• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Anton Logoreci, shkrimtari, gazetari, diplomati; nje atdhetar i pashoq në shërbim të kombit

May 14, 2017 by dgreca

Nga Pjeter Logoreci/Wien-Austri/1 Ok Logoreci

“Dekadat e diktaturës i mohuan kulturës sonë kombëtare një mision veprues shumë të fuqishëm, atë të diasporës./1 Logorec

Një  element  me  vlerë  të  kësaj  hapësire  kulturore  që  pret  t’i  pohohet  sa  më  shpejt  kulturës kombëtare dhe të vetëdijësohet sa më parë në ndërgjegjen popullore, sidomos në atë të rinisë, e përbën trashëgimia shpirtërore e Anton Logorecit. Ky personalitet i fuqishëm i kulturës sonë i takon asaj radhe intelektualësh shqiptarë që, e kuptoi dëmin  kombëtar  të  komunizmit  dhe  iu  kundërvu  atij  me  gjithë  aftësinë  intelektuale,  vullnetin shpirtëror dhe zjarrminë e pasionit.”

3 LogoreciE nisa shkrimin tim mbi intelektualin e atdhetarin Anton Logoreci me këtë pasazh shumë domethenës nga një artikull i botuar në shtypin shqiptar nga studiuesi i njohur shkodran Anton Cefa, me titull: Anton Logoreci, përfaqësues i denjë i kulturës së diasporës shqiptare.2 LogoreciIntelektuali Anton Logoreci ose Ndoci, sic e thërrisnin shkodranët, lindi në Shkoder me 19 korrik 1910, në një familje me tradita atdhedashëse. E ëma Maria, bijë nga familja elitare Toska, pat nëntë fëmijë, shtatë djem dhe dy vajza, ndër të cilët Antoni ishte fëmija i parë. I ati, Pjetri, për të ushqyer familjen e madhe punonte si argjendar, por ishte dhe shumë aktiv në levizjet politike e shoqërore të kohës. Për këtë, gjatë qeverisjes së tij, Noli e emroj atë nënperfekt të Malsisë së Madhe, ndërkohe që vëllezërit e tij Matia e Paloka, i ishin përgjigjur thirrjes së xhaxhait të tyre, Arqipeshkvit të Shkupit Andrea Logoreci, për të punuar si mësues për përhapjen e arsimit e gjuhës shqipe në Kosovë ( Prizren e Gjakovë).6 LogoreciQë fëmijë, Antoni, pat kontakte me figura madhore të rilindjes sonë kombëtare si Filip Shiroka, Luigj Gurakuqi, Gjergj Fishta, Ndre e Lazer Mjeda, të cilët ishin miq të familjes, por dhe farefis (Ndre e Lazër Mjeda) me Logorecët. Ai nisi mësimet në kalasat fillore të etërve franceskane, për të kaluar më vonë, në klasat për të rritur të kolegjit jezuit të qytetit të Shkodres. Si fëmijë, Antoni, ishte gjithmonë aktiv dhe premtonte një personalitet të spikatur artistik e letrar. Ai ishte një nder fëmijët e talentuar, pjesë e grupit teatror të shkollës, ku arriti të shpalosë dëshirën e pasionin e tij për skenën ndër rolet e melodramave historike e patriotike që luheshin në kolegj.5 Logoreci

Në një shënimim biografik për Logorecin, z. Fan Sotir Kristo,  shqiptaro amerikani i njohur nga Bostoni, shkruan në volumin 12 të Buletinit Katolik Shqiptar të botuar në San Francisko si dhe në rrjetin amerikan informativ FROSINA këto kujtime:

“… Gruaja ime Jane dhe unë patëm fat, shumë vite më parë, për të takuar Anton Logorecin në Londër gjatë vizitave tona në atë qytet historik ku shpejt u bëmë miq të mirë me të dhe me gruan e tij të bukur, Doreen me te cilen ai u njoh ne BBC, ku punuan se bashku gjate luftes se dyte boterore.

Anton Logoreci,… ishte thesari më i fundit që i jepej botës nga nje familje katolike shqiptare. Të aferm te familjes se tij ishin, Arqipeshkvi i Shkupit – Andrea Logoreci, prindërit e Nënë Terezës, Mati Logoreci- xhaxhai i tij  i cili punoi shume për të ruajtur kulturën shqiptare në Kosovë dhe për të ndihmuar në formulimin e një alfabeti të perbashket për gjuhën shqipe. Gjatë fëmijërisë së tij Antoni ndoqi ne Shkoder shkollën fillore françeskane, ku dhe shërbeu në altarin e kishës së Shën Antonit, aty afer. Ai i si fëmijë i pat shërbyer rregullisht Meshës së At Gjergj Fishtës, autorit të madh shqiptar dhe poetit laureat. “

Në vitin 1922, me themelimin nga Kryqi i Kuq Amerikan të Kolegjit Teknik Amerikan në Tiranë, familja e dërgoj Antonin në këtë kolegj, i cili ndikoj shumë në formimin përendimor të tij. Ambienti, gjuha angleze, programi mësimor, aktivitetet e shumta si dhe mesuesit e specialistët e shkollës ishin elemente të fuqishëm në pregaditjen e shumë anëshme mësimore e disiplinore të  cdo studenti, që do ti shërbente më pas për të krijuar bazat e një karrierë të fuqishme. Përvec pregaditjes së një kaste teknikësh që më vonë do ti shërbente rindërtimit të vendit në të gjitha fushat, Kolegji qe një nga bazat e fuqishme të krijimit të elementeve përparimtare që me kulturen e marrë aty i tregonin botës se vinin nga një shoqëri e emancipuar dhe e denjë europiane.

Antoni me sjelljen e telentin e tij letrar u bë një ndër studentet e zgjedhur të drejtorit Fultz i cili drejtonte kolegjiumin e redaksisë të revistës së shkollës LABOREMUS, të cilën e kishte krijuar vetë. Antoni ishte një nder redaktorët e revistës, por edhe shumë aktiv me shkrimet e tija në këtë organ. Falë inteligjencës së tij, kjo periudhë i sherbeu atij që të kuptonte sekretet e shkrimit në prozë, që më pas e ndihmoi për punën e tij të përherëshme në Radio Londra, por edhe për të shkruar artikuj, tregime, novela e libra të suksësshëm.

Pasi u diplomua në vitin 1927, Antonit ju dha mundësia të ishte shoqërues dhe përkthyes i gjeneralit britanik Jocelyn Percy të cilin Presidenti Zog e ngarkoj me organizimin dhe trajnimin e xhandarmerisë shqiptare. Puna në skuadren e gjeneralit anglez e ndihmoj Logorecin të krijojë një këndvështrim të saktë për demokracinë, diplomacinë, politikën e po ashtu të përcaktonte rrugen e studimeve dhe karrierës së tij të ardhëshme.  Pasi perfitoj një bursë, për rezultate të larta, nga shteti, në vitin 1937 filloj studimet dhe u diplomua për ekonomi e shkenca politike në universitetin shtetëror në Londër,  LSE (London School of Economics and Political Science), një nga universitetet më në zë të botës nga ku dolën përsonalitete të politikës botërore, shumë mbajtës të cmimit Nobël, sipërmarrës nga më të suksesshmit e botës, gazetarë të famëshëm si dhe dhjetra profesorë që mësuan pastaj në gjithë anët e globit.

Në Shqiperi, Antoni, edhe pse në moshë të re, arriti të krijojë lidhje të shumta me personalitete të shquara të kohës nga të gjitha fushat si Edith Durham, Ernest Koliqi, Branko Merxhani, Ismet Toto, Tajar Zavalani, Eqerem Cabej, Karl Gurakuqi, Petro Marko, Odise Paskali… Ai kishte një bashkëpunim të përherëshëm, nëpërmes botimeve të tija, me revistat dhe gazetat shqiptare të kohës. NOLOGUS ishte pseudonimi me të cilin ai u paraqit me shkrimet e tija në organet e shtypit, si mbrenda dhe jashtë vendit.Në vitin 1940, qeveria angleze, duke vlerësuar situatën e krijuar ndërkombëtare, vëndosi të hapë një program në gjuhën shqipe në rrjetin njohur BBC. Kjo dritare informacioni do ti shërbente shqiptarve të cilët vuanin nën pushtimin fashist për të kuptuar situatën e luftës, por edhe për tu ndergjegjësuar kundër okupatorit. Me propozimin e sekretarit të ambasadës shqiptare Dervish Duma, drejtimin e këtij programi e mori Anton Logoreci. Duma e njihte mirë Logorecin, qysh në shkollën e Fultzit, ato ishin miq dhe bashkëpunëtorë të ngushtë, në të mirë të Shqipërisë, gjithë jetën.

…„Nuk ka shqiptar që të mos e ketë dëgjuar çdo mbrëmje zërin e Anton Logorecit nga qendra 

transmetuese e BBC­së, që ishte një institucion edukimi politik e demokratik edhe për të. Ai aty nuk punoi  si folës i thjeshtë por edhe si komentator, si përgjegjës i sektorit për Shqipërinë e më vonë si përgjegjës i BBC-se per sektorin e tërë Evropës Lindore“, shkruan Albulena Stojaku në shtypin shqiptar në artikullin: NOLOGUS, NJE PERSONALITET I HARRUAR… dedikuar Anton Logorecit…

“Ai ishte një nga komentatorët më të kualifikuar të Evropës Lindore dhe më vonë u bë shkrimtar e gazetar i programit për Evropën Qendrore dhe mbeti një komentator i vlefshëm për BBC për vite me radhë, duke u specializuar për problemet e të drejtave të njeriut në Evropën Lindore si dhe zhvillimet në Shqipëri.

Logoreci ishte arsyja e vetme për  vëmendjen që Shqipëria mori pas luftës. Qe ne fillim, ai e akuzoj Enver Hoxhën për diktaturën e tij, duke theksuar se e ardhmja e Shqipërisë duhet ti perkase demokracisë perëndimore dhe jo komunizmit. Logoreci ishte një mbrojtës i autonomisë, kulturës dhe traditave të Kosovës. Komentet e tij ishin të largpamese dhe shpesh profetikë”…shprehet njohësi i ceshtjes shqiptare, kolegu dhe miku i tij shqiptaroamerikan Fan Kristo në Buletinin Katolik të shqiptarve të Californisë. Anton Logoreci njihej në mbare diasporën shqiptare, jo vetëm si rezultat i përhapjes së zërit e komenteve të tija në shqip nga Radio Londra, por edhe nga botimet e tija, si shkrimtar e gazetar. Ishte deshira e tij e jetës që ti përkushtohej kësaj fushe. Krijimet e tija në prozë përshkoheshin nga një stil i zhdërvjedhët e modern, që e veconte atë nga shkrimtarët e tjerë bashkëkohorë. Në shkrimet e tij plot pasion, ai sillte me mjeshtri para lexuesit bukurinë e trojeve shqiptare, freskinë e luleve në oborret shkodrane, karakteret e bashkëqytetasve me problemet e tyre sociale e mallin e tij që e digjte për atdhe.Me ardhjen e komunistëve në pushtet, si rezultat i komenteve dhe kritikave që Logoreci percillte nëpërmes Radio Londrës, familja e tij në Shkoder vuajti kalvarin e mundimeve, burgjet dhe diskriminimin. Rregjimi burgosi vëllaun e tij më të vogël, të sapo dalë nga bangat e gjimnazit, Filipin, i cili vuajti, i mbyllur por i pa dënuar, në burgun e Shkodres ku i prenë gjymtyrët, ku u sëmur rëndë nga tuberkulozi që i shkaktoj vdekjen në sanatorium. Shokët e tij të burgut tregojnë që:.. sa herë që në emisionin shqip të Radio Londrës përmendej emri i diktatorit, monstrat injorante, kapterrat komunistë të burgut, torturonin pa mëshirë deri në prag të vdekjes të vellaun Filipin.Familja e Antonit në Shkoder  ishte vazhdimisht pre e bastisjeve dhe kontrolleve nga njësitet e sigurimit, që kërkonin të gjenin një shkak që të burgosnin vllezërit e tjerë. Falë personalitetit, njohjeve e kontakteve të mira të Antonit, Logorecët patën edhe ndonjë periudhë të shkurtër “qetësie”. Në memorjen e cdo pjestari të familjes Logoreci ka mbetur e fiksuar marrja e tyre nën mbrojtje, gjatë një raprezalje, nga shkrimtari Petro Marko, që me statusin e komandantit gjindej me shërbim në Shkoder, i cili, sapo dëgjoj që në familjen e Anton Logorecit po bëheshin bastisje, që pjestarët e familjes i kishin lidhur në pranga, ndërhyri personalisht duke larguar nga shtëpia e tyre njësitin e sigurimit e duke penguar burgosjen e Gasprit, vëllaut tjetër të Antonit, i cili mbet vetëm pak ditë në burg.

Po ashtu ato nuk mund të harrojnë rrëfimin e komunistit (antarit të komitetit qëndror) Fadil Pacrami, për takimin e tij me Antonin në Londër. Sipas Pacramit:…ai ishte dërguar në Londër nga diktatori për ti kërkuar Antonit “kthimin” në Shqipëri, ….me arsyetimin: …që ka më “nevojë” Shqipëria për ty se Londra…

Logoreci, i cili e njihte më mirë se kushdo tjetër bëmat e pabesinë e komunistëve shqiptare, nuk pranoj,  pasi ishte i bindur se po të kthehej do ta priste pushkatimi apo burgosja për jetë. Si aktivist i të drejtave të njeriut në forumet ndërkombëtare, ai kontaktonte dhe merrte informacione nga të gjithë të arratisurit politik shqiptarë që delnin në perëndim, për këtë shkak ishte kurdoherë i mirëinformuar dhe aktual në emisionet e tij të Radio Londrës. Gjithashtu ai e njihte mjaft mirë edhe hakmarrjen e kriminelit Mehmet Shehu, të cilin e kishte pasur bashkënxënës në kolegjin amerikan të Fultzit. Dihej nga të gjithë që Mehmet Shehu, arrestoj, burgosi apo pushkatoj gati të gjithë kolegët e tij të shkollës amerikane, për “fajin” e vetëm se kishin qenë nxënës të “spijunit” Harry Fultz…

Gjatë viteve të formimit të tij profesional, si dhe të angazhimeve të tij për Shqipërinë, Antoni pat bashkëpunim të ngushtë me personalitete të kulturës shqiptare në diaspore si … Dom Zef Shestani, Arshi Pipa, Martin Camaj, Zef Skiroi, At Daniel Gjecaj, Ernest Koliqi…

Në shtëpinë e tij në Londër, vite me radhë, Logoreci, priti dhe strehoj shumë bashkëatdhetarë të arratisur e studentë nga Shqiperia, që prisnin të udhëtonin drejt botës së lirë, Amerikës e vendeve të tjera.

Në vitin 1977, Anton Logoreci botoi në Londër librin e tij “The Albanians – Europe´s Forgotten Survivors” ose të shkruar në shqip  “Shqiptarët – të mbijetuarit e harruar të Europës”, një libër i shkruar me profesionalizëm dhe që u bë pikë reference për të gjithë studiuesit e ceshtjes shqiptare e ballkanike. Libri ishte një analizë e thellë e shkaqeve të lëngimit të gjatë të atdheut nga komunizmi, izolimi, konfliktet ndërkombëtare, mardhëniet me fqinjët si dhe vuajtjet dhe prespektivën e lirisë së Kosovës martire.

Gazetarja dhe kritikja angleze Elisabeth Barker shkruan: …Logoreci i dha librit të tij “The Albanians” një titull kuptimplotë – Europe´s Forgotten Survivors” – TE MBIJETUARIT E HARRUAR TE EUROPES. Ai ka treguar në libër historinë e një prej kombëve më të vegjël e më të vjetër europiane, të cilët banojnë në malet e tyre shkëmbore në bregdetin lindor të Adriatikut, një popull përherë i sulmuar, por, kurrë i nënshtruar nga pushtuesit e huaj, i rrethuar nga fqinjë armiqësore, e në pjesën më të madhe të historisë së tij, i harruar nga bota.

Po ashtu, gazetari i politikës ndërkombëtare dhe specialist i njohur i Ballkanit James H. Seroka e ka vlersuar librin me këto fjalë: …përshkrim interesant dhe korrekt i Shqipërisë bashkëkohore, që përmban përshkrime nga historia, kultura, ekonomia, politika, sociologjia e politika e jashtme e vendit, por jo si librat e tjerë, ky është i shkruar nga një shqiptar me prespektivë….. libri është burimi i vetëm më i mirë, për Shqiperinë, i shtypur deri më sot….

Eshtë për të ardhur keq, shkruan Prof. Anton Cefa, që tragjedia vazhdon ende. Libri është shkruar e botuar, por nuk ka rënë ende në dore të shqiptarëve, nuk është përkthyer, pra nuk është lexuar.

Edhe pse me një jetë e familje të realizuar, Antoni, i cili kishte dekada që ishte larguar, në pamundësi të vizitës në vendin e lindjes, digjej nga malli për atdheun. Kjo pasqyrohej qartë ndër skicat e tregimet e tij për atdheun e sidomos për Shkodren. Ai po thuajse cdo vit, i shoqëruar nga një pjestar i familjes mike Kovaci nga Ulqini, ngjitej në një pikë të lartë të malit të Taraboshit, për të kundruar Shkodren e tij të dashtun, per të shuar mallin për vendin e lindjes dhe gjysmën tjetër të familjes, që përpëlitej në ferrin komunist shqiptar. Kurdoherë nga Taraboshi, ai merrte me vehte dhe shtërngonte në gji, një grusht dhe apo gurë nga toka e nënës, Shqipëria.

Antoni vdiq me 23 shtator 1990, pa arritur të kthehet në atdhe dhe në qytetin e lindjes Shkoder, por arriti të shohë agoninë dhe rrëzimin e bishës komuniste, si në atdheun e tij dhe në të gjithë Europen lindore, gjë për të cilën punoj gjithë jetën. Per aktivitetin e tij politik dhe atdhetar, ne vitin 1993, presidenti i Shqiperise e nderoj me medaljen “Pishtar i Demokracise”.

Ka rreth 12 vjet që Bashkia e Shkodres neglizhon dhënien e një titulli nderi apo emertimin e një rruge për të perjetësuar emrin e  Anton Logorecit, që me veprimtarinë e tij në Londër i bëri nder kombit dhe  qytetit të Shkodres. Por keqdashja dhe injoranca e drejtuesve të administratës lokale nuk do të arrijë të zbehin madhështinë e Anton Logorecit, birit të një familje, gur i fortë në themelet e historisë së qytetit e të kombit shqiptar.

 

Wien, me 10.5.2017

Filed Under: Histori Tagged With: Anton Logoreci, diplomati, gazetari, Pjeter Logoreci, shkrimtari

KADARE – SHKRIMTARI QË KA SHKRUAR, KA FOLUR DHE KA JETUAR ME NDJENJËN E TEJKOHËS

December 20, 2015 by dgreca

LIBËR NGA SIRTARI-/
Dashnor Kaloçi: Kadare i denoncuar, botoi UETPRESS, Tiranë 2015/
Shkruan: Mikel GOJANI/
Libri i botuar kohë më parë, i studiuesit Dashnor Kaloçi, i titulluar “KADARE I DENONCUAR”, ka zgjuar kureshtjen e madhe të lexuesve dhe studiuesve të shumë. Ky interesim është shprehje e asaj që për t’i hedhur dritë figurës së shkrimtarit më kolosal të letërsisë shqipe, të asaj evropiane dhe të universit botëror, Ismail Kadare, do shumë punë dhe studim të thellë, sidomos për periudhën e kohës së ideologjisë komuniste, ku veprimtaria e tij gjatë kësaj kohe ka hapur debate dhe kundërthënie nga më të ndryshmet, deri në përpjekjet për të sabotuar figurën dhe letërsinë e frytshme dhe shumë kualitative të këtij shkrimtari, i cili, si i tillë, nuk mund të lind në çdo kohë në botën letrare e kulturore të kombit.
Për të ndriçuar një pjesë të të panjohurave të këtij shkrimtari, kësaj sfide i hyri studiuesi Dashnor Kaloçi me librin e tij KADARE I DENONCUAR.
Ismail Kadare, një subjekt i ndjekur, i denoncuar, i trajtuar dhe i vëzhguar në çdo hap të tij nga Pallati i Ëndrrave.
“KADARE I DENONCUAR”, është një libër që prezanton dokumente të panjohura arkivore të Sigurimit të Shtetit dhe të Komitetit Qendror të PPSH-së, të klasifikuara “Tepër Sekret”, procesverbalet të mbledhjeve të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, analiza, kritika, dëshmi, raporte, relacione, akuza, sulme e denoncime ndaj shkrimtarit Ismail Kadare, të gjitha të papublikuara më parë.
Librit i paraprin një moto e studiuesit Kaloçi i cili shprehet: “Është një vlerësim për njeriun që i dha një dimension të madh Shqipërisë, por që edhe i mbijetoi diktaturës, duke na falur në letërsi të njëkohshme me të gjithë botën. Them se ky libër, më e pakta që mund të vlejë, është një dëshmi e gjallë dhe e pakontestueshme, e gjithë atij rrugëtimi që ka bërë shkrimtari ISMAIL KADARE gjatë viteve të diktaturës, për të ardhur aty ku është sot, pasi i është dashur jo pak herë të ecë buzë greminës…”- shprehet autori Kaloçi.
Libri “KADARE I DENONCUAR”, është i konceptuar në 31 kapituj, të cilët paraqesin një formë konceptuale unikate, që të gjithë këta kapituj paraqesin dokumente më vete të nxjerra nga Fondi i ish- Komitetit Qendror të PPSH-së, po ashtu duke u përcjellë me analizat dhe vlerësimet që këtyre dokumenteve ju jep autori Kaloçi.
Studiuesi, Henri Çili, në paraqitjen e tij, në parathënien e këtij libri, duke folur rreth këtij libri dhe figurës së shkrimtarit Ismail Kadare, pohon se shkrimtari Ismail Kadare përfaqëson fenomenin më të lartë kulturor të shoqërisë shqiptare të shek. XX. “Jeta dhe krijimtaria e tij kryesore gjatë regjimit komunist është një nga faktet kryesore dhe me domethënëse lidhur me raportin e artit me regjimin, letërsisë me diktaturën e kështu me radhë. Këtë e kanë thënë dhe e thonë profesionistë dhe ekspertë me dhjetëra e dhjetëra libra dhe studime. Por roli ynë në këtë fushë është shumë më modest. Nga këqyrja dhe leximi i këtyre dokumenteve që po i botojmë të plota dhe pa asnjë ndryshim, garantuar me përgjegjësinë personale të Kaloçit, për autenticitetin e tyre, dua të shtojë edhe diçka që më ka bërë përshtypje: në tërësinë e këtyre dokumenteve shihet qartë se, Ismail Kadare, është një subjekt i vëzhguar, i ndjekur, i denoncuar, i trajtuar dhe i vëzhguar në çdo hap të tij nga Pallati i Ëndrrave, nga Komiteti Qendror, ose nga aparati i shtetit shqiptar. Kadare monitorohej në gjithçka që thoshte, bënte, fliste, shkruante dhe nënkuptonte. Kjo është e vërteta e kësaj serie të parë dokumentesh, nënvizon studiuesi Çili, i cili në vazhdim shprehet se nga ana tjetër, gjatë këtyre dokumenteve shihet jashtëzakonisht qartë, qoftë edhe nga një sy joprofesionist, se si I.K. përbën një shqetësim për diktaturën, përveç faktit që kolegët ziliqarë, me vese të zakonshme njerëzore, e ndjekin shkrimtarin hap pas hapi. Duket se I.K., gjatë gjithë jetës së tij në periudhën që përfshin vitet 1962-1982, ka kaluar peripeci, është gjendur në prag të humnerave të rëndësishme nga të cilat e ka shpëtuar vetë ai, Nëpunësi i parë i Pallatit të Ëndrrave, Enver Hoxha. Enver Hoxha e ka shpëtuar Kadarenë nga … VETVETJA”, është shprehur ndër të tjera studiuesi Çili.
Kadare i kritikuar nga kolegë të tij, emra të mëdhenj të letërsisë shqipe
Libri pasohet me konceptimin e kapitujve, cilido kapitull ngërthen nga një apo më shumë dokument e të nxjerra nga arkivi, që dëshmojnë autenticitetin e asaj që thotë studiuesi Kaloçi.
Në kapitulli e parë, që i përket viteve të largëta 1962, ku është një shkresë përcjellëse e Drejtorisë Kinostudios “Shqipëria e Re’, e cila ka miratuar në bordin e saj kërkesën e shkrimtarit (atëbotë i ri), për skenarin e filmit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur, që iu është përcjellë Drejtorisë së Arsimit, kulturës, pran KQ të PPSH-së për të marrë miratimin e saj. Nuk dihet nëse nga sektori përgjegjës i KQ është kthyer një përgjigje dhe çfarë është shkruar aty, pasi në dosjen ku ndodhet shkresa përcjellëse, përpos kërkesës nuk ekziston asnjë dokument tjetër. Ky fakt është dëshmi e përballjes së shkrimtarit (qysh atëherë) me përballjen e parë me burokracinë zyrtare të kohës. Pason një dokument tjetër që mban datën 23 gusht 1963, që ka përfunduar në zyrën e Ramiz Alisë, asokohe sekretar i KQ që mbulonte propagandën. Shkresa paraqet një procesverbal nga një mbledhje e LSHASH, ku në atë takim në drejtim të shkrimtarit Kadare janë adresuar shumë kritika nga kolegë të tij, emra të mëdhenj të letërsisë shqipe. Por, Kadare, jo që nuk ka reaguar, mirëpo as nuk ka atakuar asnjë nga kolegët e tij. Përkundrazi, duket që i ka dalë në mbrojtje kritikut dhe shkrimtarit Razi Brahimi, me të cilin thuhet se deri në vitet e ’90-ta ka pasur raporte të ashpërsuara, ndonëse të pashpallur zyrtarisht. Në këtë takim, në mesin e shkrimtarëve që ka hedhur akuza drejt Kadaresë ka qenë edhe shkrimtari Ali Abdihoxha, por edhe pse ka marrë fjalën pas tij ai nuk është përgjigjur. Gjë të cilën si duket dhe siç do të shohim më pas në faqet e këtij libri, e ka “ruajtur” për një dekadë më vonë, te diskutimi i romanit “Tri ngjyrat e kohës”?! Po ashtu, ajo që vërehet në këtë dokument qëndron fakti se në përjashtim të Llazar Siliqit, i cili ka vlerësuar krijimtarinë e I. K., madje duke thënë “se ai po imitohet nga shkrimtarë të tjerë” (potencon edhe emra), nga kolegë të tjerë nuk ka pasur vlerësime. Ndonëse Kadare kishte vetëm 27 vjet, në atë takim flet për mungesën e poetëve të rinj në letërsinë shqipe. Siç do ta shohim më pas në faqet e librit të tij. Me këtë rast këtu prezantohen diskutimet e shkrimtarëve, si të Llazar Siliqit, Fatmir Gjatës, Ali Abdihoxhës, Ismail Kadaresë, Qamil Buxhelit, Razi Brahimit etj.
Kritikat ndaj Kadaresë nuk ka ndalur asnjëherë dhe kanë qenë përherë prezent në mbledhjet dhe takimet e ndryshme, si të plenumeve të ndryshme të KQ, po ashtu edhe në organet e LSHASH dhe organet tjera. Madje-madje shpeshherë ato kritika kanë qenë edhe shumë të ashpra dhe me t ehe helmuese. Këtë e dëshmon edhe sërë akuzash që i drejtohen në një takim të dt. 23 gusht 1993, ku si objekt i kritikës ka qenë tregimi “Ditë kafenesh”, i cili, sipas shumë diskutueshme tregimi që përçon mesazhe të dyshimta, pasi që konsiderohet i pakuptimtë. Po ashtu me këtë rast pati edhe shumë kritike të tjera, ku kryefjalë e tyre se Kadare ka interpretuar gabimisht teorinë e “ajsbergut”, të Hemingueit, se ka përligjur anët negative të poetëve të rinj etj. Njëri nga kritikuesit më me zë kishte qenë kritiku Koço Bihiku, me të cilin thuhet se Kadare nuk kishte pasur asnjëherë raporte miqësore.
“Dasma, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur, “Përbindëshi”… në majat e penave helmuese
Një dokument tjetër që pasqyron datën 14.4.1968 dhe i sigluar “Tepër sekret”, ku shpalosen vlerësime nga më të ndryshme për veprën “Dasma” të Kadaresë, “Gjenerali…”, “Tuneli” i Dh. Xhuvanit etj. Nga këtu rrjedhin vlerësimet nga më të ndryshmet dhe më ekstremet: “ Romani “Dasma” nuk e meriton, atë e lavdëruan pa të drejtë dhe e ngritën në qiell, sidomos për ato pjesë që të gjithë i shohin se është për tokë. Kurse, një shkrim tjetër që thuhet: “Se kjo vepër gjithçka mund të jetë , por socialiste jo”. Një letrar i ri në Laç, thotë: “Tuneli i Dhimitër Xhuvanit nuk është më i keq se “Dasma”, e I.K, kjo është njëqind herë më e poshtër se “Tuneli”. Një tjetër letrar në Laç është shprehur se romani “dasma” është si ato që thotë shoku Mehmet, që: “99 rreshta i lyen me sheqer dhe vetëm 1 me helm, por te ky roman ka 1 me helm dhe 98 boshe”. Edhe romani “Gjenerali…” vazhdon ky,- është kryesisht me frymë revizioniste…” (Fq. 67). Me këtë rast u kritikua edhe vepra “Përbindëshi” i I. Kadaresë.
“Konflikti B. Xhaferi – I. Kadare”, përçon tema çështje dhe shumë probleme të rëndësishme dhe të përgojuara, që reflektohen edhe aktualisht
Është karakteristikë që në këtë dokument hasim edhe vlerësimet e disa intelektualë dhe shkrimtarë, të cilët prezantuan pakënaqësitë e tyre lidhur me mungesën e kontaktit më botën e jashtme, me artin dhe kulturën botërore dhe vlerësuan se në këtë mënyrë nuk mund të zhvillohet shkenca dhe kultura shqiptare.
Një nga dokumentet më të rëndësishme të këtij libri, jo vetëm që publikohet për herë të parë, por për shkak se deri më sot askush nuk e ka ditur ekzistimin e tij, por edhe që hedh dritë mbi disa çështje dhe probleme shumë të rëndësishme dhe të përfolura, “çështja Kadare – Xhaferi” , ku bëhet fjalë për letrën e B. Xh. dërguar E. Hoxhës, lidhur me problemet e mëdha dhe pengesat që i dolën atij direkt pas diskutimit që bëri në LSHASH, në Tiranë, ku sulmoi Kadarenë lidhur me romanin “Dasma.
“I dashur shoku Enver- Romanin “Dasma” unë e denoncova si një vepër të shkruar shumë larg metodës së realizmit socialist dhe të rënë nën ndikimin e artit dekadent… U ngrita kundër romanit “Drita”, se ai më dukej i gabuat fund e krye në brendinë e tij. Vlerat që i atribuohen, sipas meje, ishin vetëm vlera në dukje. Por që ta çmosh një vepër letrare vetëm nga dukja e saj e jashtme, të verbohesh nga shkëlqimi i stilit plot ekstravagancë pa shikuar brendinë reale, pa zbuluar kuptimin e vërtetë dhe të gabuar në esencë, kjo do të thotë që ta çmosh atë vepër vetëm për sytë e bukur…?! Një shkrimtar i mirë revolucionar, nuk duhet të abuzoj me idetë e mëdha të partisë, duke i përdorur si prestigjator tezat dhe parullat e partisë, vetëm sa për të bërë efekt, vetëm sa për të krijuar iluzione të lexuesi…?!- thuhet në letrën e B. Xhaferit, drejtuar E. Hoxhës, rreth romanit “Dasma të I. Kadaresë. (Fq. 108). Në serinë e këtyre letrave që B. Xh. i drejton E. Hoxhës, është edhe ajo e 30 gushtit 1969, e cila letër i atribuohet E. Hoxhës përmes secilës pasqyron shprehjen e zhgënjimit të shkrimtarit Xhaferi me trajtimin e tij dhe detyrimin e tij për ta arratisur jashtë atdheut, përkatësisht të emigrojë larg. Ky dokument sheh për herë të parë dritën e botimit, por ekzistenca e kësaj letre ka qenë e ditur , pasi që ajo është gjetur nga fshatarët e zonës kufitare. Letrën Xhaferi e ka lënë në vijën e kufirit, mirëpo çfarë përmban letra nuk është bërë e ditur asnjëherë. Letra është shkruar në letrën e një thesi çimentoje, që është mjaft e zhubrosur dhe është shumë vështirë të deshifrohet, e cila ndodhet në arkivin e shtetit.
Kadare nuk ishte i vetmuar….
Puna dhe angazhimi i ngulm i studiuesit Kaloçi për të identifikuar sa më fakte dhe faktografi që denoncojnë veprën e shkrimtarit Kadare, i cili qysh herët në letërsinë shqipe prezantoi vlerat e tij të mirëfillta letrare. Dokumenti që mban datën 10.8.197, është një informacion i drejtorit të DPB të Tiranës, Raqi Iftica, i titulluar:”Mbi disa qëndrime në radhët e shkrimtarëve dhe artistëve e të Tiranës dhe i dërgohet KQ të PPSH-së, pa adresë të ndonjë personi të veçantë. Prandaj duke u nisur se informacioni – raporti bënte fjalë mbi shkrimtarët dhe artistët, ishte adresuar në zyrën e Ramiz Alisë, sekretarit të KQ për propagandë, që mbulonte artin dhe kulturën. Ky dokument po ashtu duke e parë rëndësinë që kishte është adresuar po ashtu edhe në kabinetin e E. Hoxhës dhe kjo gjë vërtetohet edhe nga shënimi që ka lënë aty shefi i kabinetit të R. Alisë, Ilo Kodra, i cila ka shkruar “U pa nga shoku Enver!” Në këtë dokument që për kohën ishte shumë i rëndësishëm dhe tepër i veçantë, nga fakti se aty potencoheshin me emra dhe mbiemra pjesa më e madhe e personaliteteve të njohur të institucioneve artistike e kulturore të Tiranës, si Teatri Kombëtar, Teatri i Operës dhe Baletit, ASH i Këngëve dhe Valleve Popullore, Estrada e Shtetit dhe LSHASH. Në mesin e shkrimtarëve ishte, si I. Kadare, Dh. Shuteriqi, D. Agolli, Ll. Siliqi, F.. Arapi, S. Mato, V. Koreshi, N. Bulka, D. Shabllo, K. Blushi, A. Gjakova, A. Istrefi, Gj. Zheji, A. Kalluli etj., po ashtu edhe emrat e artistëve të mirënjohur, si N. Luca, Zh. Cako, P. Gjoka, A. Krajka, T. Daia, N. Zoraqi e shumë të tjerë. Një burim jep faktet se D. Agolli, F. Arapi, D. Shabllo, A. Kalluli etj., nuk ishin të pakënaqur me krijimtarinë e I. Kadaresë, ku sipas tyre vepra e Kadaresë vetëm lavdërohet dhe nuk vihen në dukje anët e tij të dobëta, apo kufizimet ideo-artistike! Madje një burim jep faktin që në një novelë të F. Arapit të titulluar “Dikush më buzëqesh”, një prej personazheve kryesor (negative) aludohet të jetë I. Kadare. “Dhe këtu nis dhe tirret në në pafundësi e gjithë pjesa tejet intriguese e kësaj ngjarje, për të cilën kanë diskutuar një kohë të gjatë, të gjithë kolegët e tyre shkrimtar, artistë dhe krijues”. (Fq.163).
Shkrimtarit I. Kadare, shigjeta helmuese kritike deri në linçim ju kanë bërë edhe nga Rrethi letrar i Peshkopisë për romanin “Dimri i vetmisë së madhe”, duke akuzuar shkrimtarin Kadare me veprën e tij nuk ndikon në edukimin e brezit të ri dhe romani nuk pasqyron realitetin konkret historik!
Kapitull të veçantë dhe tejet të rëndësishëm paraqet dokumenti arkivor i cili përfshin periudhën para dhe pas ngjarjes së “vetëvrasjes” së Mehmet Sheut, e cila ka qenë një periudhë kyçe për jetën e shkrimtarit Kadare dhe familjen e tij; një jetë e përshkuar me plot ankth, pasiguri dhe shumë e frikshme. Kjo frikësi ishte shumë e justifikueshme për shkrimtarin, sepse diktatori Hoxha viktimizoi edhe pothuaj bashkëpunëtorin e fundit të tij (duke i mbetur vetëm R. Alia). Kjo ndjenjë që aso kohe e përshkonte shkrimtarin Kadare ishte edhe nga fakti që Kadare kishte mik të afërt djalin e ish-Kryeministrit Shehu, shkrimtarin B. Shehu. Këtu hasim edhe kritikat e adresuara në drejtim të shkrimtarit edhe për lëvizjet e tij në Francë, pasi që Kadare dyshohej se ishte “njeri i Perëndimit”.
“Për ecejaket e Ismail Kadaresë vite me radhë në Paris (për kontraktimin lidhur me filmin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, i ka thënë (Kadri Hazbiut) se M. Y. Në një mbledhje tha: “A duhet të ketë në dijeni dhe ta ndjekë Komiteti (Komiteti për Marrëdhënie me Botën e Jashtme), këtë problem” dhe “pse Ismaili u lejuaka të shkojë vetëm jashtë, në një kohë kur për të tjerët nuk u lejuaka vetëm?” (Fq. 152).
Autori Kaloci me gjithë mundësinë që ka pasur ka identifikuar edhe dokumentin përmbyllës të kësaj periudhe të caktuar, atë të vitit 1978, i cili nuk ka të bëjë me shkrimtarin Kadare, mirëpo me bashkëshorten e tij Helenën, emri i secilës figuron në një listë prej 315 personalitetesh të fushës së letërsisë, artit dhe kulturës. Ishin këta persona që i përkisnin grupimeve kundërrevolucionare, si Tonin Luigj Kroniqi, Stefan Gjon Hajmeli, Limoz Hulusi Dizdari, Roza Nikoll Anagnosti (Xhuxa), Mërkur Saliko Bozgo, Skënder Jovan Morcka, Tonin Harapi, Natasha Petro Lako, Saimir Omer Kumbaro, Manushaqe Muhin Çoçoli, Keti Cika, Bardhyl Fico, Vasil Thoma Melo, Shpresa Neshat Nishani, Xhevalin Gjon Doko, Shpresa Mysliu, Thoma Pandi Nova, Orhan Hajati Bega, Vladimir Ligor Prifti, Syrja Xheladin Roi, Fato Toli Arapi, Sulejman Halil Mato, Harallamb Pasko, Luigj Zef Mazi, Ylli Tefi Tako, Plaurat Fahri Sula, Helena Kadare…
Kadare, ka shkruar, ka folur dhe ka vepruar sikur të jetonte në tejkohë, sikur ta dinte që të nesërmen do të jepte llogari për gjitha veprimet e tij në këtë rrugëtim të letërsisë
Pjesa e fundit e librit është e konceptuar me faksimile të dokumenteve të ndryshme që janë pasqyruar në libër, marrë nga dosjet përkatëse, që ndodhen në Arkivin Qendror të Shtetit dhe Ministrisë së Punëve të brendshme.
Në vend të përfundimit: Nga këto konstatime del e vërteta e këtyre dokumenteve, ose edhe e dokumenteve të tjera, që na dëshmon faktin se shkrimtari Ismail Kadare ka merita të mëdha në fushën e letërsisë dhe kulturës kombëtare, sepse ka shkruar, ka folur dhe ka vepruar sikur të jetonte në tejkohë, sikur ta dinte që të nesërmen do të jepte llogari për gjitha veprimet e tij në këtë rrugëtim të letërsisë. Duke siguruar mbijetesën fizike dhe lirinë relative sa për të bërë veprën e tij, Kadare ia ka arritur jo vetëm ta sigurojë këtë mbijetesë në shërbim të veprës së tij monumentale, për ta bërë këtë me dinjitetin e një njeriu të madh.
Libri “KADARE I DENONCUAR”, është një homazh për njeriun që i dha dimension të madh Shqipërisë, por që edhe i mbijetoi diktaturës, duke na falur një letërsi të njëkohshme me të gjithë botën. Them se ky libër, më e pakta që mund të vlejë, është një dëshmi e gjallë dhe e pakontestueshme, e gjithë këtij rrugëtimi që ka bërë shkrimtari I.K. gjatë viteve të diktaturës, për të ardhur aty ku është sot, pasi i është dashur jo pak herë për të kaluar buzë greminës…, është vlerësimi më i meritor që mund t’i adresohet këtij shkrimtari të madh të letërsisë shqipe.
Andaj krejt në fund mund të konstatojmë se libri “KADARE I DENONCUAR”, i autorit Dashnor Kaloçi, është një libër me vlera të rëndësishme i cili pasuron fondin e librave tanë dokumentarë dhe historikë, duke njoftuar lexuesit për shumë fakte dhe dëshmi deri tash të panjohura, po ashtu edhe rreth shumë aspekteve dhe ngjarjeve të një periudhe të rëndësishme të caktuar.

Filed Under: LETERSI Tagged With: Kadare, Kaloci, Mikel Gojani, shkrimtari, tejkoha

NDERROI JETE SHKRIMTARI PETRAQ ZOTO

September 7, 2015 by dgreca

Nga Raimonda Moisiu/

Shuhet  shkrimtari i mirënjohur  korcar Petraq Zoto-ky rrëfimtar terrifik, Pionier i letrave shqipe./

*Tronditet komuniteti i Letrave Shqipe, dhe Klubi i Shkrimtareve “Bota e Re”, Korce!/

 *Rest in Peace MJESHTER I Rrefimit dhe Dialogut!/

Ajo c’ka e bën edhe më interesante jetën dhe krijimtarinë letrare të shkrimtarit të mirënjohur korcar Petraq Zoto, është se ai në radhë të parë i përket binomit jetësor Njeri & Shkrimtar. Njeriu që transmetonte  mesazhin hyjnor të dashurisë njerëzore. Kjo,  jo për shkak  se ka lindur në Ziçishtin e dashurisë e të traditës kulturore,  por sepse ai ka sjelle  për lexuesin tregime e romane me dashurinë e një zemre humane. Me një mënyrë tepër ndjesore të këndvështrimit  personal e origjinal të botës e njerëzve që e rrethojnë, ka pasur arritje dhe suksese në karrierën e tij, por dhe i vëmendshëm ndaj kritikës letrare e kërkesave gjithnjë në rritje.  Zoto është një rrëfimtar i talentuar dhe krijonte karaktere realiste  bazuar në përvojën e tij personale, por edhe në eksperiencat jetësore, në vazhdën e paraardhësive të tij, elitën e shquar korçare të letrave shqipe, si Sterjo Spasse, Sotir Andoni,  Teodor Laco, e cila vijon më tej më të rinjtë Thani Naqo, Andon Andoni,Gjergji Dushku, etj, Tregimtar terrifik, midis të mundshmes e të paparashikueshmes, zotëronte një  ndjeshmëri mahnitëse në transformimin e një subjekti të vështirë në një subjekt të dritës e shpresës. Ai ka shkruar dhjetra  tregime e romane.  I pëlqente  të eksperimentonte  me prozën, i paparashikueshëm në ambicien e tij krijuese, sillte  në vazhdimësi vlera të reja artistike. Për këtë flet shumë krijimtaria e tij dhjetravjecare. Shkrimtari i mirënjohur  korcar Petraq Zoto si një pionier i letrave shqipe, mbetet një rrëfimtar terrifik, zotëronte  talentin dhe forcën letrare –artistike në ndërtimin e karaktereve realistikë me një sens të mprehtë; të  së mundëshmes e të paparashikueshmes, një vështrim të brendëshëm dhe ndjeshmëri mahnitëse, stil poetik , që synon subjektin e vështirë, ta transforomjë në një subjekt të dritës e shpresës, arrinte të depërtonte  brenda të bukurës e njerëzores.

Si intelektuale e shkrimtare, si mike e kolege, bashkeqytetare e Korces  me Shkrimtarin e Shquar Petraq ZOTO, por edhe si Kryetare e Shoqates se Shkrimtareve Shqiptaro-Amerikane ne Diaspore dhe Anetare e Kryresise se Klubit te Shkrimtareve Korcare  “Bota e Re”-i kerkoj Ministrise se Kultures znj. te nderuar Mirela Kumbaro, Keshilltarit Diplomatik per Artin e Kulturen Shqiptare prane Kryeministrise, – i referohem z. Fate Velaj-te hapin dyert e Ministrise se Kultures -qe miq e mikesha, kolege e shoke, dashamires te krijimtarise se Shkrimtarit , Mjeshterit te Rrefimit e Dialogut, te Shquarit Petraq Zoto, – i ndare sot nga jeta -t’i behen Nderet dhe Homazhet, nga Bota e letrave Shqipe, nga miq e kolege te aferm e njerezit e tij te dashur,nga krejt Shoqeria Shqiptare per t’i dhene Lamtumiren ketij njeriu qe i ka dhene aq shume Letrave Shqipe!

Raimonda MOISIU

Anetare e Kryresise se Klubit te Shkrimtareve Korcare  “Bota e Re”

Filed Under: Kronike Tagged With: nderroi jete, Petraq zoto, Raimonda Moisiu, shkrimtari

ETHEM HAXHIADEMI, SHKRIMTARI QË SFIDOI VDEKJEN

February 19, 2015 by dgreca

NGA MAKENSEN BUNGO-NEW YORK/
Shumë kohë më parë në vitin 1947, unë për një kohë të gjatë kam qenë në birucat e nëndheshme të Hetuesisë të Elbasanit.Në një nga ato biruca ishte edhe shkrimtari atdhetar Etëhem Haxhiademi. Ato biruca ishin të vogla, me një sipërfaqe një metër Carte, pa dritë dhe ajroseshin vetëm nga një dritare e vogël fare sa për të kontrolluar polici ,se cfarë bente i arrestuari.Në ato biruca mbanin vetëm një të arrestuar, që të mos komunikonin me njëri tjetrin, Gjatë asaj kohe shkrimtarin Etëhem Haxhiademi e torturonin tmerrësisht dhe ai ato ditë jetonte midis jetës dhe vdejkjes.
Një ditë qëlloi që ne të dy ndodhëm në koridorin e atyre birucave të nëndheshme vetëm,pa policin e shërbimit.Etëhem Haxhiademi m’u afrua me shumë vështirësi e duke rënkuar dhe më porositi, që mbasi të përmbysej diktatura,unë të shkruaja një tregjedi kushtuar atij,ku të përshkruaja torturat,që po pësonte ai.‘’Shiko,shtoi,duke më shikuar ndër sy,-‘’se unë po të lë një amanet dhe amanetin nuk e tret as dheu.‘’
Unë duke e parë,se në c’gjendje të llahtarëshme ishte ai nga torturat,ia pranova kërkesën.
Por unë nuk u bëra tragjedian dhe nuk e shkrova dot tragjedinë,që më porositi ai. Por,për të plotsuar amanetin, po u paraqes lexuesve këtë monografi mbi jetën, krijimtarinë letrarë dhe veprimtarinë politike të tij.
***
P R O L O G

Etëhem Haxhiademi u lind në një familje, ku spikat në radhë të parë ndjenja e atdhedashurisë. Në qytetin e Elbasanit kjo familje përmendet për ndershmëri,besë dhe bujari dhe rreshtohet ndër familjet më të përmendura të qytetit
Babai i tij quhej Emin , Emin Haxhiadem Shijaku
Nga ky mbiemër Shijaku , që del në disa raste , mendoj që , familja Haxhiademi , shumë kohë më parË , mund të jetë shpërngulur nga Shijaku e është vendosur në qytetin e Elbasanit , sepse në vendin tonë shumë persona si mbiemër kanë pasë përdorur emrin e fshatit ose të qytetit nga janë shpërngulur .
Sidoqoftë , babai i Etëhem Haxhiademit vërtetohet , se ishte një njeri i përmendur në jetën politike dhe arësimore të qytetit të Elbasanit . Për veprimtarinë atdhetare të babait të tij Etëhem Haxhiademi ka shkruar se , ai ‘’ njlhet në Elbasan si bashkëpunëtor i ngushtë i Kristoforidhit dhe i dyti atdhetar mbas atij në vjetërsi në këtë qytet . ‘’Ai ,_ ka shkruar i biri , _ bën pjesë si i sgjedhur nga 7000 pjesëmarrësit e metingut , që u zhvillua në vitin 1810 në Elbasan nga banorët e atij qyteti dhe të fshatrave për rreth për të kundërshtuar vendimin e Xhonturqëve për shkrimin e gjuhës shqipe me shkronja arabe . Në Elbasan është njohur si mik i ngushtë i Kristoforidhit dhe , kur u hap shkolla e parë shqipe në Elbasan në vitin 1908 , dallohet si një nga veprimtarët kryesorë të saj dhe për këtë akt patriotik ka patur letërkëmbim me Faik Konicën , Në vitin 1918 është propozuar nga atdhetari Ali Agjahu , që të bënte pjesë në komisionin e qytetarëve elbasanas për shpenzimet e testamentit të tij për nevojat e arësimit në qytetitn e Elbasanit . ‘’
Gjithashtu duhet të përmendim , se ky atdhetar kishte në shtëpi edhe një bibliotekë me ‘’ të gjitha librat , revistat dhe gazetat shqipe , që ishin botue në atë kohë të rregullueme në një odë të posacme ‘’ .
Së fundit Emin Haxhiademin në vitin 1908 e shohim kryetar të Bashkisë së Elbasanit . Kjo detyrë në atë kohe u besohej njerëzve me kredibilitet .
Ky është babai i Etëhem Haxhiademit , një atdhetar , që mendoi dhe
punoi për Shqipërinë .
0
A R Ë S I M I M I

Etëhem Haxhiademi u lind në qytetin e Elbasanit më 8 mars të vitit 1902 . Fëmijërinë dhe një pjesë të rinisë deri në vitin 1919 e kaloi në vendlindjen e tij .
Në këtë kohë mbaron filloren dhe qytetësen , por njëkohësisht , si është shprehur në një letër dërguar poetit Lasgush Pogradecit të kërkuar prej tij në vitin 1938 për të bërë një antologji me shkrimtarët më të përmendur të kohës , mëson nga i ati të shktuarit e gjuhës shqipe me shkronja latine ,
’’Prej t’im eti kam mësue mbëshehtazi gjuhën shqipe përpara shpalljes së Hyrrietit ‘’ dhe më vonë e shohim se , ‘’ kur u hap e para shkollë shqipe n’Elbasan mbë 1908, kam qenë i pari nxënës që u shkrue n’atë shkollë.’’ Në shkollë , ka deklaruar , ‘’vinja mjaft mirë . Të gjitha lëndët e mësimeve i ndiqja me interes . Qysh prej së vogli e deri sa lashë Atdheun e ika jasht për me studju vit për vit dilnja i pari i klasës ‘’
Në moshën njëmbëdhjetë vjecare nis udhëtimet nëpër Evropë për arësimimin e tij .
Kështu në vitin 1919 i hypën vaporrit , kalon Adriatikun dhe vendoset në Itali , në qytetin Lece , për studjimet e gjymnazit ,
Në Lece të Italisë banon në një konvikt , ku ishin edhe 60 studentë të tjerë shqiptarë . Duhet të përmendim se nga gjashtëdhjetë studentët shqiptarë , që banonin atë vit në atë konvikt tok me ate , vetëm Etëhem Haxhiademi e kaloi klasën . Të gjithë të tjerët mbetën për në vjeshtë me nga një ose dy lëndë . Kjo tregon sgjuarësinë e vullnetin e këtij djaloshi për vazhdimin e studjimeve .
Për studjimet e mëpastajshëme po shënojmë cfarë i ka shkruar Etëhem Haxhuademi Lasgush Pogradecit në letrën e cituar ; ‘’ Klasat e fundit të gjymnazit i ndoqa në Austri . Në Tirol bana edhe maturën . Më 1924 ndodhesha në Berlin dhe ndiqja mësimet universitare n’atë qytet . ….Në vitin 1926 erdha të vazhdoj mësimet në Vjenë mbasi në Berlin ….u shtrejtue jeta , sidomos për mue qi nuk kishja subvencion nga shteti dhe më mbante shtëpija . …Në fund të vtit 1927 u ktheva në Shqipni dhe më 1928 u emënova nënprefekt në Lushje . ‘’
Gjatë kësaj kohe që qëndroi jasht për studjime tregon , se përvetësoi njohuri të plota mbi literaturën greke e latine , sepse , si shprehet në letrën e cituar , ‘’Autorët grekë nuk u kënduan prej meje sa për të kalue klasën , si c’e bëjnë shumica e studentëve , por me një etje të madhe . ‘’ Gjithashtu gjatë kësaj kohe njohu mirë edhe kulturën gjermane , franceze dhe italiane .
Në fund të vitit 1927 Etëhem Haxhiademi kthehet në Atdhe me diplomën e universitetit për shkenca politike _juridike në xhep , përkthyes dhe shkrimtar ,një intelektual i formuar , që zotëronte shumë mirë gjuhët italisht , gjermanisht , frengjisht , greqishten e vjetër , latinisht e turëqisht dhe me dijeni të plota kulturore të vendeve ku studjoi .
0
SH K R I M T A R I

Si jemi shprehur më lart , Etëhem Haxhiademi është themeluesi i tragjedisë shqitare . Ai është autor i shtatë tragjedive . Por ai nuk është vetëm dramaturg . Ai është edhe përkthyes , edhe romancier , edhe poet .
Ai ka filluar të eci në fushën e letërsisë që në moshë të vogël .
Në vitin 1918 dhe 1919 në qytetin e Elbasanit botohej revista e përmuajshëme shoqërore dhe kulturore ‘’Kopshti letrar ‘’ , botim i Shoqërisë ‘’Qarku letrar ‘’ nën drejtimin e Lef Nosit , ku botoheshin shkrime me karakter patriotik . historik dhe shoqëror . Në katë revistë ka filluar të duket për herë të parë emri i djaloshit Etëhem Haxhiademi , sigurisht me shktime fillestarësh . ‘’Për herë të parë , _ deklaron Etëhem Haxhiademi në letrën e cituar , _ kam bashkëpunuar në ‘’Kopështin letrar ‘’më 1918 qysh në moshën 16 vjec , natyrisht me sende të lehta ‘’ .
Kështu kanë filluar shumë shkrimtarë , kështu filloi edhe Etëhem Haxhiademi
Seriozisht krijimtarinë letrare Etëhem Haxhiademi e ka filluar , kur ishte në Lece të Italisë . Atëherë ai ishte student në moshën njëzetenjë vjecare . duke përkthyer ‘’ Bukoliket ‘’e Virgilit ..
Ja se si e përshkruan ai castin , kur është nxitur për përkthimin e kësaj vepre ; ‘’ Në Lece kishja nji profesor mjaft të zotin qi më pregatiste për gjuhën latinishte . Kur nji ditë po më pregatiste në shkollë ‘’Bukoliket ‘’ e Virgilit , pa që u impresionova mjaft për bukurinë e veprës . Më pyeti me buzëqeshje , në se më pëlqen . I thashë se , kur të mësoj mirë gjuhën latine , do ta kthej këtë libër në shqipet . Dhe me të vërtetë , mbas tre vjetësh , u mora me përkthmin e’’Bukolikeve ‘’ të Virgilit .
Me përkthimin e kësaj vepre Etëhem Haxhiademi është shprehur se , ka ‘’ba dy shërbime : 1) Jam i pari që ktheva në shqipet nji poet latin , 2) Jam i pari që përdora në shqipe heksametrin . ‘’
Duke e përkthyer këtë vepër në atë moshë , studenti Etëhem Haxhiademi iu përvesh një ndërmarrje e guximshme dhe ia doli në krye .
Dy vjet më vonë Etëhem Haxhiademi shpalos aftësitë e tij si tragjedian , duke shkruar shtatë tragjedi në një hark kohor prej 14 vjetësh , rast i rrallë, të cilst janë : ‘’Ulisi ‘’, ‘’Akili ‘’ , ‘’ Aleksandri ‘’ , ‘’Pirrua’’ , ‘’Skënderbeu ‘’ , ‘’Diomedi ‘’ dhe ‘’Abeli ‘’ .
Duhet shtuar se Etëhem Haxhiademi me dramaturgjinë ka nisur që në moshë të njomë . Kjo vërtetohet nga c’i ka shkruar në letrën e cituar Lasgush Pogtadecit :
‘’ Si gjithë ata qi merreshin me ceshtjen shqiptare dhe im atë përdorte të gjitha librat , revistat e gazetat shqipe qi ishin botue n’ atë kohë të rregullueme në një odë të vogël ku unë rrija shpesh herë mbasi nxuna shqipen dhe ushqehesha me ato botime të vorfëna por mjaft të pasuna për atë kohë dhe për moshën time të njomë .
Një ditë midis librave më rroku dora dramën e përkthyeme nga turqishtja të Sami Frashërit ‘’Besa ‘’.Si e këndova pak në fillim , më preku mjaft dhe kështu u mbylla në odë deri sa e sosa së kënduemi deri në fund . Aq tepër më pëlqeu moshës t’ime të vogël , sa që mbusha sytë me lot dhe qysh atëhere më ngeli në mendje interesimi për veprat theatrore . Efekti i asaj kohe më ka ngelun edhe sot mbi dramën ‘’Besa ‘’ , sa që ndonëse i shof mjaft të meta kryesore si vepër arti , por prap më pëlqen ta këndoj , mbasi ka lidhje me kujtimet e kohës s’ eme të kalueme . Një ditë ( do të kemë qenë ndoshta ja 14 vjec ) u ngula në nji tryezë dhe fillova të shkruej gjoja nji dramë natyrisht me subjekt kombëtar , si c’ishte koha .Rrija pra me ditë me radhë dhe nga nji herë linja dhe shkollën pa e frekuentue . Kur më pyetshin njerëzit e shtëpisë c’ka baja , nuk dëfteja . Në fund mbas afër dy muejsh e sosa dramën ( ! ) t’ime dhe kryenalt për punën , qi kishje ba , ia tregova t’im eti , i cili ishte i aftë prej natyre për të gjykue . Kur iu afrova pra dhe i thashë , se kishja shkrue nji dramë , më priti me nji buzëqeshje ironike dhe as nuk deshi t’a këndojë , por ma vonë lutjet e momës s’ime me nji anë dhe kurioziteti i tij mbë tjetrën anë filloi me e këndue . Zemra e ime rrihte dhe prisja me padurim gjykimin e tij . Në fund më thirri po këtë radhë jo me qeshje ironike dhe më thotë , se un ishja i ri dhe se me shkrue nji vepër dramatike nuk asht nji punë e vogël për cuna . Un pra duhesh ma parë të mbaroja shkollën , të studjoja veprat dramatike të poetëvet të mëdhenj të huej dhe pastaj të bija në prehnin e theatrit . Pra kjo qi ke shkrue , më thotë i ndjeri im atë , asht gja për të qeshun dhe meriton të digjet . Kur ndëgjoj këto fjalë prej tij u idhnova shumë . E mora të ashtuqejtunën veprën time dhe së pari e rueja me kujdes midis lobrave të mija , por ma vonë u binda në këshillën atnore dhe nji ditë e dogja . Me gjithë këte dëshira e ime e jashtzakonshme për t’u ba autor dramatik nuk u shue kurrë prej zemrës s’ime . ‘’
Kështu e filloi krijimtarinë dramatike Etëhemn Haxhiademi , kështu , si u ka ndodhur shumë shkrimtarëve të tjerë . kur u kanë dërguar redaksive shkrimet e parë .
Dy tragjeditë e para Etëhem Haxhiademi i ka shkruar , kur ishte student , të parën , ‘’Ulisi ‘’ , në Berlin në vitin 1924 dhe të dytën , ‘’Akili ‘’ , në Vjenë në vitin 1926 . Të tjerat i shkruan mbasi mbaron studjimet , e kthehet në Shqipëri : tragjedinë ‘’Aleksandri ‘’ , në Lushnje në vitin 1928 , tragjedinë ‘’ Prrua ‘’ , në vitin 1934 , tragjedinë ‘’Skënderbeu ‘’ në vitin 1935 , tragjedinë ‘’ Diomedi ‘’ në vitin 1936 dhe tragjedinë ‘’Abeli ‘’ në vktin 1938 .
Për tragjedinë ‘’Ulisi ‘’ thotë se ‘’ Landa e tragjedisë s’ime ‘’ Ulisi ‘’
asht lufta e njeriut me fatin . C’ka asht thanë nga oraklli do të përmbushet dhe njeriu nuk ka si shpëton .’’
Për tragjedinë ‘’Ulisi ‘’ ai punoi shumë ,dhe e shqyrtoi disa herë . KJo justifikohet edhe nga që ishte vepra e parë e tij .
Ndërsa për tragjedinë e dytë , ‘’ Akili ‘’ , ai shkruan se ‘’ Shpirti i tragjedisë ‘’Akili ‘’: ‘asht hakmarrja . Cdo njeri që vret , sado i fortë me qenë , në fund do ta pësojë . ‘’
Në të dyja këto tragjedi hakmarrja është përshkruar e ashpër , ashtu si ka qenë dhe është edhe sot kjo në Shqipëri .
Për të dyja këto tragjedi Etëhem Haxhiademi shprehet , se nuk janë në iartësinë e duhur . si të tjerat , që do të shkruaj më vonë , ‘’ mbasi te
te ‘’Ulisi ‘’ dhe te ‘’Akili ‘’ njihen ende gjurma djalërije . ‘’
Mbas këtyre dy tragjedive në vitin 1928 , kur ishte nënprefekt në Lushje , shkruan tragjedinë e tretë , ‘’ Aleksandri ‘’‘ , e cila ‘’….asht tragjedia e rivalitetit . Tregon se si dy gra shemra me një burr, ku e cojnë nji familje dhe në c’fatkeqësi ‘’
Në vitin 1934 shkroi tragjedinë e katër , ‘’Pirrua ‘’ . ‘’ Kjo asht tragjedia e ime e dashun dhe kam besim të patundëm se do të mbesi për shumë kohë’’
Për tragjedinë e pestë , ‘’Skënderbeu ‘’ , të cilën e shkroi në vitin 1935 , është shprehur se , ‘’ është tragjedia e zilisë . Zilija sjell tragjedinë individuale dhe tragjedinë kombëtare , si c’asht kjo e shtjellueme në tragjedin f’ime , ku nuk tregohet vetëm tragjedija e Skënderbeut , por e krejt popullit shqiptar ‘’
Këtë tragjedi e ka vlerësuar shumë gazetari Branko Merxhani , personalitet i shquar i kulturës shqiptare i kohës që jetoi , i cili ka shkruar : ‘’Libri i fundit dhe ma i bukur i dramaturgut t’onë Etëhem Haxhiademi asht ‘’Skënderbeu ‘’ , tragjedi me pesë akte , Tiranë 1935 , Fytyra e cudicme e fatozit t’onë legjendar , symbolizon typin e njeriut tragjik , të cilit nuk i mungon elememnti demonik për të frymëzuar tragjedinë më të goditur , jo vetëm të jetës së tij private , por edhe të mjerimeve historike të së gjithë jetës së popullit shqiptar . Vepra e Haxhiademit , që ze një vend të posacëm nëpër botimet letrare të vitit të kaluar , asht prova e parë guximtare për të krijuar një Typologji të shpirtit rreth epokës karakteristike të Skënderbeut . ‘’
Tragjedinë ‘’Diomedi ‘’ , e cila është e gjashta , Haxhiademi i cilëson si tragjedi e dashurisë . ‘’Dashunia , – shrehet ai , _ asht e papërkulshme . E shkuemja në rrugë të kundërt sjell ate më të tmerrrshmen , sa të vrasë i vëllai të vllan , si c’ngjet në tragjedinë t ‘ ime .’’
Tragjedinë e fundit , ‘’Abeli ‘’ e ka shkruar në vtin 1938, viti i findit i pamvarësisë së Shqipërisë , që mendoj , se mund ta ketë shkruar në Elbasan , me që në atë vit ishte pa punë dhe si i tillë duhej të banonte në qytetin e tij . Tragjedia ‘’Abeli ‘’ është vlerësuar si tragjedia më e mirë si nga ndërtimi , ashtu edhe nga ana poetike . Edhe ne këtë tragjedi Haxhiademi trajton vallavrasjen , por në një rrafsh më të thelle se trageditë e para , në mallkimin e vëllavrasjes .
Këto janë shtatë tragjeditë që na la Etëhem Haxhiademi .
Subjektet e tragjadive ai i mori nga bibla , nga mitologjia dhe nga historia e jonë e hershëme dhe mesjetare .
Vendet se ku zhvillohen veprimet e këtyre tragjedive janë në Shqipëri dhe jasht kufijve të Shqipërisë . Personazhet kryesorë të këtyre tragjedive janë në ërgjithësi mbretër , princa , luftëtarë .Këto tragjedi janë të tërhekëshme , edukative , kritikuese . Në veprat e tij Etëhem Haxhiademi dënoi veset , tradhëtinë , vëllavrasjen , hakmarrjen , pabesinë , intrigën dhe ngriti në art dashurine e pastër vallazërore e bashkëshortore , besën , trimërinë . .Veprat e tij janë ndërtuar me poezi , me një poezi të bukur , të tjeshtë , muzikore , që të kënaqin , kur i lexon .
Ndërtimi i tyre është i thjeshtë , veprimet e personazheve janë të natyrshëm . Në asnjë nga këto tragjedi nuk shohim veprime të ndërvarur nga deus ex machina .
Ato kuptohen shpejt e thjeshtë , jo mendueshëm , por natyrshëm nga cdo lexues pamvarësisht nga formimi i tij kulturor . Haxhiademi idetë , mendimet dhe këshillat , porositë , urimet dhe mallkimet i shpreh haptas , acik . Në veprat e tij ai përdor të folmen e Elbasanit , një e folme e kuptueshme , e ëmbël , e bukur dhe e pranueshme nga mbarë kombi shqiptar .
Për të vërtetuar ato c’ka thamë më lart , po paraqesom një fragment : ‘’ Qofsh i mallkuem , i poshtëm ti për jetë / Prej nesh dhe prej Zotit të vërtetë , / Zemra jote kurr mos past gëzime ,/ N’ mjerimin tand ne gjetshim ngushullime . / Ti që na dhe për pleqëni kët tmerr , /Të bift n’vend t’grunit n’arën tande ferr . / Jo vetëm ti , por dhe fëmijët tuej / ,Mënin e madhe pacin të gjithkujt , /Pacin bashk’ me urejtjen e njerzis’, / Mallkimet e krijuesit të gjthsis’’ .
Nisur nga vlera e tragjedive të tij Etëhem Haxhiademi veten e vet e ka vendosur në një triumvirat me Lasgush Pogradecin dhe Ernest Koliqin , shprehje me të cilën ai e mbyll letrën , që i drejton Lasgush Pogradecit : ‘’ .. jam në degën e dramaturgjisë , si c’je ti në lyrikën dhe Koliqi në novelat ‘’
Për tragjeditë e Haxhiademit personalitete të kulturës shqiptare kanë shkruar artikuj të shumtë në gazetat dhe revistat e kohës dhe tragjedia ‘’Skënderbeu ‘’ është cfaqur në Elbasan , Korcë , Gjirokastër , Delvinë e Sarandë dhe , ‘’ kur kjo tragjedi u cfaq në Tiranë në garën theatrale nga grupi filodramatik i Elbasanit , mori cmimin e Mbretit , se ishte një vepër e bukur , dukë lënë mbrapa grupin e Shkodrës dhe të Korcës jo nga skenografia , por nga vete vlera e trsgjedisë . ‘’
Dua t’i mbyll shënimet mbi tragjeditë ’ me dy ngjarje , një për tragjedinë ‘’Skënderbeu ‘’dhe tjetra për tragjedinë ‘’Abeli ‘’ :
Kur u rihapën në vendin tonë shkollat mbas luftës , maturantët e atij viti të shkollës tonë Normale të Elbasanit menduan që me rastin e mbylljes së vitit shkollor të vinin në skenë tragjedinë ‘’Skenderbeu ‘’ . Për kët veprim patën ndihmën e drejtorit të shkollës të atij vit , Dr Kolë Prela , i cili me vonë u pushkatua nga diktatura . Maturantët ndanë rolet , siguruan kostumët nepër familje të ndryshme dhe filluan provat .Në këtë kohë dy maturantë shkuan në Komitetin Egzekutiv të Këshillit Popullor të Qytetit për të marrë lejen e cfaqjes. Për cudinë e të gjithve Komiteti në fjalë e pezulloi cfaqjen me motivacionin se ‘’ ajo tragjedi flet për një bej .’’
Kaq për tragjeditë ‘’Skënderbeu ‘’ .
Ndërsa për tragjedinë ‘’Abeli ‘’ ngjarja ka ndodhur mbasi u shkërmoq diktatura komuniste dhe kryetar i bashkisë në Elbasan ishte djali i Etëhem Haxhiademit , Emin Haxhiademi . Në atë kohë do të zhvillohej nje festival kombëtar folklorik dhe grupi folklorik i qytetit të Elbasanit u mblodh që të fillonte përgatitjet . Por u pa , se mjaft pjesëmarrës që kishin marrë pjesë më parë në ato festivale , kishin marrë rrugën e mërgimit dhe duheshin zëvëndësuar . Për të dalë nga kjo gjendje , Bashkija iu drejtua Ministrisë së Kulturës që t’i dërgonte një specialist për të punuar me pjesëtarë të rinj . Dhe Ministria dërgoi një person , që punoi mirë dhe grupi i Elbasanit u lavdërua . Mbas përfundimit të festivalit , personi i dërguar nga Ministria shkoi të përshëndetet me kryetarin e Bashkisë . Ishte një takim i thjeshtë . Personi në fjalë , hyri në zyrën e kryetarit , u përshëndetën dhe biseduan për pak kohë .mbi festivalin .Në fund . kur i dërguari kërkoi leje , që të largohej , kryetari i Bashkisë nxorri një kopje të tragjedisë ‘’Abeli’’ , që e kishte ribotuar ato ditë në kujtim të babait të vet dhe ia dhuroi .Personi mori librin tërë gëzim dhe si lexoi emrin e autorit , pyeti :
_ Këtë libër e ka shkruar babai i juaj ?
Kryetari psherëtiti dhe iu përgjigj :
_ Po , e ka shkruar babai i im , të cilin e dënoi me vdekje gjatë Diktaturës babai i juaj . .
Midis atyre të dyve u nde një heshtje e kuptueshme . Por nuk vazhdoi shumë kjo heshtje . Kryetari i Bashkisë u ngrit dhe e shoqëroi personin deri te dera e zyrës .
Këtë ngjarje ma ka treguar vetë kryetari i atëhershëm i Bashkisë së Elbasanit , Emin Haxhiademi .
Etëhem Haxhiademi njihet edhe si poet lirik . Ai ka filluar të merret me poezinë lirike , që kur ishte shtudent universitar dhe t’i botonte në revistën ‘’Djalëria ‘’i Ai i mblodhi këto dhe i botoi në vitin 1939 në një vëllim titulluar ‘’Lyra ‘ , një punë e pakët kjo , si është shprehur ai , por që ‘’do t’i vlejë mjaft letërsisë s’onë të vorfën ‘’ . Janë gjithësej dhjetë poezi : ‘’Nymfat e Shkumbinit ‘’ , ‘’Nata e zezë ‘’ , Naim Frashërit ‘’, ‘’Galates ‘’ , ‘’Prej së largu ‘’ , ‘’Asaj ‘’ , ‘’Lufta e dragojve me kucedrën ‘’ , Andrra jetës ‘’ , ‘’Koha e kalueme’’ , ‘’Kanga shekullore 1912 _ 1937 ‘’ .
Këto poeti Haxhiademi i ka cilësuar si poemtha . vetëm ‘’Galateas’’
e ka quajtur një elegji e shkurtër .
Në poezitë e Haxhiademit ndjejmë dashurinë , atdhetarizmin , gëzimin e dhimbjen për jetën dhe personalitetin e atij njeriu poet .
Në ‘’Naim Frashërit ‘’ poeti thotë se ‘’lavdoj vlerën e Naimit si poet e si prozator dhe u thërras shqiptarëve ( unë i pari e bëj këtë ) të merren eshtsrat e këtij njeriu të madh e t’i sjellim n’Atdhe ‘’ . Për ‘’ Nata e zezë ‘’
shprehet se ‘’Këtu vajtoj vdekjen e nanës s’ime , të cilën e kam dashun ma shumë se cdo gja tjetër në këtë botë . ‘’ Është me të vërtetë një elegji e bukur . Të ngjeth misht .Dashurinë dhe dhimbjen për nënën e tij , ai e ka shkrirë në vargje .
Në rini edhe Etëhem Haxhiademi si gjithë të tjerët ka dashuruar . Nga larg ose nga afër është punë tjetër . Por , fatkeqësisht vajza , që ai dashuroi vdiq . Dhe poeti na thotë se ‘’Vdekja e nji vajze që e dashunoja nga larg më tronditi dhe kështu i bana nji përmendore të vogël këtë elegji me titullin e nje emni magjepës . ‘’
. Nga ky vëllim me poezi Etëhem Haxhiademi rrjeshtohet midis poetëve lirikë të vendit tonë .
Këto janë veprat e këtij shkrimtari : një përkthm , shtatë tragjedi dhe një vëllim me poezi
Këto njohim ne .
0
V E P R A T E H U M B U R A

Por përvec këtyre veprave Haxhiademi ka shkruar edhe dy të tjera në burg : një roman dhe një dramë . Romani titullohet ‘’Jeta e njeriut ‘’ ndërsa drama , kanë thënë ish të burgoisurit që kanë vuajtur me ate në burgun e Burrelit , se titullohet ‘Koha e kalueme ‘’ ose ‘’Koha e premtueme ‘’ . Nuk ka rëndësi titulli . Rëndësi ka që ky shkrimtar edhe në burg nuk e ka lëshuar penën nga dora ─ por fatkeqësisht ne nuk dimë , se cfarë ka dashur të thotë ky shkrimtar në ato dy vepra në atë burg të tmerrshëm . .
Këto dy vepra , si mbas thënjeve të ish të përndjekurve politikë , janë lexuar nga ata në fashikuj Për dramën kanë deklaruar se Haxhiademi mendonte edhe ta cfaqte në burg , duke aktivizuar si aktorë të burgosur ,ndërsa regjisor do të ishte ai vetë . Këto dy vepra janë përmendur nga të gjithë analistët që janë marrë me Haxhiademin e deri sot quhen vepra të humbura . Mundet të jenë në ndonjë cep të arshivave të ndryshme të asaj kohe e ndonjë ditë edhe mund të dalin .
Por përvec ketyre dy veprave të humbura , Etëhem Haxhiademi kur ishte student në Austri ka shkruar një roman’ , që , fatkeqësisht , i ka humbur kur po kthehej në Atdhe . Ky roman titullohej ‘’Tyrbja e gocës ‘’, ishte një roman erotik me një subjekt të vërtetë nga një ngjarje në qytetin e Elbasanit .Personazhët kryesorë në këtë roman ishin dy të rinj nga Elbasani , të dashuruar , por me që ishin të feve të ndryshme , vajzën nuk pranuan prindërit që të martohej me djalin që dashronte . Vajza nga hidhërimi vetëhelmohet . Qytetarëve të Elbasanit u erdhi keq për fundin e kësaj vajze dhe për nderimin e saj , mblodhën para , pamvarësisht nga feja e tyre dhe e varrosën afër lumit Shkumbin dhe i ngritën një tyrbe në rrugën që con sot në varrezat e qytetit . Për këtë vepër më ka folur vetë Etëhem Haxhiademi , në një vizitë , që i kam bërë atij në shtëpinë e vet . Ishte një varr i madh ai , i mbuluar me stofra të kushtueshëm në një ndërtsë të vogël të bukur , si ishin atëherë tyrbet , me një oborr të madh dhe i rrethuar me një mur të ulët . Ka qenë deri në atë vit , që ndërtesat fetare u prishën që nga themelet dhe Shqipëria u vetëquajt me mburrje si i vetmi shtet laik në botë . Këto janë veprat e plota të Haxhiademit .
Por ai ka botuar edhe artikuj të ndryshëm në revistat e asaj kohe , si ’’Djalëria ‘’ ,’’ Minerva ‘’ , ‘’Illyria ‘’ , ’’ Drita ‘’ , ‘’Arbëria ‘’e tj . Të gjithë këto shkrime , që ka botuar Haxhiademi nëpër revistat e asaj kohe duhen mbledhur , duhen sistemuar e duhen botuar . Këtë punë u bie që ta bëjnë së pari trashëgimtarët e tij , pastaj shkrimtarët e Elbasanit , shoqata e ish të përndjekurve politikë , e partitë politike , pamvarësisht nga ngjyra politike , e tyre , se ky personalitet është nderi i të gjithe qytetit . Së fundi i bie barra Bashkisë të qytetit tonë që të interesohet për këtë problem
Shtojmë se gjatë kohës , që Haxhiademi ka qenë në burg , duhet të ketë punuar në repartin e përkthimeve , reparte këto pranë disa burgjeve , ku të burgosurit bënin përkthime nga gjuhë të ndryshme , sipas porosisë së drejtorive të burgjeve . Sigurisht që ky përsonalitet , që zotëronte mirë disa gjuhë duhet të jetë shfrytëzuar për përkthime të ndryshëm , por se cilët janë këto , nuk dihet . Mund të sbulohen në të ardhëmen nga arshivat e ndryshme të shtetit shqiptar
0
NËPUNËSI

Veprimtaria si nëpunës e Etëhem Haxhiademit është e shkurtër dhe jo në atë shkallë , që i përshtatej formimit të tij për arësye se , ai gjthëmonë ruajti të pastra pikëpamjet e tij atdhetare e polittë dhe se bëri pjesë në atë grup intelektualsh shqiptarë me pikëpamje liberale të frymëzuara nga idealet republikane . Po për këto arësye ai nuk u gënjye as nga joshjet , që iu bënë në kohën e pushtimit italian , qoftë edhe nga ato që iu bënë më vonë nga forcat gjermane , kur erdhen në vendin tonë , me gjithëse ai ishte dojce kulturë .
Në vitin 1928 , u emërua neënprefekt në Lushnje , pastaj në Shijak e Sarandë dhe së fundmi kryesekretar i prefekturës në Gjirokastër .
Në vitin 1936 pushohet nga puna si antizogist . Pa punë qëndroi deri në vitin 1939 Në fillim të pushtimit fashist u emërua drejtor i drejtorisë të komuneve të Shqipërisë i varur ky institucion nga Ministria e Brendëshme
. Në vitin shkollor 1946_1947 u emërua mësues i gjuhës shqipe në shkollën Normale të Elbasanit . Nxënësit që e kanë pas mësues të tyre , më kanë folur me admirim dhe respekt për ate . Ishe i dashur me nxënësit . kompetent në lëndën që spjegonte , kërkues ndaj atyre dhe që sillej me ata më shmë i prind se sa si mësues .
0

P O L I T I K A N I

Etëhem Haxhiademi ishtei nacionalist jo vetëm se vinte dhe jetoi në një familje nacionalise , por edhe sepse jetoi dhe u edukua për disa vjet të rëndësishm të jetës së tij në vende , që drejtoheshin nga qeverri të tilla . Nga kultura që mori u frymëzua nga idealet lliberale . Gjithashtu edhe kur u kthye në Atdhe u ushque me idealet e sistemit republikan , që filluan të cfaqen atëherë në Shqipëri midis intelektualëve .
Kështu kur vendi u pushtua nga fashizmi dhe filoi lufta për clirimin e atdheut , Erëhem Haxhuademin e shohim të punojë për formimin e organizatës Balli Kombëtar , organzatë kjo , që përmblidhte në gjirin e saj edhe njerëz me pikëpamje liberale e republikane . Këtë veprim për formimin eorganizatës Balli Kombëtar të tij na e vërteton Lef Nosi gjatë procesit gjyqësor të tij , që tha se për ngritjen e organizatës së Ballit Kombëtar në qytetin e Elbasanit kishte shkuar nga Tirana Etëhem Haxhiademi dhe kishte biseduar me ate . .
Kështu që gjatë Luftës së Dytë Botërore Etëhem Haxhiademin e shohim veprimtar të kësaj organizate , por jo në udhëheqjen e saj , madje as në krye të kësaj organizate të qytetit të Elbasanit , se e eklipsoi Lef Nosi me të kaluarën e tij atdhetare . Ai si atdhetar që ishte , punoi pa ndërperje në këtë organizatë në cdo keënd të Shqipërisë dhe sidomos në prefekturën e Elbasanit . Dhe është njohur si një nga veprimtarët e kasëj organzate .
Etëhem Haxhiademin ka kontribuar për zhvillimin e Konferencës së Mukjes . Al ka marrë pjesë në punimet e kësaj Konference që në takimin përgatitor që u zhvillua në 26 korrik të vitit 1943 në fshatin Tapizë . Pastaj mori pjesë në Konferencën e Mukjes , por si vëzhgues dhe me votë konsultative . Si i tillë , me që ishte i njohur si shkrimtar , mendohet se mund të ketë qenë edhe si një nga hartuesit e Marrëveshjes së Mukjes .Kur u bë mbledhja e parë e Komitetit Provizor të dalë nga Konferenca në fjalë ka marrë pjesë nga ana e Ballit Kombëtar tok me Hasan Dostin , Skënder Mucon , Vasil Andonin dhe Xhemal Herrin . Së fundi ka qenë edhe pjesëtar i komisionit nga ana e Ballit Kombëtar që të shkojë në Orenjë të Cermënikës për të caktuar Komisionin Definitiv të Komitetit për Shpëtimin e Shqipërisë që do të drejtonte luftën kundër pushtuesve deri në clirimin e vendit , mbledhje që u sabotua nga Enver Hoxha me urdhër të komunistëve jugosllavë , që drejtonin atëherë Partinë Komuniste të Shqipërisë për interesat e tyre , sidomos për problemin e Shqipërisë etnike .
Është për t’u përmendur një veprim atdhetar i këtij njeriu në Konferencën e Mukjes :
Në kohën kur përfaqësuesit e të dy partive pjesëmarrëse në atë Konferencë ishin në kulmin e mosmarrëveshtjeve për problemin e Shqipërisë etnike dhe gati për t’u shpërndarë , Erehem Haxhiademi ngrihet në këmbë dhe fillon të këndojë këngën ‘’Për Mëmëdhenë ‘ Të nxitur nga kjo këngë të gjithë pjesëmarrësit në mbledhje u ngritën në këmbë dhe kënduan tok me Etëhrm Haxhiademin këngën deri në fund . Pastaj , të qetë , vazhduan mbledhjen dhe miratuan problemin e Shqipërisë etnike .
Nga të gjitha këto detyra dhe ky veprim kuptohet rangu i tij në Organzatën e Ballit Kombëtar . Por me gjithë ate ai nuk u sgjodh kurrë anëtar i Komitetit Qendror i kësaj organizate , me gjithë se ai e dëshironte këtë post . dhe punoi pë këtë , sidomos në mbledhjen e Kapinovës .
Në fund të luftës a i ftohu marradhënjet me udhëheqjen e Organizatës së Ballit Kombëtar . dhe kur e ngarkuan që të shkonte në Elbasan për drejtimin e degës së Elbasanit , që ishte dobësuar shumë edhe nga largimi i kryetarit të saj Lef Nosi si regjent , ai nuk pranoi . Mbas këtij qëndrimi ai u tërhoq dhe e u mbyll në shtëpinë e tij në Elbasan .
Nga fundi i luftës , në tetor të vitit 1944 Komiteti Qarkor i Ballit Kombëtar i Elbasanit lëshoi një trakt me të cilin njoftonte shpërndarjen e tij . Midis firmave që kishin nënshkruar këtë deklaratë , ishte edhe firma e Etëhem Haxhiademit .
Më këtë veprim kuptohet , që ai largohet nga politika .
0
M I D I S D Y R R U G Ë V E

Në këtë kohë luftës civile në Shqipëri po i vinte fundi .. Forcat partizane të organizuara në brigada dhe të armatosura nga forcat aleate zotëronin tani Jugun e Shqipërinë dhe Shqipërinë e Mesme dhe po i drejtoheshin Veriut . Për t’i shpëtuar krimit , me mjete dhe forma të ndryshme , politikanë , ish qenerritarë , intelektualë të ndryshëm filluan të largohen nga Shqipëria .
Si këta muarën rrugën e mërgimit edhe drejtuesit e Ballit Kombëtar dhe të Legalitetit . .
Etëhem Haxhiademi nuk e mori rrugën e mërgimit , ai nuk u largua nga Shqipëria , ai ndejti në Atdheun e tij , në qytetin e Elbasanit , pranë familjes së vet .
Si spjegohet që ky personalitet i organizatës Balli Kombëtar nuk e mori rrugën e mërgimit ?
Pse , nuk e njihte ai komunizmin ? Nuk kishte lexuar ai , se cfarë krimesh kishin bërë të kuqtë në Rusi ? Nuk e kishte mësuar ai politikën e udhëheqësve të Partisë Komuniste të Shqipërisë mbas mbledhjes së Labinotit , ku u zyrtarizua vëllavrasja ? Nuk e kishte mësuar ai se delegatët e Titos që drejtonin Partinë Komuniste të Shqipërisë kishin në plan edhe zhdukjen e intelektualëve shqiptarë ?
Ai këto i dinte .
Po përse , vallë , atëherë ky njeri nuk mori rrugën e mërgimit si shokët e tij ?
Mos vallë ky njeri mendoi , se së shpejti do të sbarkonin në Shqipëri forcat angleze ?
Apo besoi deklaratat e udhëheqësve komunistë , se ata që nuk kanë lyer durët me gjak nuk do të ndëshkohen ?
Apo mendoi se si njeri i ndershëm dhe atdhetar që kishte menduar dhe punuar gjithenjë për të mirën e vendit , nuk do të pësonte gjë .
Apo pranoi humbjen dhe si humbës respektoi fitimtarët ?
Cilado qoftë arësyeja , Etëhem Haxhiademi qëndroi , por e pësoi shumë rëndë nga ai vendim .
0
N J Ë V I Z I T Ë

Ne , disa rë rinj elbasanas , që porsa kishim nisur rrugën e bukur të letërsisë , Etëhem Haxhiademin e nderonim dhe e respektonim , veprat e tij i lexonim me ëndje dhe , si bashkëqytetarë krenoheshim me ate .
Mbasi mbaroi lufta , në fillim të vtit 1946 , unë bashkë me një nipin e vet , i bëmë një vizitë në shtëpinë e tij . .
Ishte pranverë , një mbasdite e bukur .. E gjetëm në obrr duke vaditur lulet . Ai ishte i dhënë shumë mbas luleve . U gëzua shumë . . U përshëndetëm dhe na coi në dhomën ku kishte bibliotekën e tij . Kishte një bibliotekë të pasur
Ndejtëm një kohë të gjatë .
.Më bëri përshtypje pritja e tij e ngrohtë , biseda e lirë që bëri me ne , inetresi , që tregoi për ne dhe udhëzimet që na dha . Na pyeti se cfarë po lexonim , cilët shkrimtar pëlqenim më shumë e se cfarë po shkruanim . Gjatë bisedës na këshilloi që të lexonim sa më shumë dhe të mësonim pa tjetër mirë një gjuhë të huaj , që të lexonim jo vetëm shkrimtarët tanë , por edhe shkrimtarë të huaj . Nga shkrimtarët tanë na rekomandoi Lasgushin , Mitrush Kutelin e Ernest Koliqin dhe nga të huajët , shkrimtarët italianë dhe francezë .
Gjatë asaj vizite folëm edhe për veprat e tij . Aty na tregoi , se kur ishte student në Austri kishte shkruar një roman të titulluar ‘’TyrbJa e gocës ’’, por dorëshrimi i kishte humbur gjatë udhëtimit , kur po kthehej në Atdhe .
Biseduam vetëm për letërsinë .
Ai shkrimtar dhe unë një nxënës shkolle , Ai shkrimtar i njohur dhe unë një djalosh , që ëndërronte të bëhej shkrimtar . Ai mësuesi i im dhe unë nxënësi i tij
. Duke biseduar me ate , unë e ndjenja veten krenar , se po bisedoja me një shkrimtar të madh
Kur ikëm , na përcolli deri te porta e shtëpisë . .
Gjithë ato ditë jetova me kujtimet e asaj vizite
0
i N T E L E K T U A L I

Etëhem Haxhiademi , sikurse dihet , ishte një intelektual i formuar , që eci në jëtë e tij me krenari për idealin e tij republikan.
.Regjimi monarkist nuk e vlerësoi këtë intelektual sa e si duhej , ndërsa më vonë e vendosën në vendin që meritonte .
Si dihet , me interesimin e intelektualëve Mustafa Kruja dhe Ernest Koliqi më 12 prill të vitit 1940 u themelua Instituti i Studimeve Shqiptare si themel për ngritjen më vonë të një akademije shqiptare . Në këtë Institut është thirrur ajka e nteligjencës shqiptare e asaj kohe . Në këtë institut ka marrë pjesë edhe Etëhem Haxhiademi , në saje të meritatave të tij , ‘’Kur vajta së pari në atë Institut , _ më ka thënë Etëhem Haxhiademi , _ ata , që nuk më njihnin , nga mbiemri i im Haxhiademi , pritnin që të shikonin një haxhi me xhybe , me taxhën në kokë e me mjekërr dhe u habitën , kur panë një njeri të zakonshëm . ‘’
Për ta paraqitur sa më të plotë portretin e këtij intelektuasli duhet të përmendim edhe pjesëmarrjen e tij në Kuvendin e Parë Kombëtar .të Kulturës më 2 , 3 , 4 korrik të vitit 1942 në Strugë , në Shën Naum , dhe në Dibër . ‘’ Në kërë Kuvend , _ si ka deklaruar analisti i njohur Eugjen Merlika , _ u mbajtën shumë kumtesa të rëndësishme me karakter kultural nga personalitetet më të rëndësishëm të asaj kohe . Dtramaturgu Etëhem Haxhiademi mbajti kumtesën ‘’Teatri dhe muzika shqiptare ‘’ .
Pjesëmarrja e Etëhem Haxhiademit në këtë Kuvend , ku referuan personalitete të kulturës shqiptare si Ernest Koliqi , Dom Lazër Shantoja , Vangjel Koca e të tjerë , tregon fare mirë se Haxhiademi respektohej në atë kohë si intelektual i mirëfilltë ..
Edhe mbas lufte Haxhiademi është njohur si shkrimtar dhe ze vend në Lidhjen e Shkrimtarëve që me krijimin e saj në Tiranë në vitin 1945 dhe është sgjedhur edhe si anëtar i Komitetit Drejtues i saj . Ndërsa kur në Elbasan e krijua Dega e kësaj Lidhje , ai sgjidhet kryetar . Si kryetar i kësaj Dege Haxhiademi nuk mori pjesë në asnjë veprimtari të saj me përjashtim të një mbasdite letrare mbajtur në Elbasan në fillim ë vitit 1946 . Në këtë mbasdite letrare Dhimitër Shuteriqi recitoi një fragment nga poema ‘’O Ptoleme ‘’ dhe Sterjo Spasse lexoi një kapitull nga romani ‘’Afërdita përsëri në fshat ‘’ ,, që porsa e kisht përfunduar .
Etëhem Haxhiademi , që ishte kryetar i Degës së Elbasanit , duhej të fliste në atë mbasdite letrare , por ai nuk f0li fare
Shtojmë se kur do të shkonte në Jugosllavi delegacioni i parë nga Lidhja e Shkrimtarëve të Shqipërisë , si kryetar i këtij delegacioni u propozua Haxhiademi , por ai nuk pranoi .
Mos vallë , kishte filluar të dyshonte për qëndrimin ndaj tij ?
0
A R R E S T I M I

Në vitin 1947 Shqipëria , me urdhër të ‘’vllezërve jugosllavë ‘’ , u kthye në një kasaphane të përgjakëshme . Në ketë kasaphane u përgjakën shumë intelektualë të ndryshëm , tregtarë ,ish pronarë e ish oficerë . Në këtë kasaphane u përgjak lemerishëm edhe themeluesi i tragjedisë shqiptare , poeti , anëtari i i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë dhe kryetari i Degës së kësaj Lidhje për Elbasanin , profesori i Normales , Etëhem Haxhiademi .
Ishte një natë e errët .Qielli nxinte për të lajmëruar krimin . Kukuvajkat kuisnin për të thirrur vdekjen .
Ethem Haxhiademi në dhomën e tij të punës kishte hapur fletoret e nxënësve dhe po korigjonte hartimet e tyre me temë ‘’Djali pa nanë , si nata pa hanë ‘’ . Me këtë temë profesori i Normales donte t’u shtonte nxënësve daahurinë , atë ndjenjë që Diktatura po e zëvendësonte me urrejtjen klasore .
Ishte mezi i natës , kur hijet e përgjakura të Diktaturës hapën me forcë dritaren e dhomës ku ai po punonte i dhe hynë brenda , e arrestojnë , i venë hekurat dhe e nisin për në Tiranë , duke lënë në një tmerr të llahtarishëm gruan dhe fëmijët e tij të vegjël , dy djemt e dy vajzat të pa rritura mirë .
Atë natë u arrestuan edhe shumë qytetarë të tjerë .
Mbas disa ditësh muarën nga Burgu i Madh i Elbasanit edhe katër të burgosur për t’l implikuar me akuzat e të arresturëv . Këta ishin SHefqet Baholli , Salim Ceka e Nazmi Fagu , që të tre të dënuar me burgim të përjeshëm dhe mua . Birucat e Grand hotelit , ku ishte vendosur atëherë Dega e Punëve të Brendëshmë , u mbushën plot me të arrestuar .
Etëhem Haxhiademin e mbajtën në Tiranë disa muaj në tortura të tmërreshme .
Kur e kthyen në Elbasan për ta gjykuar , unë nuk e njohta . Ishte plakur shumë , ishte dobësuar e tretur . ishte kërrusur dhe mezi ecte . Ishte transformuar , që të vinte keq ta shikoje .
Të arrestuarit i mbajtën 13 muaj nëpër birucat e Grand hotelit dhe në biruca të tjera , të izoluar me gjashtëqind gram bukë dhe një litër ujë në ditë , duke i torturuar tmerrësisht . Cdo ditë e cdo natë birucat e Grand hotelit ushëtinin nga ulurimat e tyrë dhe spërkateshin me gjakun që u rrithte nga torturat .
.Gjykimi i tyre u bë në zyrat e Degës së Brendëshme më dyer të mbyllura . Në grupin e parë , që u gjykua , ishte edhe Etëhem Haxhiademi . Ai u akuzua se kishte riorganizuar Ballin Kombëtar . Dramaturgun poet e dënuan me vdekje .
Gjatë Diktaturës shumë nga të akuzuarit në hetuesi dhe të dënuarit me vdekje para togës së pushkstimit kanë mbajtur qëndrim dinjitoz . Në hetuesi ka ndodhur që të akuzuarit i kanë duruar torturat cnjerëzore dhe kanë vdekur në duar të hetuesve . Ka ndodhur që të dënuar me vdekje para togës së pushtimit kanë sfiduar vdekjen , Një djalë nga Labëria , që mendonte se do të dënohej me vdekje , kishte gjetur një copë xham dhe kur kryetari i gjygjit shqiptoi dënimin e tij me vdekje , nxorri xhamin , cau barkun e tij duke thënë , se trupin e tij nuk e shpojnë dot plumbat e komunistëve , ra i vdekur para trupit gjykues .Ka qëlluar që një malsor para togës së pushkatimit , kur prokurori i tha , që të kthehej mbrapsh , ka hapur gjoksin dhe ka thënë që të qëllojnë , se trimat nuk kanë frikë nga vdekja .
Etëhem Haxhiademi nuk veproi kështu , kur kryetari i gjygjit ushtarak komunikoi dënimin e tij me vdekje . Ai shqiptoi me një herë shprehjen atdhetare që thonin rilindasit tonë , kur i pushkatonin turqit . Ai thirri : ‘’Rroftë
Shqipëria !’ Dhe nga ajo thirrje ushtoi e gjithë salla dhe trupi gjykues shtangu .
Në ato gjygje të asaj kohe tok me Haxhiademin u dënuan me vdekje edhe të tjerë . Mbasi mbaroi gjykimi i të gjithë të arrestuarëve , ata me dënime të ndryshëm i dërguan në Burgun e Madh të qytetit , të dënuarit me vdekje i futën prap nëpër birucat , ku ishin më parë , ndërsa ne , katërt e tjerë , që ishim dënuar më parë , na futën tok në një birucë
Në këtë kohë birucat e nëndheshme të Grand hotelit ranë në një qetësi . Nuk bëheshin më tortura dhe nuk ndiheshin më ulurima cdo natë si më parë . Atëherë në atë kat të nëndheshëm zotëronte një heshtje që të lemeriste , që të kallte tmerrin . Ishte një heshtje të vdekurish .
Por kjo heshtje nuk vazhdonte cdo natë , sepse herë mbas here krimi shprehte urrejtjen e tij klasore duke vazhduar të torturonte Etëhem Haxhiademin , edhe pse ai ishte dënuar

P U S H K A T I M I

Mbas disa ditësh disa nga të dënuarit me vdekje Gjykata e Lartë ua fali jetën . Dënimi i tyre u kthye në burgim të përjetshëm . Ata të shkretë u gëzuan .
U gëzuan se u falën jetën ! Atë jetë që ua kishte falur vetë Zoti . Atë jetë deshi t’ua merrte Diktatura , t’ua grabiste duke i torturuar , që të pranonin krimet , ato krime , që nuk i kishin bërë kurrë dhe as që kishin menduar ndonjë herë , t’i bënin .
Iu njoftua ky vendim dhe ua hoqën prangat .
Tani ata do të kishin jetën , por jo lirinë . Lirinë atyre Diktatura do vazhdonte t’ua grabiste . Tani ata do të jetonin pa liri , pa familje , pa njerëz , pa gjallëri , pa gëzime , në një jetë të heshtur , në një jete të mërzitëshme ,në një jetë të trishtueshme , në një jetë të vdekur . Tani ato do të vuanin gjithë jetën nëpër kanale , nëpër miniera , nëpër mocaliste duke luftuar me vdekjen , për të jetuar lirinë e ëndërruar , atë liri , shpresa e së cilës rrinte e fshehur në ndërgjegjen e tyre .
Po atë ditë ata i dërguan në Burgun e Madh të qytetit .
Tani në birucat e nëndheshme të Grand hotelit mbetën vetëm të dënuarit me vdekje që do të pushkatoheshin dhe ne të katër , që ishim dënuar që më parë .
Të dënuarit me vdekje , të lidhur me pranga , rrinin të ndarë në ato biruca në heshtje në shoqëri me vdekjen . Rrinin e mendoheshin , mendheshin dhe kujt0heshin . Kujtonin akuzat e rrema , që u kishin vurë , torturat që u kishin bërë , procesverbalet , që kishin firmosur në gjendje agonije , kujtonin procesin gjygjësor , fjalët e prokurorit , akuzat e trupit gjygjsor dhe vendimin e gjygjit , atë vëndim të tmerrshëm , të hatashëm , vendimin me vdekje , që i ushtonte ende : ‘’ Me vdekje ! Me vdekje ! Me vdekje ! ‘’ Mendoheshin dhe kujtonin njerzit e familjes së tyre , që nuk do t’i shikonin më , kurrë , prindërit , gruan e re të porsamartuar , fëmijët , që pritnin t’u ktheheshin baballarët , por nuk do t’u ktheheshin më , kujtonin kushurinjtë , shokët , miqtë .
Ata ishin shtatë gjithësej : Dhe midis tyre ishte edhe Etëhem Haxhiademi .
Po ky njeri ,Etëhem Haxhiademi , vallë , a po mendonte dhe a po kujtonte edhe ai si të dënuarit e tjerë me vdekje ?
Edhe ai po mendonte dhe po kujtonte si të dënuarit e tjerë me vdekje , por jo gjithënjë ,sepse ate , si kemi thënë , vazhduan ta torturojnë edhe mbasi u dënua me vdekje . Ai shkrimtar edhe pse jetonte nën ankthin e vdekjes , duhej torturuar , duhej të vante , qëj ata njerës të ushqyer me krimin , të shuanin urrejtjen për këtë njeri të madh . Dhe nga këto tortura të vazhdueshme ai u bë një skelet i gjallë , që , kur e nxrrnin për të shkuar në banjë , mbahej te muri , se nuk kishte më fuqi të qëndronte në këmbë dhe së fundi edhe të e`ci këmba dorëas
Kjo gjendje vazhdoi deri në mengjezin e datës 9 mars të vitit 1948 , kur në bincat e Grand hotelit sbritën disa oficerë dhe policë dukë uluritur e duke qeshur .
Erdhi dita e pushkatimit . Erdhi casti i vdekjes .
I nxuarrën nga birucat me radhë për t’i pushkatuar : Zija Lunikun , avokatin e nderuar të Elbasanit , Fadil Gurmanin , mësuesin idealist të shkollës ushtrimore , Kamer Kazazin , mësuesin e talentuar që kishte mbaruar shkollën e Fullcit , Mahmut Macin , mësuesin e bujqësisë të shkollës Normale , Mehmet Elezin , atdhetarin e papërkulur të Peqinit , dhe Xhaferr Mirakun , ish luftëtarin e Luftës së Spanjës , luftëtar dhe bashkëpunëtor i Enver Hoxhës , dhe ish komandant i një brigade partizane
Etëhem Haxhiademin nuk e nxuarrën nga biruca . Ai nuk do të pushkatohej . Atij njeriu i ishte falur jeta .
Në lidhje me këtë fakt është shprehur mendimi se duhet të ishtë bërë një ndërhyrje tek diktatori Enver Hoxha , sepse akuzat kundër Etëhem Haxhiademit ishin shumë të rënda . Por se cili ose cilët e kishin bërë këtë ndërhyrje janë shprehur tre variante . Një variant është se ndërhyrjen do ta ketë bërë profesor Aleksandër Xhuvani me Omer Nishanin . Varianti i dytë është se do ta ketë bërë po Aleksandër Xhuvani por tok me Ymer Dëshnicën , ndeërsa varianti i tretë ishte prap po me prof Xhuvanin , por tok me prof. Kostaq Cipon . Në të tre variantet del figura e profesor Aleksandër Xhuvanit dhe kjo duhet pranuar , se ai ishte figurë e vjetër atdhetare , se ishte personalitet i lidhur shumë me Qeverrinë e atëhershëme dhe se ishte babai i dëshmorit Ptoleme Xhuvani . .
Varianti i parë , shoqërimi i prof. Xhuvanit me Omer Nishanin nuk duhet besuar , sepse Omer Nishani , pamvarësisht nga posti ku ndodhej , nuk kishte konsideratë për atë ndërhyrje . Edhe varianti i dytë , shoqërimin e prof . Xhuvanit me doktorr Ymer Dëshnicën nuk duhet besuar , sepse doktorr Dëshnica atëherë ishte një mjek i thjeshtë gjysëm i internuar në Berat . Ndërsa varianti i tretë , shoqërimi me prof Kostaq Cipon duhet besuar , sepse prof . Cipo kishte atëherë një post që mund t’i drejtohej Diktatorit . Përfundimisht më tepër duhet pranuar varianti i tretë se i këtij mendimi ishte edhe vetë Etëhem Haxhiademi , si më ka thënë kur ishim tok në Burgun e Madh të Elbasanit .
0
A M A N E T I

Në ato biruca të Hotel Grandit tani ishim vetëm pesë vetë , katër ne të burgosurit të mëparshëm dhe Etëhem Haxhademl tani i dënuar me burgim të përjetshëm .Sigurisht që egzekutimi i të gjashtë të dënuarëve na dëshpëroi shumë ,se ishin njerëz të mirë , të ndershëm , atdhetarë dhe të pafajshëm . Por edhe ulja e dënimit të Haxhiademit na gëzoi .
Ne u gëzuam , por edhe krimi , sepse iu fal jeta , u inatos edhe më shumë dhe e shprehte urrejtjen dhe inatin ndaj këtij shkrimtari , duke i vazhduar torturat më shpesh dhe më të egra . Dhe ai arriti një ditë që , po ta shikonte ndonjë njeri në atë gjendje me siguri nuk do ta njihte se cili ishte . ,
Mua atëherë , me që ishja shumë i ri , afër njëzet vjec dhe me dënim të pakët në krahasm me të tjerët , policët që shërbenin në birucat e nëndheshme qëllonte që më nxirrnin në koridorin e birucave për të bërë pastrimin e tij nën mbikqyrjen e tyre dhe me porosi që të mos komunikoja me ‘’ armikun e poullit ‘’ Etëhem Haxhiademi .
Një ditë rastisi që , ndërsa unë po pastroja koridorin , polici hapi derën e birucës së Haxhiademit , që ai të shkonte në banjë dhe vet u ngjit lart . Haxhiademi doli nga biruca dhe ne të dy u ndodhm ballë për ballë . . Haxhiademi me mundim të madh dhe duke rrënkuar m’u afrua , më kapi duarët dhe më porositi , që , kur të përmbyset diktatura , të shkruaja një tragjedi për ate duke u bazuar mbi vuajtjet e tij aty . Unë shtanga . Ai shtoi se po më linte një amanet dhe amanetin nuk e tret as dheu .
Kaq më tha dhe u largua .
Këtë amanet ma ka përmendur më vonë disa herë , kur ishim të dy në kaushin e tretë të Burgut të Madh të Elbasanit . Ma kujtoi edhe më vonë , kur unë u lirova nga burgu . Duke u përshëndetur , ai më tha :
_ Mos e harro amanetin !
0
N Ë P Ë R B U R G J E

Eëhem Haxhiademin nuk e mbajtën shumë kohë në Burgun e Madh të Elbasanit . Jo më shumë se katër vjet . Prej këndej tok me disa të burgosur të tjerë të dënuar rëndë e dërguan në Kalanë e Gjirokastrës . Nuk dihet se sa kohë e mbajtën atje . Prej andej e dërguan në burgun e Burrelit , ku Diktatura grumbullonte të burgosurit më të rrezikshëm .
Në burgun e Elbasanit e kanë mbajtur vazhdimisht në kaushin e tretë . Kështu quheshin atëherë dhomat e burgut , kaush . Ky kaush ishte kaushi më i keq i atij burgu . Atje nuk hynte kurrë dielli . Në burgun e Elbasanit Haxhiademin mundoheshin ta ofendonin . Por dhe ai mundohej të mos u jepte ndonjë shkak . Kështu , për shembull , kur makina , që sillte bukën për të burgosurit , prishej , komanda e burgut nxirrte të burgosur me dënime të ulët të merrnin bukën duke e sjellë në krah . Bashkë me këta të burgosur caktonte edhe Erëhem Haxhiademin . Ai nuk kundërshtonte . Shkonte me të tjerët në furrë , ngarkonte thesin me bukë në kurris dhe ecte me kokën lart në mes të qytetit tok me të burgosurit e tjerë .
Unë disa muaj kam ndejtur në një kaush me ate . Madje rastisi që edhe të rrija e të flija ngjitur me ate .
Ishte njeri i heshtur . Nuk fliste pa e pyetur njeri . Më shumë mendohej , se sa fliste . Dhe kur fliste , fliste me ngadalë , dhe me zë të ulët . . Nuk hapte vetë ndonjë bisedë , vetëm ndëgjonte të tjerët dhe nuk ndërhynte në debate . Nuk pranonte të hynte në biseda politike .Kur fillonte ndonjë e tillë , largohej .Ndoshta se ishte ende nën ndikimin e tmerrit të torturave të hetuesisë .
Kur i vdiq i vëllai i vetëm , priti në heshtje ngushullimet nga të gjthë të burgosurit e kaushit .
Kur bisedonim për letërsinë , fliste me respekt për at Gjergj Fishtën dhe lavdëronte Lasgush Pogradecin , Mitrush Kutelin dhe Ernest Koliqin , Shpesh thoshte , se i vinte shumë keq , që i kishin sekuestruar bibliotekën .
Kur na nxirrnin në pajdos ( pajdos i thonin kur na nxirrnin në oborrin e burgut një orë në ditë ) ai nuk shoqërohej me njeri . Vinte rrotull vetëm nëpër oborr .
Ka ndodhur , që ka ndihmuar me ushqim ndonjë të burgosur të varfër , por pa rënë në sy .
Kaq mund të therm unë për kohën që kam jetuar me ate , Ndërsa at Konrrad Gjolaj O.F.M. , që ka jetuar me ate për një kohë të gjatë në Burgun e Burrelit është shprehur në veprën e tij , se ‘’Kam ndejë 6 vjet me te . Shumë i sjellsheëm .Ishte me parime moderne .Aspak fanatik Jo fetar .Kishte dijtë me i ba ballë ‘’krymave të burgut ‘‘ . Ai kishte shoqëni të gjanë dhe konsiderohej prej të gjitheve zotni .Ashtu ishte . Nuk gabonte kurrë kur i ndante njerzit ndër të kulturuem dhe të pa kulturë . Ishte qefli diskutimesh në të gjitha fushat .dhe e kalonte kohën gjithmone tue lexue , bile edhe shtrimë ratë . Diskutimet i kishte koncize dhe me llogjikë .Pranonte gabimet .dhe dinte edhe me lypë të falun , gjithëmonë tue u bazue tek e drejta . ‘’
Në Burgun e Burrelit nuk ishte më i heshtur dhe larg bisedave si në burgun e Elbasanit , se tashmë kishte kakuar një kohë e gjatë nga kohë e torturave , se ishte ambjentuar me jetën e burgut dhe se në këtë burg kishte shumë njerëz të kulturuar .
Një ish i burgosur , që ka qenë në një dhomë me ate në Burgun e Burrelit , më ka thënë , se nuk përgojonte njeri dhe se ishte absolut kundeër vjedhjes .’’Kur një herë i vodhën gjysmën e sheqerit kokrra , që i kishin sjellë nga shtëpia , ai u inatos dhe shfryni shumë rëndë . Kur i iku inati tha se , nuk duhej t’i vidhte asnjë kokërr se , po t’i kërkonte , ai do t’i jepte , sa të donte .
0
V D E K J A

Mbasi jetoi një kohë të gjatë nëpër burgjet e tmerrsheëm të Diltaturës , ky njeri ndërroi jetë në burgun e Burrelit në 17 mars 1965 në moshën 63 vjecare .
Vdiq ai njeri , që e deshi jetën . Vdiq ai njeri që shkroi për jetën . Vdiq ai njeri , që ia rrëmbyen jetën Një jetë e pastër . Një jëtë e kulturuar . Një jetë shqiptari . Sa nevojë ka Shqipëria për jetë të këtilla !
Vdiq .
Por vdekja e tij është misterioze . Mund të ketë qenë e natyrëshme , por mund të ketë qenë edhe ktriminale .
Kështu prifti Konrrad Gjolaj O.F.M . thotë se ka vdekur mbas dy muajësh që pësoi një atak , natën në gjumë : ‘’Një dite i ra të fikët në oborr. U ndodha afër dhe i dhashë ndihmën e shpejtë dhe thirra infermieren . Erdhi dhe e mori me vedi n’infermieri .U kuptue se kishte qenë infrakt . Kur erdhi në dhomë , me dashamirësi e keshillova me kenë i kujesshëm se po t’u përsërit edhe nji here , do ta kesh pisk . Mbas dy muajsh , kur kishte ra me fjetë , kishte vdekë në gjumë .’’
Një vdekje e qetë , një vdekje e lehtë , një vdekje e dëshirueshme nga të gjithë . Një vdekje pa vuajtje .Kjo vdekje mund të quhet e natyrshëme , por pse mos të quhet edhe nga një helmim me efekt të ngadalshëm ? Diktatura nuk donte që ai njeri të dilte i gjallë nga burgu . Pse e torturonte edhe mbasi iu fal jeta ?
Kritiku Petrit Plangarica thote se ai ka vdekur në një mynurë tragjike .
Poeti Visar Zhiti është shprehur se , si i ka thënë një ish i burgosur , Haxhiademi është helmuar , që të mos dilte t gjallë nga Burgu i Burrelit .
Edhe mua ma ka thënë një ish i bugosur politik të njejtën gjë . Për këtë lloj vdkje ma ka folur edhe e shoqja e Etëhem Haxhiademit në shtëpinë e saj , kur unë i shkova për ngushullim për vdekjen e të shoqit. .
Diktatura i mohoi lirinë dhe më vonë i vodhi edhe jetën .
Por këtij njeriu nuk i dihet edhe se ku janë varrosur eshtrat e tij . .
Mbasi u shkërmoq komunizmi , një komision i Shoqatës së të ish të përnfjkurve politkë i Elbasanit u mundua të gjejë eshtrat e këtij njeriu . Takuan në Tiranë infermierin e Burgut të Burrelit , por ai nuk tregoi gjë . Shkuan e pyetën në Burrel , Njerzit tundnin kokën të helmuar . Shkuan në Burgun e Burrelit , ai ishte kthyer në një gërmadhë . Qershia ishte zhdukur . Njëri nga ata më tha se , në një një gropë kishin parë eshtra njerzish . U kthyen në Elbasan të mërzitur për qndrimin e qeverrive , të partive politike , të shoqatave të ndrysme për mos interesimin për këtë problem atdhetar . Në fund , kur familja i humbi cdo shpresë se mund të gjendeshin eshtrat e njeriut të tyre , ndërtoi në mes të varrezave të Elbasanit një varr fiktiv me mermer të zi ku u shkrua ky epitaf : ETËHEM HAXHIADEMI , 1902 – 1965
Po të kaloni në Elbasan , shkoni dhe e vizitoni atë varr dhe përkuluni me respekt para kujtimit të atij njeriu .
0
V L E R Ë S I M E

Për vlerën letrare të veprave të tij , por edhe për veprimtarinë e tij atdhetare , që ai zhvilloi , Etëhem Haxhiademi ze një vend të vecantë në sofrën e shkrimtarëve atdhetarë shqiptarë .
Ai është themeluesi i tragjedisë shqiptare nga shtatë tragditë , që shkroi , ai është poet dhe poezitë e tij edhe sot lexohen me ëndje , ai është romancier , pamvarësisht se dy romanet , që shkroi nuk u botuan dhe humbën tok me një dramë , ai është edhe shkrimtari që ktheu në shqip kryeveprën e Vitgilit .
Haxhiademi ishtë politikan me ide republikane , antikomunist .Punoi dhe luftoi për clirimin e Shqipërisë në krahun e djathtë të politikës shqiptare dhe përmendet edhe si veprimtar në Konferencën e Mukjes . .
Njeri me karakter të fortë , idealist me pikëpamje republikane . Punoi dhe luftoi për clirimin e Shqipërisë në krahun e djathtë të politikës shqiptare .E shohim edhe veprimtar në Konferencën e Mukjes .
Gjatë Diktaturës u arrestua , u torturua tmerrësisht , u gjykua , u quajt nga trupi gjykues kriminel dhe u dënua me vdekje . Kur kryetari i gjykatës ushtarake njoftoi dënimin e tij me vdekje , ai thirri ‘’ Rroftë Shqioëria!’’ I u fal jeta nga Diktatori se ndërhynë njerzit që e vlerësonin , Vuajti vite të tërë nëpër burgjet e tmerrshëm dhe , së fundmi .vdiq i helmuar nga Diktatura , që të mos dilte i gjallë nga burgu
Mbas shkërrmoqjes së diktaturës komuniste Etëhem Haxhiademi u vlerësua me të drejtë si shkrimtar e atdhetar dhe vepra e tij filloi të studjohet në shkollat e mesme të vendit tonë .
Mbas shkërrmoqjes së Diktaturës shkrimtarë , kritikë , analistë e gazetarë nga SHqipëria e Kosova u muarën me veprën e Haxhiademit Po shënojmë disa nga vlerësimet e tyre :
Analisti i mirënjohur Eugjen Merlika e ka vlerësuar veprën e tij dhe Haxhisademin e ka quajtur ‘’Dramaturgu i njohur ‘’
Zoti Josif Papagjoni e ka përcaktuar Etëhem Haxhiademin ‘’ Dramaturgu i heronjve mitik ‘’ dhe për ate shkruan : ‘’ I pajisur me koncepte letrare e teatrore të kohës , ai u bë në dramën shqipe një nga stilistët dhe udhëhapësit e modelit mitologjik e modernist , duke risjellë në subjektet e mocme shtresime e ngjyresa të kohëve aktuale me theksa mbi anët morale dhe ekzistenciale të njeriut . ‘’
Shkrimtari Tomorr Plangarica shprehet mbi zhvillimin e mesazheve në tragjeditë e Haxhiademit , se ato ‘’ lindin dhe nisin të përcohen nga përplasja artistikisht përmes një veprimi dramatik në tragjedi , ato janë të kapshëm , të pranueshëm dhe të dëshiruar nga publiku dhe lexuesi i thjeshtë .’’
Studjuesi Anton Cefa duke u bazuar në vlerën e veprave të këtij shkrimtari , shprehet : ‘’ Në se romantizmin në letërsinë tonë e përfaqësojnë De Rada , e Naimi , e themi me plotgojën që klasicizmin e përfaqëson Haxhiademi . Në themi se Naimi është pjellë e vonë e romantizmit , sic e ka cilësuar Cabej , Haxhiademi është pjellë tepër e vonë e klasicizmit ……Haxhiademi duke i marrë subjektet nga antikiteti grek , bibla dhe nga historia e jonë e herëshme dhe mesjetare , trajtoi probleme shoqërore e morale të shoqërisë shqiptare .Kështu që veprat e tij kanë karakter të theksuar edukativ dhe didaktiv . ‘’
Në veprën ‘’Elbasani , Enciklopedi ‘’ Etëhem Haxhiademi është cilësuar si ‘’ më i miri dramaturg i periudhës midis dy luftrave ‘’.
Ndërsa at Konrrad Gjonaj O .F.M. , kur ai vdiq , është shprehur : ‘’Kombi shqiptar humbi nji njeri të madh ‘’

E P I L O G

Këtë monografi do ta përfundoj me një propozim .
Kemi perpara 50-vjetorin e vdekjes të shkrimtarit dhe politikanit Etëhem Haxhiademi , 17 mars 2015.
A nuk do të ishte mirë që me rastin e këtij përvjetori qyteti i Elbasanit të sbukurohet me një shtatore të Etëhem Haxhiademit ? Pse , nuk e meriton ky njeri kërë vlerësim?
Sa madhështor do të duket Elbasani , kur midis shtatoreve të Kostandin Kristoforidhit, Aqif Pashë Bicakut , Aleksandër Xhuvanit dhe Isuf Myzyrit të vendosej edhe shtatorja e Etëhem Haxhiademit, e themeluesit të tragjedisë shqiptare! Do të ishte krenari për qytetin e Elbasanit .
Besoj, që Bashkia , partitë politike dhe intelektualët e Elbasanit do të nxiten për realizimin e këtij propozimi.
Njerzit që na nderojnë , duhet t’i nderojmë. Fundja , kjo është një detyrë atdhetare.

Filed Under: Histori Tagged With: ETHEM HAXHIADEMI, Makensen Bungo, qe sfidoi diktaturen, shkrimtari

Ismail Kadare, shkrimtari epokë mbush 79 vjeç

January 28, 2015 by dgreca

Nga Flora Nikolla/
TIRANË, 28 Janar / Ismail Kadare, shkrimtar i madh i letrave shqipe dhe jo vetem , kanditat i çmimit Nobel në letërsi, lindi më 28 janar të vitit 1936 në Gjirokastër. Nga “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, që e bëri të njohur në gjithë botën, ne “Daullet e shiut”, veprat e tij më të zhytura në natën e legjendës ballkanike jane , “Kush e solli Doruntinën” apo “Ura me tri harqe” apo ato me frymëzime të së tashmes si “Tri këngë zie për Kosovën”.
Ajo që josh dhe magnetizon gjatë leximit është të kërkuarit e tjetrës që nuk është imediatja historike apo joshja indigjene. Kadare zgjidh forcën e tij rrëfimtare duke zgjeruar profilet e realitetit, duke i deformuar. Ai merr polaritete historike –invazionin dhe pushtimin otoman, invazionin dhe pushtimin italian, diktatura si Piramida apo Vjedhja e gjumit në pallatin mbretëror duke laboruar ne një rrëfim legjendar, faqe që përshkruhen nga drithërima epike, jehona të tjera. Koha e faqes së tij të shkruar është një kohë diakronike, johistorike që përzien mitin dhe alegorinë.
Kadare kaloi fëmijërinë në qytetin e gurtë të Gjirokastrës dhe jeta mitike që ofron ky qytet duket se la gjurmë të thella në gjithë jetën dhe krijimtarinë e tij. Shkollën e mesme e kreu në gjimnazin “Asim Zeneli”. Më pas kreu studimet e larta në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë në Universitetin e Tiranës, pastaj në Institutin “Gorki” të Letërsisë Botërore në Moskë. Kadareja ka punuar në gazetën “Drita”, e më pas drejtoi revistën “Les letres albanaises”.

Është fakt që Kadare ka qenë dhe është protagonist i jetës politike dhe i mendimit të vendit qysh prej viteve ’60. Edhe pse në fund të vitit 1990, Kadare u largua së bashku me familjen në Paris, ai mbajti lidhje me Shqipërinë. Ai është një nga personalitetet më të shquara të kulturës shqiptare, ambasador i saj në botë, është shkrimtari që i ktheu mitet legjendare në realitet, shkrimtari që bëri histori prej prehistorisë; pa rënë në kundërthënie me vetveten dhe gjykimin modern, ai arsyetoi estetikisht në mënyrë të përkorë dhe për kohën absolute.
Në Shqipërinë e ndodhur në udhëkryq vepra e Kadaresë ka qenë dhe mbetet një shpresë apo një ogur i bardhë për të.
Ismail Kadare është autor i shumë veprave në poezi e prozë, laureat i shumë çmimeve kombëtare, kandidat i çmimit Nobel për shumë vite me radhë, anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe Anëtar i Akademisë Franceze të Shkencave Morale.
Vepra e Ismail Kadaresë është përkthyer në mbi 40 gjuhë të huaja ndersa ka 1000 botine ne bote, i tha ATSH-se , botuesi i shkrimtarit, Bujar Hudhri, duke arritur kështu një rekord të përhapjes në tërë botën e qytetëruar.
Në fushën e prozës, Ismail Kadare ka lëvruar tregimin, novelën dhe romanin. Prozën e tij e karakterizojnë përgjithësimet e fenomene e fakte historiko-filozofike, subjekti i ngjeshur dhe mendimi i thellë i shprehur shpesh me anë të parabolës, mbi bazën e asociacionit apo të analogjive historike.
Ideja e romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (1964) është shpirti liridashës i popullit shqiptar. Temën e shpirtit të pamposhtur të shqiptarëve nëpër shekuj autori e trajtoi edhe në romanin Kështjella (1975). Në romanin “Kronikë në gur” (1970) Kadare kritikoi psikologjinë provinciale , ndërkohë që probleme të rëndësishme të historisë janë trajtuar edhe në përmbledhjet me tregime e novela “Emblema e dikurshme” (1977), “Ura me tri harqe” (1978) dhe Gjakftohtësia (1980).
E veçanta e Ismail Kadaresë shfaqet sidomos në trajtimin, nga një këndvështrim i ri, i temës historike dhe në tingëllimin e mprehtë aktual që është i aftë t’i japë asaj. Një nga krijimet më të shquara të Ismail Kadaresë dhe të të gjithë letërsisë së re shqiptare është romani “Dimri i madh” (1977).
Por edhe poezia e Ismail Kadaresë është një prej zhvillimeve më novatore në vjershërimin shqip gjatë një gjysmë shekulli. Ajo shprehu vendosmërinë e shkrimtarëve të brezit të viteve ’60 për të realizuar qëllime estetike të ndryshme prej paraardhësve.
“Frymëzime djaloshare” (1954), “Ëndërrimet” (1957), “Endërr industriale” (1960), “Shekulli im” (1961), “Poemë e blinduar” (1962), “Përse mendohen këto male” (1964), “Shqiponjat fluturojnë lart” (1966), “Motive me diell” (1968), “Koha” (1976), “Shqipëria dhe tri Romat”, përbëjnë titujt kryesorë të veprës poetike të Kadaresë.
Ismail Kadare, në periudhën e parë të krijimtarisë së tij, u tërhoq pas poemës epiko-lirike. Në prirjen e përgjithshme ai nuk u shkëput prej frymës monumentalizuese të poezisë së mëparshme, por e kushtëzoi këtë me tipin e njeriut shqiptar, të historisë së tij kombëtare, të fatit të tij nëpër shekuj. Thuajse në të gjitha poemat e shkruara në vitet ’60 -’70 ka një gërshetim të mjeteve të reja të të shprehurit me mënyrën tradicionale të të vështruarit të jetës dhe të historisë.
Poezia e Kadaresë, është përgjithësisht e qartë, pa ekuivoke, shpesh marciale, thuajse përherë optimiste. Ajo, në kritikën zyrtare, është pritur si pasurim problematik i poezisë shqipe, veçanërisht me temën e qëndresës shumëshekullore të popullit shqiptar në rrugën e tij të gjatë të historisë. Poezia e tij është poezi e sfidave të mëdha shqiptare. Ajo është e përshkuar nga qëndrimi hyjnizues ndaj historisë kombëtare, ndaj lavdisë së tyre, ndaj tokës së të parëve, ndaj gjuhës shqipe.

Qëndresa hyn në poezinë e Kadaresë qysh prej kohërave antike, deri në periudhat më të afërta të historisë. Veçmas ajo lidhet me “motin e madh”, të epokës së Gjergj Kastriotit; por Kadare hyjnizoi një periudhë më të hershme se kjo, që ishte mitizuar më herët prej Rilindjes Kombëtare: periudhën e humanizmit evropian (siç mendon shkenca e historisë, kjo periudhë e gjeti Shqipërinë në të njëjtën shkallë zhvillimi me anën tjetër të Adriatikut), e cila pati shprehjen e saj dhe në njeriun dhe qytetërimin shqiptar. Poema epiko-lirike shqipe arriti një nivel të lartë afirmimi me vepra të tilla të I. Kadaresë, si “Përse mendohen këto male” dhe “Shqiponjat fluturojnë lart”, pastaj me “Shekulli i 20-të”, “Poemë e blinduar”, “Shqipëria dhe tri Romat” e vepra të tjera.
Poezia e Kadaresë është e prirur drejt sintetizmit dhe abstraksionit. Në këtë cilësi poezia e Kadaresë të sjell ndërmend vjershërimin e Migjenit. Sintetizmi shfaqet në mungesën e çfarëdo subjekti apo elementi të subjektit. Poemat e Kadaresë, përgjithësisht poezia e tij, janë art mendimi, pa elemente të rrëfimit (narracionit). Si të tilla, si poema mendimi, ato ofrojnë shumësi leximesh, në kohë dhe në mjedise të ndryshme.
Gjithashtu poezia intime e Kadaresë përshkruhet nga malli për qytetin e lindjes, për njerëzit që lanë gjurmë në fëmijërinë e tij, për atdheun kur ndodhet larg tij, për kohën studentore, vajzat dhe rrugët e Moskës kur është në atdhe, e mbi të gjitha, për vajzën që le gjurmë në shpirtin e tij, por që përgjithësisht ndodhet larg.
Përgjithësisht vepra e Kadaresë është e sunduar prej mitit të së shkuarës, evokimit të lavdisë së dikurshme. Kadare synon ta çlirojë njeriun shqiptar prej akuzash që e kanë ndjekur ndër shekuj, duke përfshirë akuzën si popull i lindur me instinktin e luftës dhe të mercenarizmit, binjak me armën dhe peng i saj.
Raporti midis jetës dhe vdekjes, midis të gjallëve dhe varreve, midis brezit që shkoi dhe atij që vjen, një nga raportet më thelbësore të qenies njerëzore, përbën një rregullator të mbifuqishëm të gjithë yllësisë së veprave të Kadaresë. Synimi parësor i çdo letërsie serioze që të qëndrojë mbi kohën dhe hapësirën zuri vend kryesor që tek romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”.
Në vitin 1996 , Kadare u pranua anëtar për jetë i Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike në Francë. Në vitin 1992 u vlerësua me Prix Mondial Cino Del Duca; në 2005 fitoi Man booker International Prize dhe në vitin 2009 mori çmimin Prince of Asturias për Artet.Shkrimtari shqiptar Ismail Kadare ka fituar Çmimin “Jeruzalemi” për vitin 2015. Çmimi do t’i dorëzohet Kadaresë në hapje të Panairit Ndërkombëtar të Librit muajin në muajin shkurt në Jeruzalem. Ai është konsideruar me këtë rast shkrimtari që i dha shprehje lirisë njerëzore në librat e tij.

Kadare është një tregimtar ironik dhe tepër interesant që rrëfen shkëlqyeshëm me nënkuptime të tërthorta rreth fajit kolektiv, veçanërisht në mos ndëshkimin e këtij faji… Edhe pse në formën e të shkruarit personazhet janë kryesisht lokalë, kuptimi dhe rëndësia janë padyshim universale. ” – thuhet në motivacion e mimit me te fundit te shkrimtarit te madh.

Disa nga veprat e Kadaresë
Frymëzime djaloshare – 1954
Shekulli im – (1961)
Gjenerali i ushtrisë së vdekur – roman- 1963
Përse mendohen këto male – 1964
Dasma – 1968
Motive me diell – (1968)
Kështjella – roman – 1970
Kronikë në gur – roman – 1971
Koha (1976)
Dimri i madh – roman – 1977
Ura me tri harqe – 1978
Prilli i thyer – 1980
Gjakftohtësia – përmbledhje novelash – 1980
Koha e shkrimeve – 1986
Koncert në fund të dimrit – 1988
Vepra Letrare – 1981-1989
Dosja H – 1990
Piramida – 1992
Shqipëri – 1995
Pallati i ëndrrave – 1996
Dialog me Alain Bosquet – 1996
Spiritus – roman- 1996
Kushëriri i engjëjve – ese- 1997
Poezi – 1997
Kombi shqiptar në prag të mijëvjeçarit të tretë – ese- 1998
Tri këngë zie për Kosovën – triptik – 1998
Ikja e shtërgut – tregim – 1999
Qorrfermani – roman – 1999
Vjedhja e gjumit mbretëror – tregime – 1999
Ra ky mort e u pamë – ditar për Kosovën, artikuj, letra – 2000
Kohë barbare (Nga Shqipëria në Kosovë) – biseda – 2000
Breznitë e Hankonatëve – 2000
Bisedë përmes hekurash – 2000
Elegji për Kosovën – 2000
Lulet e ftohta të marsit – roman – 2000
Unaza në kthetra – 2001
Eskili, ky humbës i madh – 2001 (ribotim)
Qyteti pa reklama – roman – 2001
Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut – roman – 2002
Pasardhësi – roman – 2004
Identiteti evropian i shqiptarëve – 2006
Hamleti, princi i vështirë – Sprovë – 2006 /f.n/

Filed Under: ESSE Tagged With: epokë, Ismail Kadare, mbush 79 vjeç, shkrimtari

  • 1
  • 2
  • Next Page »

Artikujt e fundit

  • “UNË JAM ANEMONE” NJË LIBËR NË KËRKIM TË DREJTËSISË DHE DËNIMIT TË KRIMEVE SERBE NË KOSOVË
  • DRITAN ABAZOVIQ, DRITE NE ERRESIREN POLITIKE TE BALLKANIT
  • Përvoja 15 vjeçare e Shkollës Shqipe “Alba Life” Ambasador i Kombit New York
  • Lunxhëria visi me heshtje dhe kambana me gjuhë
  • Piktorja gjen optimizmin e jetës përmes ngjyrave, stili abstrakt shkon përtej mendimit
  • Po Dibres, Jo “SKAVICES”!
  • Si i grabiste regjimi komunist emigrantët
  • Ministri i Shëndetësisë i Republikës së Kosovës, Dr. Rifat Latifi priti sot në takim shefen e Zyrës së Greqisë
  • “Arbëreshët midis realitetit dhe mitit: vështrim i shkurtër historiko-kulturor”
  • JOSHJA E PYLLIT TË KUQ
  • Nertila Sinameta mes Shqipërisë, Italisë dhe Kinës
  • SHENJTORËT SI PROMOVUES TË FQINJESISË SË MIRË
  • PRESIDENTI JOHN F. KENNEDY, BERLIN, 26 Qershor1963: “ICH BIN EIN BERLINER”, “Unë jam qytetar i Berlinit”
  • 7 KORRIK 2022, KUR “PRANVERA E PROTESTAVE” VJEN NË VERË
  • BISEDA E PRESIDENTIT BILL CLINTON ME HASHIM THAÇIN RUAJTUR NË BIBLIOTEKËN PRESIDENCIALE “WILLIAM JEFFERSON CLINTON”

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari Albin Kurti alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fadil Lushi Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Hazir Mehmeti Ilir Levonja Interviste Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT