Makensen Bungo – Dielli

DHUNA DHE DINJITETI

September 18, 2018 by dgreca

( Duke lexuar romanin “Këneta e vdekjes” të Makensen Bungos)/

Nga Eugjen MERLIKA/

“Njëri do të përdorte dhunën për të shpërbërë njeriun, ndërsa tjetri do të përdorte durimin për të ruajtur personalitetin. Ishin përballë dy forca të kundërta: dhuna dhe dinjiteti.”

Në këto fjali, që vijnë në përfundim të arsyetimit mbi një ngjarje që shënon një nga pikat kulmore të romanit “Këneta e vdekjes” të autorit Makensen Bungo, mund të përmblidhet i gjithë kuptimi i tij. Shkurtimisht është shprehur një koncept tepër i gjërë, që kalon shumë caqet e veprës e bëhet sinonim i thelbit të një periudhe historike, të cilën autori i librit dhe brezi i tij e jetuan në gjithë intensitetin e saj. Romani pasqyron jetën e përditëshme në një kamp pune të detyruar, në vitet e para të vendosjes së regjimit komunist, në Shqipërinë e pas luftës së dytë botërore. Ngjarjet zhvillohen në Vloçisht, ndofta më famëkeqi i kampeve të punës, më mizori, më i eturi për gjak e jetë njerëzish. I vendosur diku, në buzë të kënetës së Maliqit, përballë fshatit me të njëjtin emër, për disa muaj u kthye në një përbindësh të llahtarshëm që çdo ditë bluante trupat dhe shpirtërat e banorëve fatkeqë të tij. Një nga përfaqësuesit më të përkryer të terrorit të kuq shqiptar ishte krejtësisht i shkëputur nga takimet me botën që e rrethonte, ishte një ishull torturash, dhimbjesh e vdekjeje.

Autori i veprës, atëhere djalosh idealist, i dënuar nga gjyqi komunist si “armik i popullit” dhe i dërguar së bashku me shokët e tij normalistë në kampin e shfarosjes, na paraqet me një vërtetësi rrënqethëse mjediset, ngjarjet, personazhet që lëvizin në atë mikrobotë të errët e që shkruajnë në kujtesën e tyre “historinë” e saj. Mbas më shumë se katër dhjetëvjeçarësh ato bëma dalin nga kafazi i blinduar i kujtesës e derdhen në letër, nëpërmjet një pende që i ka vënë vetes një qëllim të shenjtë: të dëshmojë tragjeditë e një kampi shfarosjeje, një “gulagu” në stil të njohur bolshevik, të nderojë kujtimin e atyre dhjetra të rënëve në të, të mbushë një zbrazësirë në njohjen e së vërtetës historike, të masakruar për gjysëm qindvjete.

Në këto synime fisnike duket se udhëhiqet nga mësimet e princit të Danimarkës, kur ai shprehet se “ qëllimi i artit në të gjitha kohët ka qenë t’i tregojë fytyrën e vet virytit, pikturën e vet poshtërsisë…”. “Këneta e vdekjes” është një roman i shkurtër, një vepër arti në gjininë e saj të re në moshë. Eshtë pjellë e dhjetë viteve të fundit, kur shembja e sistemit diktatorial komunist solli domosdoshmërinë e paraqitjes së tij në dritën e vërtetë. Letërsia zyrtare e profesioniste, që kishte qënë zëdhënëse e tij, nuk u tregua e gatëshme t’i paraprijë këtij proçesi. U desh që viktimat e terrorit, që arritën të mbijetojnë mbas kalvarit të gjatë të ndëshkimit proletar, të marrin pendat e t’i venë në shërbim të kujtesës së drobitur nga pesha e viteve dhe vuajtjet fizike e shpirtërore. Kështu lindi një rrymë e re, nje farë neorealizmi i vonë, që kishte si objektiv fotografimin e një realiteti tashmë të tejkaluar nga ngjarjet, por të pranishëm në të gjitha qelizat e jetës së Vendit dhe të banorëve të tij. Kështu panë dritën “ Burgjet e mija”, “Rrno për me tregue”, “Shpellja e vrasjes”, “Këneta e vdekjes”, “Rrugèt e ferrit” e plot libra të tjerë që u bënë si fenerë ndriçues të skutave të errëta të së vërtetës së një regjimi, që e bazoi qënien e tij mbi mashtrimin, padijen e krimin.

Mendoj se në këtë pikëpamje romani i zotit Makensen Bungo meriton një vëmëndje të veçantë për objektivitetin që e karakterizon. Lexuesi ka përshtypjen se shikon një film dokumentar, të xhiruar prej së largu nga një person i tretë, vëzhgues i paanshëm i ngjarjeve që “rrënqethin erën”. Episodet e romanit ndjekin njëri tjetrin në një harmoni të plotë, personazhet lëvizin natyrshëm në përputhje me historinë e tyre, bindjet, formimin moral. Autori hyn në thellësi të ngjarjeve e psikologjisë së tyre, i shmanget retorikës së tepërt, por mundohet të kalojë nën rrezet e gjykimit gjithshka vrojton. Ai është i vetëdijshëm se është i pranishëm në një skenë tragjedish pa fund të shkaktuara nga një regjim mizor, se në këtë skenë zhvillohet në vazhdimësi lufta e përjetëshme ndërmjet së mirës e së keqes.

Në qendër të romanit është historia e pesë të rinjve, shokë shkolle në Normalen e Elbasanit, pjestarë të një organizate jo komuniste me emrin “Shqipëria e lirë”, të arrestuar e të dënuar me pesë, katër e dy vjet burg. Janë të gjithë me ide liberale, në kundërshtim me ideologjinë e regjimit në fuqi, ëndërrojnë një Atdhe të lirë, një popull të përparuar, të bashkuar e të begatë në kufijtë e tij natyrorë. I kanë qëndruar dhunës së hetuesisë e kurtheve të saj. Gjykata ka dënuar me vdekje një nga pjestarët e grupit dhe me burgim të përjetshëm një tjetër. Pesë të tjerët caktohen në kampin e Vloçishtit, për të punuar në tharjen e kënetës së Maliqit, që do të trumbetohej më vonë si një “dhuratë” e vyer e partisë për popullin e Korçës. Ajo kënetë, që do të gëlltiste në llurbën e saj lulen e rinisë intelektuale të Vendit, do të mbetej e “pavdekëshme” në sajë të një romani, që do t’ju servirte shqiptarëve për një kohë të gjatë një nga mashtrimet e zakonshme të regjimit.

Sopoti, Vullneti, Ahmeti, Hasani dhe Sala vijnë në kënetë nga burgu i Elbasanit e aty gjejnë të tjerë të dënuar nga vende të tjera si Tirana, Korça etj. Kanë në anën e tyre vrullin e rinisë, forcën e karakterit, vetëdijen e gjendjes, ngrohtësinë e çiltërsinë e shoqërisë mes njëri tjetrit, besimin në drejtësinë e idealit dhe në të ardhmen e popullit të tyre. Gjejnë një mjedis mbytës, në të cilin çdo ditë ju duhet të përballohen me punën e rëndë, ushqimin krejtësisht të pamjaftueshëm, kushtet higjenike shkatërruese, shqetësimet për familjet me të cilat kanë humbur çdo lidhje e mbi të gjitha me mizorinë e pashembullt të personelit të kampit. Para të burgosurve ngrihet si një mal misioni i qëndresës. Eshtë një luftë e pabarabartë mes një grushti banditësh që trupëzojnë krimin e kthyer në institucion dhe njëmijë e pesëqind burrave të ndryshëm nga mosha, formimi, niveli, por të ngjajshëm nga fatkeqësia, idealet e karakteri.

Komandant Tasi, togeri, kapterr Zeneli, rreshter Hitoja, tetar Aliu, polic Skënderi janë në garë të vazhdueshme me njëri tjetrin kush shpik torturën më të dhimbëshme për t’a provuar mbi banorët e detyruar të kampit. Ata përfaqësojnë majën e diamantit të “pushtetit të popullit”, partizanët që dolën maleve për “lirinë” e Atdheut. Janë ushtarët më besnikë të revolucionit që do t’i sillte Shqipërisë barazinë, mirëqënien e përparimin. Në të vërtetë janë kampionë të mizorisë, të mungesës së çdo parimi njerëzor, të padijes. Janë automatë të dhunës më të egër, lloje bishash me fytyra njerëzish, xhelatë për të cilët jeta e njeriut nuk ka as vlerën e një pike uji. Janë ata e të ngjajshmit e tyre, me verbërinë e sadizmin që ju shkon për shtat, garancia e sistemit, shtylla kryesore mbi të cilën mbështetet ai. Janë ata ose shokët e tyre “heronjtë e heshtur”, për të cilët një letërsi e tërë shkroi një mori veprash, duke i lartësuar deri në madhështi…

Për ta të burgosurit nuk janë njerëz, nuk janë shqiptarë, nuk janë vëllezër të një gjaku e të një gjuhe, por armiq “jashtëtokësorë” që kërcënojnë “qytetërimin” e tyre. Për ta dhe ata që i mësojnë ata quhen derra të ndyrë, reaksionarë të poshtër, qelbësira, dhelpra plaka, qena, kriminelë, vrasësa, ndyrësira, caristë. Simbas komandantit të kampit, që ishte një gjysëm analfabet me dy klasë shkollë, vëllai i një udhëheqësi të lartë të partisë: “…që të gjithë janë armiq populli. Këta na burgosën, këta na torturuan, na dogjën, na vranë. Njëzet e tetë mijë dëshmorët këta i kanë vrarë. Këta e dogjën dhe e bënë shkrumb e hi Shqipërinë. Këta do t’i paguajnë krimet e tyre. Këtu do t’a lenë lëkurën këta reaksionarë…”

Duke patur këto bindje, këta udhëzime, këtë urrejtje, vetëkuptohet se çfarë trajtimi i është bërë të dënuarve. Episodet e torturave të përshkruara në libër janë të shumta, zbulojnë një egërsi të pashoqe. Rrahjet me shkop, zhytjet në llucë, mbytjet, dënimet pa bukë, fyerjet, vrasjet janë bërë praktikë e përditëshme. Torturat janë në përpjestim me karakterin e të burgosurvet, me personalitetin e tyre, me vendosmërinë për të mos u përkulur. Në këtë drejtim “shpikjet” e policëve në plotfuqinë e tyre pasurojnë rezervën e madhe të torturave “Prodhim Shqipërie”. Kështu përshkruhet pështyrja nga ana e gjithë të dënuarve të njërit prej tyre, më parë të rrahur e të masakruar nga policët, zhytja në baltë deri në grykë e tregëtarëve korçarë, detyrimi peqinasve për të ngrënë bishtat e cigareve e për të rrahur njëri tjetrin, rrahja për vdekje deri në çastin e fundit të një babai në sytë e të birit, lënia në diell lakuriq mbasi ishte zhytur në llurbën e trashë e deri tek mbajtja varur e njeriut në një shtyllë për gjashtë ditë e netë me rradhë. Duket se strumbullari i këtij mjedisi të zi është kapterr Zeneli, për të cilin autori shkruan: “ Gëzimi i atij përbindëshi ishin torturat dhe lumturia për të ishin vuajtjet që u shkaktonte njerëzve. Ai nuk e kuptonte jetën pa dhunë dhe nuk ndiente qetësi, po të mos kishte torturuar, të paktën një njeri në ditë.”

Në qendër të kampit ishte një barakë që mbante emrin “bibliotekë”, ishte vendi i tmerrit ku kapterr Zeneli dhe kolegët e tij “edukonin” nëpërmjet hurit të burgosurit. Emërtimi është maska që fsheh të vërtetën, si “riedukimi” që mbulon shfarosjen. Këto janë aftësitë dhe meritat e një sistemi që, nëpërmjet fasadës së propagandës, ka bërë përkrahës dhe idhtarë në të gjithë botën. Ka prej tyre që ende sot nuk dijnë apo nuk duan të pranojnë se ç’fshihej mbas asaj fasade.

“Këneta e vdekjes” është një pjesë e vogël e atij realiteti që qe diktatura e proletariatit në Shqipëri, një nga më të errëtat e tij. Autori është i vetëdijshëm për të por ka meritën të mos bjerë në prehërin e dëshpërimit. Mesazhi i romanit është optimist, jeta vazhdon dhe nëse forcat e së keqes e të vdekjes duket se kanë epërsinë. Njerëzit nuk arrijnë të zvetënohen shpirtërisht, siç dëshiron diktatura. Ata vuajnë, pësojnë tortura, në ndonjë rast edhe thyhen, në ndonjë tjetër, me një dinjitet të admirueshëm arrijnë deri në vetëflijim, por në përgjithësi qëndrojnë. Eshtë kjo qëndresë filli i padukshëm që përshkon gjithë veprën, siç ka përshkuar jetët e shumë shqiptarëve në këtë gjysëm qindvjete provash të jashtzakonshme. Eshtë kjo qëndresë që autorin e bën të jetë krenar për shokët e vuajtjeve e për popullin e tij, sepse populli nuk mund të njëjtësohet me një grup kriminelësh që koha i solli mbi krye dhe as me veglat e verbëra të tyre.

Qëndresa ndaj dhunës ishte shumëplanëshe. Ajo fillonte me sytë e përlotur të nënave, grave e bijave që shikonin nga larg bijtë, burrat, baballarët, vëllezërit që, të lidhur me zinxhirë, niseshin për rrugë të largëta. Gruaja shqiptare qe, në këtë provë madhore, heroina e vërtetë e kohës e meriton një pjedistal të lartë. Ajo, femra shqiptare, e nëpërkëmbur nga një mendësi prapanike e trashëguar nga pesëqindvjetori osman, tregoi se qe forca e vërtetë jetësore e kësaj shoqërie. Qe ajo që mori përsipër barrën e familjeve pa meshkuj, të rritjes së fëmijëve pa baballarë, të rrugëve me trasta në dorë për t’i çuar pakë shpresë e pak ushqim të hequr nga goja e fëmijëve të afërmëve të dënuar anekënd Shqipërisë. Qe ajo që i qëndroi trysnive nga më të ndryshmet, në të cilat e vinte një sistem që kishte si synim shprishjen morale e gjymtimin fizik të asaj pjese të popullsisë që nuk mund të bëhej e kuqe. Qenë gra shqiptare ato që pësuan burgjet e interrnimet pa fund, të filluara në lulen e moshës e të përfunduara në pleqëri. Ato përballuan punën e rëndë e privacionet pa mbarim në emër të një koncepti nderi e dinjiteti, që prindër të një tjetër kohe ua kishin futur në gjak.

Atyre që njëjtësojnë dukuri të sotme të mbrapshta të një pakice shqiptarësh me popullin tonë, duhet t’u tregojmë me zë të lartë se cila është në të vërtetë gruaja shqiptare, çfarë provash kaloi ajo në të “uruarin komunizëm”. Ja vlen të kujtojmë bashkë me autorin:

“Ç’kanë pësuar këto nëna!

Nuk harrohet llahtaria e tyre, kur u sollën rrobat e djemve nga birucat, të llangosura me gjak! Nuk krahasohet dëshpërimi i tyre, kur mësuan se sa u dënuan djemtë e tyre të pafajshëm! U demaskuan në lagje. I shanë, i përbuzën, i lanë pa punë, i internuan. I përqafuan djemtë vetëm në ëndërrime. U harruan edhe zërin djemve të tyre. Nga vuajtjet u thinjën para kohe; nga tmerret u rrudhën në moshë të re. Çdo thinjë një vuajtje; çdo rrudhë një tmerr. Në çastet e fundit, në agoni, këtyre nënave u mbetën sytë nga dera, duke vështruar se mos vinin djemtë, për t’i parë për herë të fundit. Por ata ishin larg, shumë larg: në Spaç, në Burrel, në Bulqizë, në Ballsh.”.

Qëndresa na shpaloset në roman jo vetëm nëpërmjet durimit të torturave të përditëshme, të urisë, morrave, fyerjeve, shkopinjve, lodhjes, por dhe të mbrojtjes së botës së brëndshme e përbërësve të saj, të respektit ndaj vetes, ndaj shokut, ndaj kujtimeve, ndaj familjarëve, ndaj vlerave të vërteta që i japin kuptimin fjalës “njeri”. Kështu si qirij në errësirën e batakut të mizorisë ndriçojnë dashuria e Sopotit për vajzën mësuese, amaneti i Daut Burmës “ u thuaj djemve të mi se nuk i kam turpëruar asnjëherë… që për mua të mos e mbajnë kokën poshtë”, mbarimi i at Josifit, misionar i fjalës së Krishtit që deri në frymën e fundit ngjallte shpresën në shembjen e regjimit, solidariteti mes njeri tjetrit, ndarja e racionit të bukës apo çajit me shokët e dënuar, ndërgjegja e vrarë e Salës, dorëzimi fshehtas i pakos shokut, etj.

Qëndresa ndaj së keqes nuk është cilësi vetëm e të dënuarve. Për autorin bota është komplekse e ky vizion e bën të dalë nga skemat manikeiste të të parit të realitetit bardh e zi dhe i jep forcë e vërtetësi mesazhit të romanit. Një nga figurat më të goditura e më tërheqëse, ndaj të cilit ja vlen të ndalemi, është ajo e gjeometrit. Eshtë një djalë rreth tridhjet vjeç, që ka qënë partizan e që është bir dëshmori. Eshtë i ngarkuar të drejtojë teknikisht punimet e Vloçishtit. Dikur i ka besuar idesë se komunizmi do të shërojë plagët e njerëzimit e do të sjellë përparimin e Shqipërisë. Idealizmi i tij hyn në krizë kur sheh dhe kupton të vërtetën. Socializmi i tij me “fytyrë njerëzore” thërmohet nën shkopinjtë e policëve mbi trupat e të dënuarve. Sinqeriteti i natyrës së tij nuk mund të pranojë kompromisin e detyrueshëm të të bërit shurdh e qorr. “ Ne luftojmë që të gjithë shqiptarët të jetojnë në paqe si vëllezër” i tingëllojnë ende në veshë fjalët e komisarit kur ishte partizan. Por para syve të tij tetar Aliu i kishte futur thonjtë në fyt një plaku të burgosur, derisa e le të vdekur përtokë gjithë qejf se tashmë kishte “një armik më pak”. Në një rast tjetër arrin t’i ndalojë dorën policit që kërkon të godasë përsëri Sokolin e shtrirë për tokë pa ndjenja nga rrahja. Dyshimi për ndershmërinë e motiveve të luftës, i le vëndin shkëputjes mendore e ideale prej tyre dhe mjedisit që i ka kultivuar e në të cilin është dhe familja e tij. “ Gjeometrit ju kujtuan Vullneti që e pështynë, Sopoti që e torturuan, Ahmeti që e futën në llurbë. Psherëtiu thellë. Në fytyrën e tij u duk një keqardhje e madhe. Tha ngadalë: pse për këto luftuam ne?” (Thonë se të njëjtën shprehje e pati thënë një ish gjeneral e luftëtar i Spanjës, në plenumin e famshëm të Tiranës më 1956, duke treguar fustanin e Nexhmije Hoxhës që ishte ulur pranë tij.)

Shkëputja bëhet fillimisht në familje, në bisedat e ndezura me vëllanë. Megjithëse autori nuk na e thotë drejt për së drejti, ndofta aty nis dhe rrëzimi i tij. Besnikëria ndaj partisë, në kodet e saj, detyronte paditjen qoftë dhe të vëllait, kur ai nuk është i një mëndje me të. Drama është e fortë por dhe këtu fiton ideja e qëndresës dhe e ruajtjes me çdo kusht të dinjitetit, qoftë dhe me humbje të mëdha vetiake. Gjeometër Petraqi mbetet njeri, shpreh atë që mendon duke përfunduar i dënuar në rrjeshtat e atyre që do të gërmojnë kanalin e tharjes së kënetës. Eshtë një Andrej Taganov në ton të ulët që, së bashku me polic Tafilin, i cili nuk pranon të vrasë të burgosurin që gabimisht i është drejtuar rrethimit, bëjnë pjesë në atë masë jo të paktë shqiptarësh që u zhgënjyen nga socializmi enverian. Shënjat më të vogla të këtij zhgënjimi patën për pasoja nxjerrjen jashtë rradhëve e jo rrallë përndjekjen politike.

Dukuria e daljes jashtë rradhëve është e pranishme dhe në kahun tjetër. Figurat e Myqeremit, të Salës e ndonjë tjetri dëshmojnë një të vërtetë të provuar: pati dhe nga ata që për arsye të ndryshme, të dhunës, mungesës së karakterit, të dobësive, kushteve familjare, ndjenjave etj., u vunë në shërbim të shtypësve e punuan kundër shokëve të vuajtjeve. Nuk është vetëm dukuri shqiptare, por përpjestimet e saj tek ne lenë gojën e hidhur. Autori i romanit nuk e paraqet në përmasa shqetësuese dukurinë, por ai i referohet një periudhe kohore të shkurtër e të largët. Me kalimin e kohës ajo u bë më e plotë e më e dukëshme, duke lënë pasoja të rënda në marrëdhëniet mes njerëzve deri në ditët tona.

Sado i veçuar nga Vendi e bota kampi i Vloçishtit, ashtu si gjithë Shqipëria, nuk mund të mos pësonte pasojat e ndryshimeve që ndodhnin në majën e piramidës e që lidheshin me zhvillimet e kampit socialist. Ishte viti 1948, kur Informbyroja bëri të njohur raporti e saj, që i ve “vulën e zezë” Titos dhe udhëheqjes jugosllave, të cilët kanë meritën të parët të kërkojnë pavarësinë e mendimit dhe të veprimit nga Moska. Regjimi hoxhist, pagëzuar që në lindje nga të dërguarit e marshallit, që për shtatë vjet kishte qenë në rolin e shërbëtorit të tij besnik, pëson një tërmet të fuqishëm. Ministri i brendshëm dhe sekretar organizativ i partisë, së bashku me pasuesit e tij, përfundojnë në hekura. Paniku kapi efektivat e Ministrisë së brendshme, ndërmjet të cilëve dhe xhelatët e Vloçishtit, që mundohen të japin përshtypjen se do të ndryshojnë qëndrimin ndaj viktimave të përditëshme të tyre.

“Të burgosurve iu shtuan shpresat se liria nuk ishte më e largët. Ajo kishte filluar të trokiste lehtë dhe ata sikur e shihnin tani në të gjithë bukurinë e saj. Në këtë kamp ata të burgosur vetëm shpresa e lirisë i mbante gjallë, vetëm ajo ua mbante lart moralin. Ata ishin të sigurt se një ditë liria do t’u vinte, do t’i buzëqeshte, do t’i përqafonte; shpresa e lirisë herë zgjohej, herë dremiste në ndërgjegjen e tyre, po kurrë nuk shuhej. Tani ajo u zgjua…”

U duk sikur ajri ndryshoi e të dënuarit filluan të mendojnë për kthimin në shtëpitë e tyre. Por kjo frymë nuk zgjati shumë e dhuna rifilloi kursin e saj. Sa herë në atë gjysëm qindvjete u ndërsjelltuan shpresat me zhgënjimet. Pothuajse gjithmonë këto ndryshime humori përkonin me çaste të ashtuquajtura “solemne” të historisë së Partisë-Shtet, si prishje marrëdhëniesh me vëllezërit e mëdhenj, kongrese apo vdekje të çudiçme drejtuesish të lartë. Në të gjitha këto çaste secili bënte llogarinë në vetvete mbi atë që kishte për të dhënë apo për të marrë, nëse ndryshimi do të sillte një kohë tjetër, mbasi komunizmi i kishte kthyer shqiptarët në huazues krimesh e huajtës dhimbjesh. Në bisedat e të burgosurve shpalosej mëdyshja e veprimit të mundshëm në çastin kur xhelatët do të humbnin pushtetin. Mjegulla e hakmarrjes turbullonte shpirtërat e Zenelit me shokë që ishin të vetëdijshëm se sa thellë kishin hyrë në llumin e krimeve.

“ Kapterr Zeneli e humbi trimërinë e mëparëshme… Nuk u bërtiste të burgosurve si më parë….Kishte filluar të mos qëllonte më.. Nuk dënonte më kot. Nuk linte më njeri pa drekë. Kishte hequr dorë nga torturat në bibliotekë. Po e vriste ndërgjegja, apo i lindi frika e hakmarrjes?..”

Zenelët do të kuptonin se sa shpirtmëdhenj ishin viktimat e dhunës së tyre vetëm atëhere kur dielli i tyre perëndoi e kur asnjërit prej tyre nuk i hyri as ferra në këmbë prej tyre. Por dhe atëhere,

në poshtërsinë e tyre, nuk patën kurajon t’a njohin këtë fakt e të kërkonin faljen, për të vdekur të pajtuar me ndërgjegjen e tyre të krimbur ose më mirë të paqenë… Ndërsa Sopoti me shokë lirinë e donin për të shpëtuar nga ferri, në të cilin vegjetonin, për t’u kthyer në familjet, për të bërë një jetë normale, për të shkruar e për të luftuar” …që kjo ideologji shkatërruese të shfaroset nga vendi ynë dhe në Shqipëri të vendoset një demokraci e vërtetë.”

Mjerisht, për ta ato ditë ishin tepër të largëta, ndërsa ju desh të përballonin tragjeditë e vdekjes së shokëve. Vullneti, i dërmuar nga ndëshkimet pa arsye, viktimë e poshtërsisë së karakterit të një të burgosuri spiun që, për inate vetiake, shkarkonte mbi të gjithë mërinë e dhunën e komandës. Nuk mundi më të përballojë fizikisht e psiqikisht të keqen. Bota ju errësua në lulen e rinisë, sythet e shpresës u venitën, nëna dhe motra e vogël që prisnin në shtëpi nuk patën fuqi t’i forconin durimin e qëndresës. Kështu një natë të vonë, ndërsa shokët flinin, në vetmi, i ngushëlluar vetëm nga tymi i duhanit, ai mori vendimin fatal. Ju drejtua telave të rrethimit, nga ku breshëria e plumbave të “guardianit të revolucionit” do t’a niste për në botën e përtejme.

Tepër i trishtueshëm është dhe rasti i Salës. Ndërgjegja e vrarë për pozitën e vet prej spiuni të komandës fiton mbi përfitimet që i vijnë nga ai shërbim. Ai e quan të padenjë jetën e tij e, në vetvete vendos t’a ndërpresë atë. Kapitulli i veprës, që përshkruan tragjedinë e tij, ndër më të bukurit e më prekësit e romanit, titullohet “Martesa”. Ajo na sjell ndër mënd një këngë popullore të kurbetit: “ Në të pyettë nëna për mua Thoni djali t’u martua Në të pyettë se ç’nuse muar Mori dy plumba në kraharuar…” Para martesës, siç e quan me qesëndi ai vdekjen, ndjeu nevojën të takojë shokët, me të cilët marrëdhëniet ishin ftohur mbas ndryshimit të tij. Vetëdija e fajit, e poshtërimit, e shkeljes së parimeve, të idealit, të besës shkaktojnë dhimbje të papërballueshme. Para se të paraqitet në gjyqin më të lartë Sala ndjen nevojën e brëndshme të rrëfehet me shokët. Kështu ai thyen akullin e shkon e ulet në mes të Sopotit e Hasanit, shokëve të shkollës, të hetuesisë, të gjyqit. Ju flet atyre me zemër në dorë:”…Por dijeni, ama, se këtë punë të ndyrë unë kurrë nuk e kam bërë me dëshirë, por vetëm nga e keqja, nga vuajtjet, nga tmerri. Unë nuk rezistova dot. U përkula, u mposhta, u zhyta në llumin e turpit….Por dijeni mirë se për ju nuk kam thënë asnjë fjalë të keqe, asnjë, asnjëherë. Edhe më kanë frikësuar për ju, edhe më kanë rrahur, edhe më kanë torturuar, por nga goja ime nuk ka dalë ndonjë fjalë për ju. Asnjë. Për të tjerët kam thënë, por jo ndonjë fjalë që t’i rëndonte, kurrë, në asnjë rast. Këtë e di Zoti që është lart në qiell…”

Sala i penduar, gjykatës i paashëm e i rreptë i vetvetes, kërkon faljen e shokëve. Burrëria shqiptare e njerëzore ndoshta sugjeron këtë zgjidhje si më të mirën e gjykimeve mbi këto plagë të hapura që na ka lënë ende një e shkuar e dhimbëshme e shpesh e turpëshme. Shokët e falin, e quajnë përsëri shok, e fusin në gjirin e tyre. Për të ky gjest është shelbues dhe e bën që të shkojë i qetë drejt “ nuses shumë të bukur, yll e hënë, të veshur me të bardha”, drejt së panjohurës “ nga s’na u kthye kurrë udhëtari”. Eshtë një skenë tragjike, e denjë për penelin e një Goje: Sala hedh hapat drejt telave, shokët të shtangur i luten të kthehen, ndërsa ai vazhdon duke kënduar “ këngën e mjellmës”. “ Unë kurrë s’kam qënë i poshtër. Kurrë! Të lig e të poshtër më bëri komunizmi. Vëllezër! Kurrë mos e harroni komunizmin ! Kurrë!” Eshtë porosia e fundit e një njeriu, të cilin regjimi në të cilin jetoi, i shkatërroi gjithshka, i vrau respektin për veten, i mori jetën në lulen e moshës. Mesazhi i kësaj skene është tepër i fortë. Ai i ngjan një simfonie bethoveniane që nuk njeh kufij kohe e hapësire, që hyn thellë në shpirt e bën të mendosh gjatë mbi thelbin e saj.

“Mallkimi i nënës” titullohet kapitulli i fundit i romanit. Éshtë meritë e autorit që, nga ana emocionale dhe artistike, romani shkon në rritje. “Një tis dëbore po shtretëzohej edhe mbi kënetë. Ata punonin në mes të kënetës së ngrirë si fantazma dhe në kamp ecnin ngadalë, të heshtur, të raskapitur, si hije në muzg. Të moshuarit filluan të lenë amanetet e fundit…”

Në këtë pjesë jepet bukur ideja e një diçkaje që shkon drejt fundit. Afrimi i dimrit bën të pamundur vazhdimin e punimeve. Të burgosurit gëzohen kur marrin vesh se do të kthehen në burg, në dhomat e paajrosura e të qelbura. Atje nuk do të kenë për detyrë normën e përditëshme, as për dënim të përditshëm shkopinjtë e policëve. Por fytyrat e tyre nuk e shprehin gëzimin. Shikimet e tyre treten lart në qiell, madhështinë e të cilit do t’a dëshërojnë, e poshtë nën tokë ku duan të përshëndeten me shokët e mbetur përjetë aty, në baltën e kënetës.

Ata, të rënët e baltrave të Maliqit, ishin kurbanët që duhej t’i thereshin tharjes së kënetës, siç ishin të tjerë që u flijuan në të tjera kampe, në të tjera “vepra të socializmit”. Numuri i tyre është i panjohur, siç janë të panjohura dhe varret e tyre, siç është e panjohur për pjesën më të madhe të shqiptarëve dhe historia e tyre.

I lamë në këtë kënetë, por jo për t’i harruar.
Me siguri do të vijë një ditë që ata do të kujtohen.
Dhe populli do të ngrejë një memorial.

Se sa profetike ishin këto parashikime të shokëve që mbijetuan mund të vërtetohet nga fakti

se asnjë përmendore nuk u ngrit për ta, asnjë rrugë apo shkollë në Shqipëri nuk mban emrin e tyre. Ata mbetën “armiq” siç mbetën “heronj” varrmihësit e tyre. Shqipëria zyrtare “demokratike” e njehsoi historinë e tyre me disa letra… pa vlerë. Madje dhe Europa tërthorazi na thotë se kujtimi i tyre nuk i shërbeka ecjes përpara, mbasi kujtesa historike duhet të funksionojë, por për viktimat e nazifashizmit…

Ata mbetën në kujtesën e shokëve, të bashkëvuajtësve, të familiarëve, por dhe në kujtesën e Kombit, mbasi Kombi është i përjetshëm. Kësaj kujtese i shërben dhe romani i zotit Makensen Bungo, që përfundon me një mallkim, me mallkimin e një nëne, e nënës së Vullnetit, që nuk u kthye me shokët në burg, që mbeti larg, përtej urës së Qabesë të Shqipërisë komuniste.

Romani ja ka arritur qëllimit në tërësinë e tij. Ai e ka realizuar porosinë e Hamletit. Lexuesi ngulit në mëndje një të vërtetë të hidhur , të trishtuar, por gjithmonë një të vërtetë, larg paçavureve të një tjetër “Kënete”, që mund të quhet një manual i përsosur dizinformimi. Jam i mendimit se përkthimi e botimi në gjuhë të huaja do të ishte mjaft i dobishëm. “Këneta e vdekjes” , me stilin e saj realist e dinjitoz, do të shërbente për të shpërndarë mjegullnajën e mashtrimit që mbulon të vërtetën e një epoke. Më duket e udhës të falënderojmë shkrimtarin për punën e tij të lëvdueshme e të urojmë që sa më shumë vepra të këtij lloji të shohin dritën në letrat shqipe.

Maj 2002

Lamtumirë Makensen Bungo!

September 16, 2018 by dgreca

Nga Keze Kozeta Zylo/
Me hidhërim e mora lajmin e vdekjes nga miku i Tij i ngushtë Eduard Dilo, se Shkrimtari i persekutuar Makensen Bungo ndërroi jetë, më 15 shtator 2018 në New York në moshën 92 vjec. Makensen Bungo u burgos, torturua dhe punoi skllavërisht në kënetën e Maliqit në kampin e egër të Vlocishtit.

Me të ndjerin Makensen Bungo kemi biseduar gjatë herë pas here në telefon, ndërsa në lidhje me shkrimet me e-mailet komunikonim me të birin e tij Dritanin. Ajo që do të më bënte përshtypje gjatë bisedave të ndryshme ishte qetësia e Tij në diskutim, kultura e gjithanshme dhe kujtimet e paçmuara të jetës së tij. Pasi doli nga burgu Makenseni dha mesim ne disa zona te thella, midis tyre dhe ne qytetin tim te lindjes Tepelenen (fshatrat e thella të saj) i cili i kujtonte me mall dhe dashuri mikpritjen, bujarinë, dashurinë për mësimin dhe veçaanërisht respektin që kishin për figurën e mësuesit.

Midis shkrimeve e kam për nder që më autorizoi të shkruaja parathënien e librit në punim “Vargje në mote”

Vargje në mote që deshifrojnë hieroglifet e heshtjes së akullt

Nga parathenia e librit “Vargje ne mote” me autor Makensen Bungo ish i persekutuar politik

Mes dallgësh lundra ime/ Ndeshet, lufton/ Mes dallgësh drejt bregdetit/ Përpara shkon…

Marrë nga poezia “Kjo lundra ime” Elbasan, 1945

Janë vargje që janë shkëputur nga poezia “Lundra ime” vargje që ngrehin dallgë detesh dhe behen urë për të cur përpara. Autori me peshën e viteve mbi supe lëmon mallin, prek dhimbjen e largët që s’mund të shërohet kurrë.

Plagët i bëri vargje me palcë frymëzimi që do të përkunden si foshnjë e porsalindur, si foshnjë që i lidh fati me të parët tanë. Këto plagë duhet të kurohen prej dashurive tona të rifituara, nga korja e fortë e heshtjes!…

Ndërsa në poezinë “Natë”, në kuptimin metaforik jep gjendjen sociale, ngjyrën e errët të saj si nata dhe ja si shprehet: Natë/ kurrë nuk sheh një fijëz drite/ Valle sa do zgjasë kjo natë?… Elbasan 1957 ,

Pena e autorit Bungo duket sikur mban pranë një shami përlotjesh, dhimbjesh.

Nëpërmjet antitezave që të mbajnë të tensionuar gjatë leximit ai shkruan për jetën dhe vdekjen si në fragmentin nga një “Poemë e djegur”:

Une e dua jetën/ Por jeta më tmerron/ unë s’e dua vdekjen/ por vdekja më ngushëllon!…

Burgosja dhe internimi, autorin, blerimin e jetës ia kthyen në zi, sa vetëm vdekja e ngushëllon edhe pse nuk e pranon atë, ngase jeta për të është treguar e pamëshirshme…

Duke vazhduar leximin e librit duket sikur shkon nëpër mote, mote të trazuara në vargje dhe të njomura nga vesa e lotit të një burri plot dhimbje, por dhe lot i bukur si plisi i bardhë i Isa Boletinit.

Pena e autorit ka skalitur si një skulptor i vërtetë shekullin dhe e mbron atë nga murrana e vdekjes.

Metaforat e bukura pëshpërisin në veshët e lexuesve paqësisht me sqep pëllumbi, ai nuk tutet nga plagët, as nga mbyllja në llumin e kënetës ku e internuan për një kohë të gjatë, pasi dhe aty u mundua të gjejë një fijëz shprese, çka më kujton një thënie të Çurçillit se: “Pesimisti shikon për vështirësi në çdo oportunitet, ndërsa optimisti gjen oportunitet në çdo vështirësi”.

Edhe pse shkrimtari është në një moshe madhore ai nuk është si një mërgimtar i zakonshëm, por brenda vetes ka gjetur një udhëz dielli, për t’i bashkuar të dy vendet aq të dashura të poetit, vendlindjen e tij Elbasanin dhe atdheun e dyte Amerikën.

Ai ndjen dhimbje ndërsa kujton shtëpinë e tij të rënuar në Elbasan nëpërmjet poezisë

“Shtëpinë time do shkoj ta shoh” : Gjysmë prishur e vetmuar/ hyjnë laraskat kakarisin/ shtëpi njerëzish të mërguar/…përcillet mesazhi zemërplasur i poetit të ikur në dhera të largëta.

Ai me nostalgji prej një shpirti mësuesi kujton kolegët dhe shkollën duke vargëzuar:

“Do të shkoj në shkollën fillore/ ku mësova abc-n/ të kujtoj mësuesit e mi/ dhe pse sot kam marrë dhenë”/

Janë kujtime që mbyten në lotët e shpresës, plot krenari në kopshtin e Normales së Elbasanit, ku autori bën homazh për ata mësues që u pushkatuan nga diktatura për kundërshti ideologjish. Ai vargjet i vë në gojën e kumrisë duke iu lutur:

“Moj kumri, moj kumri/ Që të pashë unë këtu sot/ Këto vargje Elbasanit/ Çoja ti, unë s’ja çoj dot!”…

Janë amanete që nuk thinjen në mote, ngase poeti si një pëllumb i bardhë fluturon i lirë në moshën madhore, i dalë prej kafazit të betonuar, aty ku e mbyllën dhe e dënuan poetin…

Lexuesi duket sikur zgjohet prej valëve të oqeanit ku dhimbshëm dhe bukur dëgjohen era e Krastës së vendlindjes së tij, që autori është përkëdhelur shpesh nga flladi i saj.

Këto vargje të kujtojnë librin e Petro Markos, “Intervistë me vetveten”

(Retë dhe gurët) i cili shkruan: “Thonë se gurët e mëdhenj atje poshtë në Shënmëri, janë burrat që janë kthyer dhe kanë vdekur në vend. Po të jesh trim dhe zëmërbardhë e po të shkosh andej natën, i dëgjon të dëftojnë historitë e tyre. Po të jesh frikacak e zemërlig, nuk i dëgjon dot. Kurse ata burra që kanë ikur dhe kanë vdekur në kurbet janë bërë re… Vijnë qajnë dhe ikin. Dhe mbi spitharët më poshtë, afër bregut mblidhen lotët e tyre siç mblidhet uji i shiut”…

Poeti Bungo është zhuritur, përcëlluar e djegur nga furtunat e moteve si një pemë, por thellë shpirtit, rrënjët nuk ja dogjën dot, ato qëndruan të forta dhe u zgjatën deri në Amerikën e largët, tokën e premtuar, atje ku poeti po kalon moshën e vjeshtës aristokrate. Libri “Vargje në mote” përcjellë kumte dashurie, kujtime të hidhura dhe të embla, është një bisedë poetike dhe me bashkatdhetaret e tij në Shqipërinë që ka kohë që e ka lënë fizikisht.

Poezitë me metaforën e shqetësuar, janë si furtuna përmbi male që herë puthen me retë e bardha e herë i ndëshkojnë duke i larguar tutje…ndoshta për t’i rrëmbyer Krasta që s’ka të pushuar në sezone të veçanta.

Shumë prej poezive të librit janë si flakëza qiriri të Naimit, që mundohen të ndriçojnë terrin që kanë lënë shekujt.

Ato janë pikturë e gjallë e kulturës sonë, ngacmuar nga syri i mprehtë i një ish të burgosuri, që kaloi dekada të tëra në vuajtje, në plagë të pashërueshme, në shekullin e kaluar, ndërsa në këtë shekull sjellë përjetimet e tij, për mos t’u harruar kurrë nga kafshimet e “pseudohistorianëve”. Poezitë e tij janë si fishekzjarre, që hidhen në një qiell gjysmë të shurdhët, sepse gjysma e zogjve janë trembur nga suferinat e çmendura “çuditërisht” me emra njerëzish si Katrinë, Irenë etj…

Mjaft mbresëlenëse janë poezitë kushtuar Kosovës me përkushtimin: “atyre që diktatura i dënoi se folën për Kosovën” dhe një prej tyre ishte vetë poeti i cili shkruan:

“Nga larg Kosovës/ kur rininë ia fallen/ korbat i dergjën në burgje/ i mbytën në internime”/!…

E korbat kanë ngjyrën e zezë, vetëm klithin, ndjellin zi, ndaj dhe krahasimi për ata që mbollën tmerr në tokën shqiptare është mëse i gjetur. Shumë patriotëve shpirtndezur për Mëmëdheun deshën t’u verbonin dritën e syve, atë dritë që përhapte si rrufe në pragje besën shqiptare dhe ngrohte pragjet që kishin trungje ngricash nga kohët e acarta…

Nuk e di, por duke e lexuar Bungon, autor me moshë të vjeter, se ç’me krijohet një ndjesi, që edhe pse nuk e kam takuar kurrë, më bëhet se shoh një Shën poet në qiellin e universit, një ndër banorët që fjala i peshon rëndë si floriri. Dhe ne si lexues kemi shumë nevojë për kryefjalën e oxhakut, për këta dëshmitarë okularë të historisë sonë të kafshuar gjer në fyt. Megjithatë edhe pse jeta u tregua e ashpër karshi tij, mençurisht ai gjen manushaqen gjithë aromë të shpirtit, dhe si një urtak jep këshillën për dashurinë e dy buzëve të ndezura, bërë kuq si qershi, që vajza mos të ndruhet për t’ja dhënë puthjen e parë djalit që i lutet: “Falja o vajzë/ falja puthjen e parë/ se rinia ikën shpejt/ dhe s’kthehet me kurrë, falja”!…

Apo në poezinë: “Pranverë” autori shprehet: Një mëngjes herët/ një dallandyshe trokiti lehtas në dritaren time/ u ngrita dhe e pyeta/: Pse ke ardhur kaq shpejt/? Ajo më lëshoi në dorë një manushaqe/ dhe hapi krahët e fluturoi/.

Shkrimtarit Bungo i jep një frymezim të ëmbël dhe mbeska e tij e vogël, Niki, e cila është lindur në Amerikë dhe ja si i shkruan asaj në poezinë: “ Bisedë me mbesën time”

“Erdha të marr për shetitje/ por ti flike o e bukura jonë, Si një ëngjëll nëpër përralla/ që tregojnë në vendin tone”!

Gjithashtu Babagjyshi poet e mëkon ëngjëllin e tij me dashurinë për vendin e të parëve dhe ja se si: “Kur të rritesh, shko ta shohësh, Eshtë Atdheu i gjakut tënd/ Oh, sa shume ti do krenohesh/ S’ka më të bukur se ai vend”!

Gjuha e rrëfimit të autorit Bengo rrjedh si gurgullima e çezmës në portën e Kalasë së qytetit të tij të lindjes, një gjuhë e pastër si bora e bjeshkëve, me baza nga Normalja e Elbasanit, shkollë e famshme shqiptare…

Përdorimi i një figuracioni artistik të bukur e bën më të ndjeshëm konceptimin dhe mënyrën e rrëfimit në të gjitha poezitë e librit: “Vargje në mote” . Eshtë një libër që më ka këndellur në gjithë qënien time.

Pasi ke përfunduar librin ke ndjesinë se ke bërë një udhëtim të gjatë, që me magjinë e fjalës së tij duket sikur ka shpirtëzuar dhe sendet, të cilat kanë marrë butësinë e kadifenjtë të syve njerëzorë, të atyre syve që poeti i ndjeu me pakicë gjatë jetës së tij aq të vështirë. Gjithësesi jepet tipizimi i realitetit shqiptar, duam apo s’duam ne, pasi në fund të fundit është në shërbim vetëm të së vërtetës, e cila vjen një ditë dhe mposht llumin e gënjeshtrës. Shkrimtarit Bungo i dhemb shpirti për çdo copë tokë shqiptare, ndaj ai nuk mund të rri indiferent karshi vendit të tij Shqipërisë, të cilës ia bën trupin copë e çikë, siç ndodhi me çamërinë dhe ja se ç’shkruane në poezinë: “Kënga çame”.

“Kënga came/ flakë baroti/ Skuqur gjakut për liri/ Nëpër shekuj vetëtimash/ Të këndon ty Çamëri”!…

Autori duke ardhur në një moshë të thyer në emigrim e ka merak ikjen e qetë nga kjo botë, ai do me çdo kusht që të prehet i qetë në Mëmëdhe ndaj në poezinë: “ Amaneti i mërgimtarit” shkruan: “Kur një ditë do mplakem fare/ Dhe të luaj s’do kem fuqi/ Mos më lini këtu të shuhem/ N’vend të huaj jabanxhi”!…

Libri mbyllet me poezinë “Epitaf”, që nuk është si në Greqinë e lashtë me një mbishkrim të gjatë, ose të shkurtër si me Spartanët, por autori në fjalë nuk do që t’i shkruhet asgjë, “Vetëm në një gur të thjeshtë t’i vendoset emri, sa t’thonë, paska ikur i ndjeri”!

Është epitaf amanet qysh në gjallje, duke treguar thjeshtësinë gjer në palcë të autorit dhe njëkohësisht pena e tij jep shpirtin patriot që është një zjarrishte shqiptari.

Autori është një pelegrin, veshur me metaforën e dhimbjes dhe vargun si pike loti.

Pena e tij me mjeshtëri duket sikur ka zbërthyer në mote hieroglifet e heshtjes së akullt, dhe ne shohim një dritëz në fund të tunelit, ndërkohë në qiell, kumbon kambana e artë e shpresës.

Ai na dhuron të gjithëv një buqete me sythe shpirti për t’i mbjelle në zemra shqiptarësh të porsalindur, të cilët duhet të njohin mirë historine tonë të gjymtuar në mote.

BISEDË ME KOSOVËN- MAKENSEN BUNGO

September 16, 2018 by dgreca

MAKENSEN BUNGO/

BISEDË ME KOSOVËN/

Kushtuar atyre që diktatura i dënoi, pse folën për Kosovën/

Folën, /

për ty Kosovë/

gjithë jetën, /

si vllai me motrën, /

për tokën e coptuar/

Folën për ty, /

se je tokë shqiptare/

e mbrujtur me gjak/

mbuluar me varre

Folën për ty,

se vuajte shumë

copëtimit të Evropës

dhe fqinjëve me dhunë.

Folën për ty

tradhëtinë e dënuan

ata që të shitën

për jetë i mallkuan.

I rrahën me hekur

i dogjën me zjarr

ata e dinë ç’hoqën,

shumë mbetën pa varr.

Donin që t’thonin

me hir e pa hir

se s’ishje e robëruar,

por ishje e lirë.

Nga larg Kosovë

rininë ta falën

n’qelira e burgje

në kampe e internime,

por gojën s’e mbyllën

për ty asnjë herë,

tokë e përgjakur

tokë e tradhëtuar,

për liri e uritur!

Dhe kur armiku

në gjak të lau,

sa dhe fëmija

n’bark t’nënës qau,

me ty ata ishin

t’kapur për dore

drejt Shqipërisë

n’furtunë e dëborë.

Kur ti na fale

harenë e lirisë

e vure në kokë

kurorën e pavarësisë,

sa shumë u gëzuan

si kurrë ndonjëherë

dhe u lumturuan

me ty n’at pranverë!

Po ikin t’ heshtur

një e nga një,

por po t’ngacmuan

do të ringjallen

për t’fol me ty,

që të mbrojnë ty,

o tokë shqiptare!

Folën për ty

Si nëna me vajzën,

u puthën me ty

si vajza me Nënën!

***

DHIMBJE KRENARE

Kushtuar Presidentit IBRAHIM RUGOVA

Kur lajmi i zi u përhap ndër shqiptarë,

Lotët s’u thanë, se si lumë rirdhnin

Dhe vaji s’prante, si gjëmim ushtonte:

Magjinë e Kombit Rilindasit thirrnin.

Ike i madh, se punove për jetën,

Kosovën ta shihje të lirë pa gjak.

I madh i gjallë, më i madh i vdekur,

Përmes historise do ndrisish bajrak.

Fjalët e tua melhem për të gjithë,

Dritë rrezatuese drejt’ udhës s’lirisë

T’gjith’ njerzve atje vendas t’ardhur

U dhe në dor’ flamurin e pavarsisë.

Ike dhe na le jetimë për jetë,

Por ne do t’kemi në zemër përherë.

Me ty në ball do punojmë për Kosovën

Dhe dimrin më t’egër do e kthejm’ n’pranverë.

***

NUK VDES KUSH BIE PER LIRI

Kushtuar tre vëllezërve dëshmorë BYTYÇI

Për n’fush betejash u nisët këndej

Kosovën tonë ta puthte liria,

Zogj shqiponjash me gjak Shqiptari n’dej

N ‘gjerdane trimash mëkuar nga Shqiptaria.

Dhe rat’ n’Kosovë për t’mos vdekur kurrë,

Se jo, nuk vdes kush bie për liri.

Për jet’ do mbeteni t’gjall’ mbuluar n’flamur,

Pishtar lirije n’tokën Dardani.

U kthyet prap dhe prap ne pran’ ju kemi,

O Atllantikas t’heshtur, por krenarë

Të tre ju s’bashku t’Kosovës ushtarë!

Kurora vum’ në varret tuaj sot

Dhe dhimbjen nuk e shprehem ne me lot,

Se t’ gjallë mes këngëve prapë ju kemi!

NDËRROI JETË NË NJU JORK SHKRIMTARI MAKENSEN BUNGO

September 15, 2018 by dgreca

Me 15 Shtator 2018, ditën e shtunën në mëngjes, ndërroi jetë në një spital të Nju Jork-ut, shkrimtari Makensen Bungo.

Makensen Bungo lindi më 14 prill të vitit 1926, në Elbasan. Kreu shkollën Normale të këtij qyteti dhe më pas studimet e larta në Universitetin e Tiranës, Fakultetin Gjuhë-Letërsi, me korrespondencë(pas burgut).

U arrestua në vitin 1946 dhe më 12 tetor të po atij viti, Gjykata Ushtarake e Elbasanit e deklaroi fajtor për «krime kundër shtetit» dhe e dënoi me 5 vjet heqje lirie, humbjen e së drejtës elektorale për 5 vjet kohë dhe konfiskimin e pasurisë. Dhe më 26 shkurt të vitit 1947, Komiteti Ekzekutiv i Nënprefekturës së Qendrës Elbasan urdhëroi sekuestrimin e gjithë pasurisë së tij, të luajtshme e të paluajtshme. U lirua në vitin 1950.

Makensen Bungo provoi torturat e egra të hetuesisë së diktaturës komuniste dhe pa vdekejn me sy në Kënetën e Maliqit, në kampin famkeq të Vloçishtit etj.

Akuza e fabrikuar ishte “Agjitacion e propogandë”, e konsideruar si krim kundër shtetit! A e din ipse? …

Sepse kishte thënë në biseda se Kosova është e robëruar…

Gjatë kohës së diktaturës nuk u lejua që të botojë. Makenseni edhe kur ia dhanë të drejtën e mësimdhënies sipas diplomimit e dërguan në zona të thella në fshatra të Tepelenës, Gjirokastrës dhe Fierit.

Makensen Bungo, pas rëniessë komunizmit,është autor i disa librave. Përmendim:

Monografia për Abaz Kupin(2001)
Këneta e Vdekjes( u botua më 1996 dhe u ribotua edhe 5 herë- më 2009 u botua në gjuhën angleze)
Gruaja me të zeza-Vëllim me tregime(2008)
Rrugëtim me psherëtima-Roman(2009)
Nëna Kosovare-poemë(2003)
“Varret” poemë…etj..
Musine Kokalari…

Ai ishte një ndër bashkëpunëtorët e palodhur edhe për shtypin e diasporës, vecanërisht i gazetës”Dielli”, ku kontribuoi me studime, artikuj, poezi etj.

Federata Panshqiptare e Amerikës”VATRA” dhe Gazeta e saj”DIELLI” i shprehin ngushëllimet më të thella Familjes Bungo.

PS: Gjatë ditës së nesërme do të përcjellim informacion për shërbimet funerale dhe për varrimin(Dielli)

***

Nacionalisti Abaz Kupi në një monografi shkruar nga Makensen Bungo

Nga Klajd Kapinova/Illyria/ Arkiv/

Shumë rrallë dhe për më tepër vetëm në vitet e demokracisë në Shqipëri është folur dhe shkruar për veprimtarinë dhe jetën e nacionalistit Abaz Kupi.

Aktiviteti dhe puna e tij në dobi të nacionit tonë është ende e panjohur dhe për më tepër, gjatë sistemit të anatemimit të vlerave shqiptare komunizmi dhe “studiuesit” komunistë hodhën baltë dhe nxinë aktivitetin patriotik të nacionalistit Abaz Kupi. Kjo vepër letrare si një pronë e punës së palodhshme krijuese, hulumtuese dhe shkencore e studiuesit skrupuloz Makesen Bungo është e mirëpritur në qarqet e kulturës mbarëshqiptare dhe në veçanti në diasporë SHBA, Shqipëri, Kosovë dhe Çamëri, si një punë e mirëfilltë shkencore me vlera të veçanta në llojin e vet.
Redaktori i kujdesshëm dhe i talentuar Dalip Greca, është përkujdesur njësoj sikurse autori Makesen Bungo, duke i dhuruar Atdheut dhe trojeve etnike shqiptare Abazin të gjallë dhe në përjetësi. Duke lexuar dhe rilexuar ndihesh sikur je pranë personalitetit të madh të shquar Abaz Kupit. Stili dhe mënyra e të rrëfyerit e gërshetuar me finesë me materialet e dokumentat historike origjinale janë një mjeshtëri e art në të shkruarit të autorit Bungo. Për të tillë burra të shquar të nacionit shqiptarë ka nevojë të edukohet dhe të ripërtërihet në vlera patriotike populli ynë i lodhur nga historiografia e shterpër komuniste dhe shërbëtorët e saj që përsëri shkruajnë dhe zhgarravisin si në kohën e monizmit.
Duke depërtuar nëpër arteriet e kapitujve të veprës monografike kushdo e kupton, se je futur në vërtetësinë e ngjarjeve e fakteve historike të ofruar me kulturë nga Makesen Bungo, duke na shpalosur shembullin e shërbestarit të nacionit dhe të Flamurit shqiptar, me të cilin ishte rritur e mbrujtur personaliteti i Abaz Kupit. Ai ishte një fytyrë e ndritshme e dashurisë, sakrificës, përkushtimit ndaj nacionit dhe Atdheut të tij të dashur për shumë dekada. Ai sakrifikoi një jetë të tërë në shërbim të vatrave martire shqiptare.
Shumë studiues ka raste që bijnë në përsëritje në stil dhe në mënyrën se si e ndërtojnë monografinë e tyre shkencore, duke sakrifikuar kështu gjithë atë material të pasur që kanë vjelur dhe mos të arrijnë në qëllimin e tyre të mirë. Por tërësisht i veçantë paraqitet studiuesi e letrari Makesen Bungo dhe redaktori i kujdesshëm Dalip Greca. 5 dekadat e jetës e aktivitetit patriotik të personazhit kryesor Abaz Kupi lexohen këndshëm, duke e dalluar atë si luftëtar, organizues e udhëheqës në përpjekje të reja e të pashtershme për të fituar lirinë dhe pavarësinë shtetërore, për forcimin dhe sigurimin e kësaj qenie të lirë shqiptare.
Kontributi i shquar i Abaz Kupit, është e mbushur me përpjekje për këtë ideal dhe si një rrymë atdhedashurie pëshkon tërë monografinë përkushtuar me dashuri, theks shkencor dhe nota të ndezura letrare nga vetë autori i veprës Bungo. Me interes mund të kundrohen aspektet e rëndësishme të aktivitetit të dendur dhe cilësor të patriotit Kupi në dobi të Atdheut, qoftë kundër ndërhyrjeve të shteteve fqinjë për të penguar nga brenda konsolidimin fillestar të shtetit të ri shqiptar, ashtu edhe kundër qëllimeve pushtuese tështeteve megallomanë. Ai natyrshëm është shquar për krijimin e një shoqërie shqiptare progresiste, duke iu larguar gjithnjë e më shumë rrymave politike bolshevike që si sëmundje kancerogjene kishin prekur si individët dhe një pjesë të shoqërisë shqiptare kishin importuar si ideologji nga Rusia. Nëse ndonjë shqiptar nuk e di apo nuk ka pasur shansin dhe fatin të mësojë nga puna e madhe patriotike që ka bërë atdhetari nacionalist Abaz Kupi, tashmë sot ka mundësi që të ketë në dorë një vepër serioze monografike me të gjitha të vërtetat e historisë së jetës së tij brenda komunitetit shqiptar në vendlindje ashtu dhe këtu në diasporë e në familjen e tij.
Vepra monografike kushtuar Abaz Kupit është ndarë në 10 kapituj. Ajo fillon me një kushtim, për të vijuar më pas me; “Rinia, në vazhdim të jetës”, “Oficeri i xhandarmarisë”, “Kthimi në Atdhe”, “Nga Peza në Mukje”, “Pushtimi nazist”, “Vëllavrasja”, “Jeta e kampeve në SHBA”, “Vlerësimi”, “Heronjtë nuk vdesin”, përmbajtja dhe një resume në gjuhën angleze.
Ndoshta do të ishte me rëndësi që të vihet në dukje, se autori Makesen Bungo për hartimin e kësaj vepre, ka mbledhur me durim dhe qëllimin fisnik si një bletë punëtore shumë të dhëna gojore të bashkëkohësve kujtime dhe dokumente të ndryshme nga zotërinjtë: Petrit Kupi, Enver Shaskaj, Fuat Myftija, Ndrecë Gjergji, Bradhok Ndreu, Atdhe Dungu, Nderim Kupi dhe sidomos Ramiz Dani, i cili autori thekson se është edhe nismëtari për hartimin dhe botimin e kësaj vepre, duke e ndihmuar shumë autorin për hartimin e kësaj monografie serioze shkencore.
Autori në shenjë mirënjohje dhe respekti falënderon të gjithë, miqtë dhe dashmirësit, bashkëluftëtarit e patriotit të madh Abaz Kuqit, mbasi pa kontributin e tyre kjo vepër do të ishte e pamundur që të botohej. Për hartimin e veprës është dlirë dhe hulumtuar një literaturë e pasur dhe e larmishme në diasporë dhe nga autorë të ndryshëm shqiptarë dhe të huaj, libra, dorëshkrime, shtypi i kohës, si “Atdheu”, “Balli i Kombit”, “Bota sot”, “Dielli”, “Illyria”, etj., në Shqipëri, Kosovë.

Vepra luksoze ka në ballinë portretin e patriotit dhe personalitetit të shquar në jetën politike dhe shoqërore në diasporë dhe vendlindje të Abaz Kupit dhe botuar me përkujdesje të veçantë nga Shtëpia e njohur Botuese dhe Shtypshkronja cilësore “Gjonlekaj Publishing” në New York të SHBA, në vitin 2001.

Kush është Abaz Kupi?

Duke respektuar të gjitha të drejtat e autorit të monografisë studiuesit dhe letrarit Makesen Bungo, nuk dua të shkruaj mbi të rejat që zbardhen në vepër për herë të parë nga autori, por në mënyrë telegrafike të përshkruaj truallin, se ku punoi për 50 vjet me radhë intelektuali dhe personaliteti i spikatur Abaz Kupi brenda Shqipërisë dhe jashtë saj.
Autori Bungo me të drejtë e fillon monografinë e tij me kapedanët që kanë pasur dhe kanë shtete e tjera të botës, princër, mbretër, perandorë, presidentë, apo personalitete të tjera të shquara të fushave të ndryshme që janë respektuar nga popujt e tyre gjatë shekujve. Ndryshe ndodhi e ndodh shpesh në vendin më të çuditshëm në botë që ka emrin e bukur Albania dhe albanët që jetojnë në trojet e tyre, mbasi kështu na njeh bota.
Afërsisht 200 faqet e monografisë shoqërohen me shumë foto origjinale, të cilat hijeshojnë dhe e rrisin edhe më shumë dinjitetin dhe vërtetësinë e veprës në fjalë. Ky prijës i lirisë shqiptare radhitet sipas autorit të monografisë me të drejtë përkrah Mic Sokolit dhe Azem Galicës, Spiro Bellkamenit dhe Shaban Polluzhës, Isa Boletinit dhe Selam Salarisë, Çerçiz Topullit dhe Mihal Gramenos, Dedë Gjo Lulit dhe Bajram Currit, Idriz Seferit e Sef Kosharja, për të ardhur sipas mendimit tim tek mijëra e mijëra Adem Jasharë të UÇK-së në Kosovë që luftuan kundër makinës shfarosëse serbe në trojet etnike shqiptare, detyrë të cilën e kishte edhe Abaz Kupi. Shpesh krahina e Krujës, ka qenë vendi i heronjve të vërtetë dhe mbi të gjitha Gjergj Kastriotit që për 25 vjet me radhë bëri që të dridhet Evropa për qëndresën e tij kundër Perandorisë së “pathyeshme” turke, që kishte pushtuar vendin tonë dhe pas vdekjes së Heroit Nacional embajti vendin në morsën shkatërrimtare për 500 vjet me radhë…
Saktësisht 111 vjet më parë lindi Abaz Kupinë Krujë në një ditë të nxehtë gushti, më 6 gusht 1892. Autori është futur në thellësia të origjinës së Kupëve duke theksuar se ata nuk janë vendas po të ardhur në Krujë (Kurbini). Biografi dora-dorës ka pëshkruar me hollësi gjithçka ka lexuar, mësuar dhe dëgjuar nga bashkëkohësit apo shtypi periodik në diasporë dhe pas 1991 në Shqipëri mbi Kupët dhe birin e tyre të denjë Abaz Kupi. Vepra e mirëseardhur, vjen në një kohë dhe situatë kur në Shqipëri po shkruhet shumë për “historitë” e lavdishme të diktatorëve shqiptarë në gazetat dhe revistat e majta, duke privuar shqiptarët për të parë edhe anën tjetër të medaljes, sekush kanë qenë bijtë më të denjë të popullit shqiptar. Sot harxhohen me mijëra ton letra, bojë dhe dollarë për t’i mbushur mendjen shqiptarëve se diktatori (kujtojmë vitin 1998 kur nga një anketë e gazetës “Koha Jonë” (Tyne) Nënë Tereza dhe Skënderbeu u radhitën pas Enver Hoxhës, Mehmet Shehut, etj.
Për më tepër në kapitujt e “Historisë së Shqipërisë”, (Tiranë, 2002) nuk e përmendet Abaz Kupi, ose nëse rastësisht citohet ky personalitet më shumë trajtohet sipas syzeve të sistemit të Enver Hoxhës, mbasi ata që e rishkruajnë “historinë” janë të njëjtit persona që kanë zënë vendet kyçe në fondacione, ministri dhe departamentet e “kulturës”.
Për të qenë realisht të saktë është më mirë t’u thuhet edhe disa brezave se kurrë dhe asnjëherë nuk do ta mësoni historinë e Shqipërisë të saktë dhe paanshmëri dhe ideologji komuniste. Mbasi ende vegjetojnë “studiuesit” dritëshkurtër. Po të lexosh me kujdes “veprat” e diktatorit E. Hoxha del se Abaz Kupi është një legalist tradhëtar, reaksionar, armik i popullit, agjent i CIA-s, KGB-së, UDB-së, Vatikanit, Serbisë, Greqisë e shumë epitete të tjera që për çudi kanë zënë rrënjë thellë edhe në mendjet e hartuesve të teksteve për shkollat e mesme dhe ciklin e Lartë Universitar.

Vepra “Abaz Kupi” shkruar me fakte dhe argumenta nga studiuesi dhe letrari Makesen Bungo është një vepër e mirëseardhur për qarqet atdhetare dhe nacionaliste që e kanë kujtuar gjithnjë në heshtje gjatë kohës së diktaturës dhe me shkrime e libra (të integruar me personazhe të tjera të personaliteteve të anatemuar shqiptarë, kumtesa dhe përvjetore në shenjë respekti dhe mirënjohje për misionin e tij të madh në përkushtim të Atdheut të dashur dhe njerëzve në diasporë në SHBA.

Pak fjalë për rautorin dhe redaktorin Dalip Greca

Dy autorë të ndryshëm Makesen Bungo dhe redaktori i talentuar dhe gazetar i njohur Dalip Greca, kanë bashkuar energjitë e tyre, talentin dhe dhuruar kohën për të nxjerrë në dritë një vepër shkrimore me të gjithë elementet bashkëkohorë që përmban hartimi i një monografie. Ndonëse larg shtetit amë Shqipërisë autori Bungo dhe redaktori Greca, janë përpjekur me korrektësi të shkruajnë në gjuhën e bukur shqipe çka nuk ngjet shpesh në shumë libra që vijnë nga diaspora në vendlindjedhe për më tepër nga SHBA që ndër shekuj bluan kultura dhe gjuhë të popujve nga vijnë dhe vendosen emigrantët. Me sa duket përvoja e pasur dhe talenti në të shkruar pa përsëritje dhe fjalë të huaja të pakuptueshme kanë bërë që vepra kushtuar nacionalistit të flaktë “Abaz Kupit” të radhitet me dinjitet në fondin e artë të librave monografikë si të veçantë në llojin e tyre. Puna voluminoze dhe përkushtimi atdhetar i autorit Bungo dhe redaktorit të kujdesshëm e të pasionuar Greca ka bërë që tashmë lexuesit shqiptarë të kenë në dorë një vepër të cilën me vështirësi ose aspak s’do ta kishin bërë një departament historie në Universitetin e Tiranës apo departamentet shkencore të Akademisë së Shkencave, që më shumë merret me promovimin e librave të diktatorëve komunistë se sa të nacionalistëve të vërtetë shqiptarë. Shpirti dhe dashuria për të kryer këtë shërbim ngaj popullit shqiptar dhe miqve ka bërë ka bërë që autori Makesen Bungo dhe redaktori i monografisë gazetari dhe redaktori i palodhur Dalip Greca të mirëpriten në Shkodër, Tiranë, Krujë dhe Kosovë për këtë vepër cilësore dhe luksoze që i kanë ofruar lexuesit dhe studiuesve të rinj shqiptarë. Urime dhe vepra të tjera presim nga Makesen Bungo e redaktori i saj Dalip Greca, që nderuan vetveten, mbasi një fjalë e urtë franceze thotë: “Lavdia e tij (në rastin tonë personalitetit Abaz Kupi) s’ka nevojë për asgjë (mbasi flet vetë vepra e tij) e jona (autorit e redaktorit) ka nevojë për Të”.

Marrë nga gazeta “Illyria”

Tragjedia“SKËNDERBEU”-Si e njoha Ethem Haxhiademin në Kaushin e burgut

March 28, 2018 by dgreca

NGA MAKENSEN BUNGO/ Nju Jork/

Me 17 Mars të këtij viti në gazetën“ Mapo “ është botuar një artikull interesant shkruar nga poeti Sadik Bejko titulluar: “Tragjedia e Haxhiademit: si shkroi intrigën vrastare brenda kampit të Skënderbeut “. Në këtë artikull poeti Sadik Bejko e vlerëson Ethem Haxhiademin si tragjedian dhe bën thirrje për të vënë në skenë tragjedinë e e shkruar prej tij me titull “Skënderbeu “në këtë vit, që është quajtur Viti i Skënderbeut.

E përgëzoj dhe e falënderoj poetin Sadik Bejko për këtë thirrje atdhetare dhe do të dëshiroja që ajo të mos binte në vesh të shurdhër. Edhe unë e vlerësoj Etëhem Haxhiademin si atdhetar, si poet, si përkthyes,si romancier dhe mbi të gjitha si themelues i tragjedisë shqiptare.

Foto: Et’hem Haxhiademi/

Vite më parë e kam studjuar Ethem Haxhiademin, e kam njohur personalisht, kam biseduar me të, më ka dhënë këshilla, kam qenë bashkë me të në birucat e Sigurimit; unë i dënuar si armik populli dhe ai i arrestuar-po si armik i popullit. Kam pas fatin e mirë(që isha me të në ditë të vështira) por dhe të keq(se ishim bashkë në një qelitë e vdekjes),… kam banuar me të për një kohë të gjatë në një kaush në burgun e madh të Elbasanit .Për të plotsuar dhe përforcuar ato që thotë poeti Sadik Bekto, që të vihet në skenë tragjedia“ Skënderbeu “ me rastin e vitit të Skënderbeut po shtoj edhe unë disa të dhëna për këtë personalitet të letrave shqipe dhe mbi tragjedinë “Skënderbeu “ . Haxhiademi ishte republikan.

Në kohën e Monarkisë, me gjithëse ishte kompetent nga studimet që kishte kryer, haxhiademi ka shërbyer në adminstratën e shtetit shqiptar deri si sekretar i prefekturës në Gjirokastrës. Më lart jo, se nuk ishte servil dhe karrierist.

Gjatë luftës ka qenë me Ballin Kombëtar, gjithënjë si republikan. Me porosinë e Mithat Frashërit shkoi në Elbasan dhë formoi degën e Ballit në atë rreth, ka marrë pjesë në mbledhjen e Mukjes por nga fundi i luftës u largua nga Balli dhe u kthye në Elbasan pranë familjes dhe u përpoq që të jetonte larg politikës . .

Mbas luftës mori pjesë për krijimin e Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë dhe u zgjoth kryetar i saj për degën e Elbasanit, por ndonjë veprimtari nuk zhvilloi.Kur u caktua të kryesonte delegacionin e parë të shkrimtarëve shqiptarë, që do të shkonte në vizitë në Jugusllavi , nuk pranoi, refuzoi të shkojë .U emërua profesor në shkollën Normale të Elbasanit, por nuk do të zgjaste shumë sepse në vitin 1948 u arrestua me akuzën se po rithemelonte degën degën së Ballit Kombëtar në qytetin e Elbasanit.Arrestimi u krye në shtëpinë e tij, në mes natës, duke korigjuar hartimet e nxënësve. tema e hartimit që u ksihte dhënë nxënësve të tij titullohej “Djali pa nënë , si nata pa hënë “. Do të mjaftonte edhe kjo temë për akuzën.E dërguan drejte e në Tiranë, ku e mbajtën një kohë të gjatë, duke e torturuar tmerrësisht. Pastaj e kthyen në Elbasan, ku torturat vazhduan ditë e natë. Unë e kam parë atë dhe kam përjetuar dhimbje të thellë kur e shihja tek e nxirrnin për në banjë. ishte i lodhur, i raskapitur, mezi mbahej në këmbë, ecte duke u mbajtur pas murit. Një herë e pashë që në korridor duke vajtur në banjë, u rrëzua dhe me që nuk ngrihej dot , filloi të ecte këmba doras. Dhimbje për intelektualin, shkrimtarin, pedagogun. Ku e kishin katandisur! Një ditë kur më kishin nxjerrë në koridorin e birucave për t’ i pasatruar, me që isha më i vogli nga të gjithë të arrestuarit, ai duke shkuar në banjë, roja ishte larguar pasi e thirrën, unë iu afrova dhe ai me përshpërimë, me zë fare të ulët, më tha: Ti je i ri. Do të jetosh. Mos harro se cfarë po sheh me sytë e tu. Kur të përmbyset diktatura shkruaj një tragjedi për këto tortura barbare. Mos harro dhe iku duke u zvarritur…(Për më shumë do të lexoni në Diellin e printuar)