romani “dasma” është si ato që thotë shoku Mehmet, që: “99 rreshta i lyen me sheqer dhe vetëm 1 me helm, por te ky roman ka 1 me helm dhe 98 boshe”. Edhe romani “Gjenerali…” vazhdon ky,- është kryesisht me frymë revizioniste…” (Fq. 67). Me këtë rast u kritikua edhe vepra “Përbindëshi” i I. Kadaresë.
“Konflikti B. Xhaferi – I. Kadare”, përçon tema çështje dhe shumë probleme të rëndësishme dhe të përgojuara, që reflektohen edhe aktualisht
Është karakteristikë që në këtë dokument hasim edhe vlerësimet e disa intelektualë dhe shkrimtarë, të cilët prezantuan pakënaqësitë e tyre lidhur me mungesën e kontaktit më botën e jashtme, me artin dhe kulturën botërore dhe vlerësuan se në këtë mënyrë nuk mund të zhvillohet shkenca dhe kultura shqiptare.
Një nga dokumentet më të rëndësishme të këtij libri, jo vetëm që publikohet për herë të parë, por për shkak se deri më sot askush nuk e ka ditur ekzistimin e tij, por edhe që hedh dritë mbi disa çështje dhe probleme shumë të rëndësishme dhe të përfolura, “çështja Kadare – Xhaferi” , ku bëhet fjalë për letrën e B. Xh. dërguar E. Hoxhës, lidhur me problemet e mëdha dhe pengesat që i dolën atij direkt pas diskutimit që bëri në LSHASH, në Tiranë, ku sulmoi Kadarenë lidhur me romanin “Dasma.
“I dashur shoku Enver- Romanin “Dasma” unë e denoncova si një vepër të shkruar shumë larg metodës së realizmit socialist dhe të rënë nën ndikimin e artit dekadent… U ngrita kundër romanit “Drita”, se ai më dukej i gabuat fund e krye në brendinë e tij. Vlerat që i atribuohen, sipas meje, ishin vetëm vlera në dukje. Por që ta çmosh një vepër letrare vetëm nga dukja e saj e jashtme, të verbohesh nga shkëlqimi i stilit plot ekstravagancë pa shikuar brendinë reale, pa zbuluar kuptimin e vërtetë dhe të gabuar në esencë, kjo do të thotë që ta çmosh atë vepër vetëm për sytë e bukur…?! Një shkrimtar i mirë revolucionar, nuk duhet të abuzoj me idetë e mëdha të partisë, duke i përdorur si prestigjator tezat dhe parullat e partisë, vetëm sa për të bërë efekt, vetëm sa për të krijuar iluzione të lexuesi…?!- thuhet në letrën e B. Xhaferit, drejtuar E. Hoxhës, rreth romanit “Dasma të I. Kadaresë. (Fq. 108). Në serinë e këtyre letrave që B. Xh. i drejton E. Hoxhës, është edhe ajo e 30 gushtit 1969, e cila letër i atribuohet E. Hoxhës përmes secilës pasqyron shprehjen e zhgënjimit të shkrimtarit Xhaferi me trajtimin e tij dhe detyrimin e tij për ta arratisur jashtë atdheut, përkatësisht të emigrojë larg. Ky dokument sheh për herë të parë dritën e botimit, por ekzistenca e kësaj letre ka qenë e ditur , pasi që ajo është gjetur nga fshatarët e zonës kufitare. Letrën Xhaferi e ka lënë në vijën e kufirit, mirëpo çfarë përmban letra nuk është bërë e ditur asnjëherë. Letra është shkruar në letrën e një thesi çimentoje, që është mjaft e zhubrosur dhe është shumë vështirë të deshifrohet, e cila ndodhet në arkivin e shtetit.
Kadare nuk ishte i vetmuar….
Puna dhe angazhimi i ngulm i studiuesit Kaloçi për të identifikuar sa më fakte dhe faktografi që denoncojnë veprën e shkrimtarit Kadare, i cili qysh herët në letërsinë shqipe prezantoi vlerat e tij të mirëfillta letrare. Dokumenti që mban datën 10.8.197, është një informacion i drejtorit të DPB të Tiranës, Raqi Iftica, i titulluar:”Mbi disa qëndrime në radhët e shkrimtarëve dhe artistëve e të Tiranës dhe i dërgohet KQ të PPSH-së, pa adresë të ndonjë personi të veçantë. Prandaj duke u nisur se informacioni – raporti bënte fjalë mbi shkrimtarët dhe artistët, ishte adresuar në zyrën e Ramiz Alisë, sekretarit të KQ për propagandë, që mbulonte artin dhe kulturën. Ky dokument po ashtu duke e parë rëndësinë që kishte është adresuar po ashtu edhe në kabinetin e E. Hoxhës dhe kjo gjë vërtetohet edhe nga shënimi që ka lënë aty shefi i kabinetit të R. Alisë, Ilo Kodra, i cila ka shkruar “U pa nga shoku Enver!” Në këtë dokument që për kohën ishte shumë i rëndësishëm dhe tepër i veçantë, nga fakti se aty potencoheshin me emra dhe mbiemra pjesa më e madhe e personaliteteve të njohur të institucioneve artistike e kulturore të Tiranës, si Teatri Kombëtar, Teatri i Operës dhe Baletit, ASH i Këngëve dhe Valleve Popullore, Estrada e Shtetit dhe LSHASH. Në mesin e shkrimtarëve ishte, si I. Kadare, Dh. Shuteriqi, D. Agolli, Ll. Siliqi, F.. Arapi, S. Mato, V. Koreshi, N. Bulka, D. Shabllo, K. Blushi, A. Gjakova, A. Istrefi, Gj. Zheji, A. Kalluli etj., po ashtu edhe emrat e artistëve të mirënjohur, si N. Luca, Zh. Cako, P. Gjoka, A. Krajka, T. Daia, N. Zoraqi e shumë të tjerë. Një burim jep faktet se D. Agolli, F. Arapi, D. Shabllo, A. Kalluli etj., nuk ishin të pakënaqur me krijimtarinë e I. Kadaresë, ku sipas tyre vepra e Kadaresë vetëm lavdërohet dhe nuk vihen në dukje anët e tij të dobëta, apo kufizimet ideo-artistike! Madje një burim jep faktin që në një novelë të F. Arapit të titulluar “Dikush më buzëqesh”, një prej personazheve kryesor (negative) aludohet të jetë I. Kadare. “Dhe këtu nis dhe tirret në në pafundësi e gjithë pjesa tejet intriguese e kësaj ngjarje, për të cilën kanë diskutuar një kohë të gjatë, të gjithë kolegët e tyre shkrimtar, artistë dhe krijues”. (Fq.163).
Shkrimtarit I. Kadare, shigjeta helmuese kritike deri në linçim ju kanë bërë edhe nga Rrethi letrar i Peshkopisë për romanin “Dimri i vetmisë së madhe”, duke akuzuar shkrimtarin Kadare me veprën e tij nuk ndikon në edukimin e brezit të ri dhe romani nuk pasqyron realitetin konkret historik!
Kapitull të veçantë dhe tejet të rëndësishëm paraqet dokumenti arkivor i cili përfshin periudhën para dhe pas ngjarjes së “vetëvrasjes” së Mehmet Sheut, e cila ka qenë një periudhë kyçe për jetën e shkrimtarit Kadare dhe familjen e tij; një jetë e përshkuar me plot ankth, pasiguri dhe shumë e frikshme. Kjo frikësi ishte shumë e justifikueshme për shkrimtarin, sepse diktatori Hoxha viktimizoi edhe pothuaj bashkëpunëtorin e fundit të tij (duke i mbetur vetëm R. Alia). Kjo ndjenjë që aso kohe e përshkonte shkrimtarin Kadare ishte edhe nga fakti që Kadare kishte mik të afërt djalin e ish-Kryeministrit Shehu, shkrimtarin B. Shehu. Këtu hasim edhe kritikat e adresuara në drejtim të shkrimtarit edhe për lëvizjet e tij në Francë, pasi që Kadare dyshohej se ishte “njeri i Perëndimit”.
“Për ecejaket e Ismail Kadaresë vite me radhë në Paris (për kontraktimin lidhur me filmin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, i ka thënë (Kadri Hazbiut) se M. Y. Në një mbledhje tha: “A duhet të ketë në dijeni dhe ta ndjekë Komiteti (Komiteti për Marrëdhënie me Botën e Jashtme), këtë problem” dhe “pse Ismaili u lejuaka të shkojë vetëm jashtë, në një kohë kur për të tjerët nuk u lejuaka vetëm?” (Fq. 152).
Autori Kaloci me gjithë mundësinë që ka pasur ka identifikuar edhe dokumentin përmbyllës të kësaj periudhe të caktuar, atë të vitit 1978, i cili nuk ka të bëjë me shkrimtarin Kadare, mirëpo me bashkëshorten e tij Helenën, emri i secilës figuron në një listë prej 315 personalitetesh të fushës së letërsisë, artit dhe kulturës. Ishin këta persona që i përkisnin grupimeve kundërrevolucionare, si Tonin Luigj Kroniqi, Stefan Gjon Hajmeli, Limoz Hulusi Dizdari, Roza Nikoll Anagnosti (Xhuxa), Mërkur Saliko Bozgo, Skënder Jovan Morcka, Tonin Harapi, Natasha Petro Lako, Saimir Omer Kumbaro, Manushaqe Muhin Çoçoli, Keti Cika, Bardhyl Fico, Vasil Thoma Melo, Shpresa Neshat Nishani, Xhevalin Gjon Doko, Shpresa Mysliu, Thoma Pandi Nova, Orhan Hajati Bega, Vladimir Ligor Prifti, Syrja Xheladin Roi, Fato Toli Arapi, Sulejman Halil Mato, Harallamb Pasko, Luigj Zef Mazi, Ylli Tefi Tako, Plaurat Fahri Sula, Helena Kadare…
Kadare, ka shkruar, ka folur dhe ka vepruar sikur të jetonte në tejkohë, sikur ta dinte që të nesërmen do të jepte llogari për gjitha veprimet e tij në këtë rrugëtim të letërsisë
Pjesa e fundit e librit është e konceptuar me faksimile të dokumenteve të ndryshme që janë pasqyruar në libër, marrë nga dosjet përkatëse, që ndodhen në Arkivin Qendror të Shtetit dhe Ministrisë së Punëve të brendshme.
Në vend të përfundimit: Nga këto konstatime del e vërteta e këtyre dokumenteve, ose edhe e dokumenteve të tjera, që na dëshmon faktin se shkrimtari Ismail Kadare ka merita të mëdha në fushën e letërsisë dhe kulturës kombëtare, sepse ka shkruar, ka folur dhe ka vepruar sikur të jetonte në tejkohë, sikur ta dinte që të nesërmen do të jepte llogari për gjitha veprimet e tij në këtë rrugëtim të letërsisë. Duke siguruar mbijetesën fizike dhe lirinë relative sa për të bërë veprën e tij, Kadare ia ka arritur jo vetëm ta sigurojë këtë mbijetesë në shërbim të veprës së tij monumentale, për ta bërë këtë me dinjitetin e një njeriu të madh.
Libri “KADARE I DENONCUAR”, është një homazh për njeriun që i dha dimension të madh Shqipërisë, por që edhe i mbijetoi diktaturës, duke na falur një letërsi të njëkohshme me të gjithë botën. Them se ky libër, më e pakta që mund të vlejë, është një dëshmi e gjallë dhe e pakontestueshme, e gjithë këtij rrugëtimi që ka bërë shkrimtari I.K. gjatë viteve të diktaturës, për të ardhur aty ku është sot, pasi i është dashur jo pak herë për të kaluar buzë greminës…, është vlerësimi më i meritor që mund t’i adresohet këtij shkrimtari të madh të letërsisë shqipe.
Andaj krejt në fund mund të konstatojmë se libri “KADARE I DENONCUAR”, i autorit Dashnor Kaloçi, është një libër me vlera të rëndësishme i cili pasuron fondin e librave tanë dokumentarë dhe historikë, duke njoftuar lexuesit për shumë fakte dhe dëshmi deri tash të panjohura, po ashtu edhe rreth shumë aspekteve dhe ngjarjeve të një periudhe të rëndësishme të caktuar.