Eugen Merlika – Dielli

NACIONALIZMI, SHQIPËRIA ETNIKE DHE LËVIZJA N. – Çl.(7)

April 29, 2020 by dgreca

Përsiatje kritike mbi të shkuarën tonë historike/

NGA EUGJEN MERLIKA*/

Ajo klasë politike e luftës së dytë botërore, që historiografia komuniste e emëroi për 70 vjet me rradhë si “bashkëpuntore”, “tradhëtare”, “kundërkombëtare”, me gjithë mangësitë në fushën e marrëveshjeve mes përbërëseve të saj e veprimit politik të përbashkët, megjithë dështimin në planin kombëtar e vetiak, pak për paaftësi e shumë për një fatalitet ngjarjesh më të mëdha e më të ndërlikuara se mundësitë e përballimit të tyre, betejën për jetëgjatësinë në kujtesën e kombit e ka fituar. Të gjithë pjestarët e saj, bashkëpuntorë me italianët, me gjermanët, me anglezët, në thelb të synimeve të tyre nuk patën kolltuqet apo fitimin vetiak, interesat e familjes, të partisë, të krahinës apo të të huajve. Ata patën si busull vetëm një gjë : interesat e Atdheut, në tërësinë e tij territoriale e në bashkësinë e tij shpirtërore e kulturore. U takoi ky mision në një nga periudhat më të këqia të historisë njerëzore, në atë të një lufte botërore me përmasa të papara, që i vuri para një mundësie të ëndërruar për rreth tridhjetë vjet, atë të ndreqjes së një padrejtësie historike, atë të një bashkimi kombëtar. I u kushtuan me mish e shpirt sendërtimit të kësaj aspirate, prandaj gjykimi mbi ta merr formë vetëm në këtë këndvështrim, siç duhet të jetë vlerësimi në Shqipërinë tonë për këdo që dëshira, fati apo rrethanat e bëjnë të merret me jetën politike.

Ata ishin të gjithë atdhetarë, me A të madhe, ishin me një formim intelektual të nivelit evropian, me një shtat moral të padiskutueshëm, me një vizion politik të hapur, me koncepte të huazuara nga kultura botërore, me prirjen dhe synimin për t’a ngritur sa më lart nivelin kulturor e jetësor të popullit të tyre. Kanë patur të meta, kanë bërë gabime, është fiziologjike sepse askush nuk mbetet i pagabueshëm, por pasardhësit e tyre në administrimin e Shqipërisë, në të gjitha drejtimet, janë vite drite larg tyre.

Dhe ata ishin bashkëpuntorë të gjithë rrymave të komunizmit botëror. Lindën si parti duke kërkuar ndihmën e jugosllavëve, kur Shqipëria kishte bashkuar në gjirin e saj trevat e grabitura nga ata, u rritën nën tutelën e tyre. Me këshillat e ndërmjetësimet e tyre morën nga anglezët ndihmat gjatë luftës, për t’a fituar atë jo kundër gjermanëve e italianëve, por kundër bashkatdhetarëve të tyre nacionalistë. Si shpërblim për fitoren jugosllavëve i dorëzuan trevat e bashkuara, të shoqëruara me mijra jetë kosovarësh të martirizuar në thertoren serbe, ndërsa anglezëve arrogancën në trajtimin e përfaqësuesve të tyre dhe minat në kanalin e Korfuzit. Erdhën në pushtet, duke tradhëtuar interesin kombëtar, e vendosën në Shqipëri diktaturën më të egër që kishte njohur Vendi e, njëkohësisht, atë më mizoren që provoi Evropa e mbas luftës.

Qeverisën për 47 vjet, duke ndërruar miqtë a më mirë të themi padronët, duke u larguar gjthënjë e më shumë nga Evropa, në drejtim të komunizmit aziatik të viteve të urisë, nga jugosllavët te sovjetikët, te kinezët, madje morën titulin e nderit si “zëdhënës të Kinës në Evropë”. Ndenjën nën ombrellën e Titos deri sa ai ishte një ndjekës besnik i Stalinit, por kur ai bëri kthesën e tij historike, duke u shkëputur prej kthetrave të Moskës e duke vështruar nga Evropa, e braktisën atë duke i veshur të gjitha të këqijat që kishin mbjellur në Vendin e tyre. Besnikë deri në vdekje të Stalinit e rrugës së tij të krimeve mbi miljona rusë, aq sa, të vetmit në glob ruajtën në qytetet shqiptare bustet e tij deri më 1990, madje duke nxjerrë edhe një ligj të posaçëm për mbrojtjen e tyre në atë vit, pranuan me zor “qiejtë e hapur” të Hrushovit, për t’u prishur me të, mbas disa vitesh, kur ai i kërkoi Enverit e Mehmetit të lironin karriget në dobi të njerëzve të rinj. U bashkuan me Kinën e Mao Ce Dunit deri sa ky i linte njerëzit të vdisnin nga uria e i çonte për riedukim nëpër komuna, në t’ashtuquajturin “revolucion të madh kultural proletar”, që në Shqipëri e kthyen në vandalizëm kundër besimeve fetare e objekteve të kultit, duke fituar çmimin e madh të Djallit si “i vetmi vend ateist në botë”, me një kushtetutë që i a kaloi dhe asaj të Stalinit. Filluan t’a kritikojnë ”Timonierin e madh” kur ai filloi të luajë ping pong me amerikanët, e mbas një flirtimi me bandën e të shoqes i prishën marrëdhëniet edhe me Kinën kur Ten Hsiao Pini filloi t’i bindë shokët e tij se ashtu nuk shkohej përpara. Atëherë shpikën teorinë e t’ushqyerit me bar e, mbasi i kishin vrarë të gjithë shokët e vjetër të luftës, vdekjes së komandantit i u përgjigjën me kurorëzimin e të vetmit “shok armësh” që kish mbetur gjallë, Urjah Hipit të komunizmit shqiptar, Ramiz Alisë. Ky, simbas historianëve pati meritën se solli demokracinë, dy vjet mbasi kishte rënë Muri i Berlinit. Kjo qe me pak fjalë rruga e jashtëme e socializmit të Enver Hoxhës.

Ecuria e mbrendëshme është një lumë gjaku që, në pak vite, i hoqi Shqipërisë të gjithë klasën e saj intelektuale, duke filluar nga martirët e Kishës katolike e të besimeve të tjera, tek të gjithë eksponentët politikë antikomunistë e nacionalistë, madje dhe ata që në mënyrë paradoksale i kishin besuar “idealit të çlirimit nga pushtuesit”. Krahas këtyre mijra viktimave lufta e pushtetit të popullit filloi sistematike kundër grave e fëmijëve e pleqve, familjarë të “armiqve”, që fabrikoheshin në vazhdimësi, një luftë që vazhdoi deri në vitin 1991, kur njerëz të detyruar të paraqiten gjithë jetën dy herë në ditë para policit, u lejuan të gjejnë strehim në vende të tjera. Ndërkohë burgjet ishin gjithmonë plot, neni 55 ishte bërë emblema e besnikërisë ndaj regjimit për policë, gjyqtarë, sigurimas, spiunë e funksionarë partie, duke mbushur me forca gjithënjë e më të reja, kampet e punës së detyruar nëntokë e mbi tokë.

Duke shënuar si të vetmet gjëra pozitive përhapjen e arsimit deri në skajet më të largëta, arsimin tetëvjeçar të detyruar, dhe ndihmën mjekësore të shtrirë dhe në fshatra, nuk mund të le pa përmendur varfërimin skajor të fshatarësisë së kolektivizuar dhe racionimin e ushqimeve, si në kohë lufte, për dhjetëvjeçarë me rradhë. Sa i përket zhvillimit industrial, kaq shumë të trumbetuar nga propaganda e regjimit, ishte i tëri një bllëf i madh. Fabrikat e uzinat ishin me një teknologji të fillimit të shekullit, bujqësia angazhonte 60% të fuqisë puntore të Vendit dhe “mbrojtja” hante në tunele e bunkere shifra të pallogaritëshme të buxhetit të shtetit. Pra në tërësi ishte një sistem krejtësisht i dështuar që mbahej në këmbë vetëm me forcën e terrorit.

Këtë sistem, krejtësisht mbrapambetës për Shqipërinë, e njerëzit që e krijuan dhe e drejtuan për gati një gjysëm shekulli, duke e kthyer Vendin në simbolin më shprehës të diktaturës, të mbrapambetjes e të varfërisë, historianët tanë ka 80 vjet e këndej që vazhdojnë t’a paraqesin si prodhues të mirëqënies e të përparimit. Simbas tyre, ka patur ndonjë teprim në “luftën e klasave”, por dhe ato justifikoheshin me “rreziqet” që kalonte gjithmonë revolucioni. Vazhdon hymnizimi i “Luftës N.-Çl.” dhe i udhëheqësve të saj, që e vunë Vendin “në anën e fituesve”. Krahas kësaj paraqitjeje vazhdon nxirja e pjesës më të madhe të personaliteteve nacionaliste, të cilëve kjo historiografi nuk i njeh asnjë meritë.

Ka ardhur koha, madje jemi shumë të vonuar, që në kujtesën historike të vihen në vend të vërtetat e të paditen me forcë mashtrimet dhe autorët e tyre. E vërteta është që nacionalistët shqiptarë i kanë shërbyer interesave të Shqipërisë, në kohë dhe rrethana shumë të vështira e Atdheu i tyre duhet t’i jetë mirënjohës e t’i japë vëndin që u takon në Panteonin e vlerave të Kombit. Kjo duhet të bëhet, në rradhë të parë, duke i mësuar fëmijëve historinë e vërtetë, jo me tekstet e morisë së historianëve të regjimit që ende sot mëtojnë të kenë monopolin e së vërtetës, por që në fakt zotërojnë të kundërtën, atë të mashtrimit. Së dyti, Shteti demokratik dhe organet vendore duhet të venë dorë mbi simbolikën e qyteteve, mbi emrat e rrugëve e të veprave sociale e kulturore, duke ndërhyrë në ndryshimin e tyre në dobi të pohimit të vlerave kombëtare. Nuk e di se sa politika është e prirur të veprojë në këtë drejtim, por mendoj se është një detyrë që e shkuara jonë na e shtron me forcë e, nëse duam t’i mbushim mëndjen vetes se po ndërtojmë një demokraci, duhet pa tjetër të vendosim raportin e drejtë mes së vërtetës historike dhe paraqitjes së saj. E, së fundi, uroj që studimi i historisë së Vendit tonë, sidomos i shekullit të fundit, të jetë vepër e studjuesve të rinj, të paindoktrinuar dhe objektivë e pa pasione politike.

Historia jonë është ajo e një toke “të fshikulluar nga përndjekjet”. Ndoshta ky është përkufizimi më i saktë e më domethënës i fatit tonë historik. Nuk është përcaktimi i ftohtë i një historiani, që nuk bën kurrë bilance dhimbjesh njerëzore, por i një Shenjti, për të cilin ajo mbetet gjithmonë prova e madhe e kësaj jete. Shenjti Vojtila qe njëri nga ne, që në shekullin simbol të dhunës së ideologjive, provoi në vetë të parë përndjekjen. Të vetmen herë që erdhi mes nesh u ul në gjunjë dhe puthi tokën tonë. Ndoshta me atë veprim deshi të qetësojë sado pak rënkimin e brëndshëm të saj.

Historiani Gibbon, një nga monumentet e fushës së historisë, na ka quajtur “një popull që ka mbrojtur gjithmonë çështjen e humbur”. Nuk është një vlerësim bujar ky i historianit anglez, e nuk di se sa argumenta mund të kemi për të provuar të kundërtën. Sigurisht bustet e Stalinit në sheshet tona deri në vitin 1990 e bunkerët e mbjellë me shumicë në tokën tonë nuk na ndihmojnë n’atë drejtim. Por ndërmjet shprehjes dashamirëse të Papës Vojtila dhe gjykimit të ftohtë të historianit, ndoshta gjëndet e vërteta.

Lidhur me të duhet të ndalemi para një date me këto shifra : 29 /11/ 1944. Kjo datë në udhëtimin përfytyrues shëmbëllen me një prag humnere si ai, në hyrje të të cilit, thotë i madhi Dante, ishte shkruar me gërma të mëdha : lini çdo shpresë o ju që hyni! Data, në vetvete, përkon me ikjen e ushtarit të fundit gjerman nga Shqipëria e, normalisht, duhet të ishte një ditë e gëzuar,mbasi askush nuk ka dëshirë të shohë uniformat e huaja ushtarake në tokën e tij. Por për ne qe si porta e Ferrit të Dantes. Fitorja mbi fashizmin qe, për popujt e Evropës Lindore, fitorja e robërisë komuniste. Këtë të vërtetë, të mbajtur në kasafortë për më shumë se gjysëm shekulli, do t’a pohonte me zë të lartë një qiraxhi i Shtëpisë së Bardhë, Presidenti Xhorxh Bush. Ne vazhdojmë ende t’a ruajmë në kasafortë, si ditë “çlirimi” edhe se qe një ditë pushtimi më e keqe se 7 prilli, edhe se qe fitorja e krimit, e padijes, e mashtrimit, e dhunës, e pandershmërisë. Absurditeti më i madh qëndron në faktin se ende sot, mbas 80 vitesh, kur të gjitha këto dhunti të saj i kemi shijuar në tre breza, me pasoja tragjike e të pamatëshme, ata që e sollën atë ditë quhen atdhetarët më të mirë, paçka se mbaruan të gjithë duke vrarë njëri tjetrin, e ata që bënë çmos që ajo ditë të mos vinte quhen ende “armiqtë” e Shqipërisë. Se ku qëndron baza edhe më elementare logjike e këtij arsyetimi nuk kuptohet, ndoshta në thënien e Gibbonit, kësaj rradhe të shtrirë edhe në mendimin, ndoshta në errësirën që, ende, nuk lejon gjykimin e kthjelltë.

(FUND)

NACIONALIZMI, SHQIPËRIA ETNIKE DHE LËVIZJA N. – Çl.

April 7, 2020 by dgreca

7 Prilli, pushtimi fashist e rrethanat ndërkombëtare të tij /

Nga Eugjen MERLIKA/ Zakonisht katastrofat, në jetën e kombeve, kanë një aftësi bashkimi e kompaktësimi të shoqërisë në gjirin e tyre. 7 prilli 1939, në historinë tonë, nuk pati një fat të tillë. Ai e ndau disa pjesësh opinionin shqiptar e madje dhe mënyrën e paraqitjes së tij në historiografi.

Është shkruar e folur shumë për këtë ngjarje ogurzezë për pasojat që pati në historinë e Shqipërisë. Propaganda komuniste vazhdon edhe sot të shkruajë se Mbreti Zog i a shiti Shqipërinë Italisë, po ashtu sikurse akuzohet Mërgata politike shqiptare për të njëjtin veprim. Nuk ka asgjë më të rreme e më pa baza se ky “postulat”, që prej gati 80 vjetësh turbullon kujtesën historike të shqiptarëve. Asnjë shqiptar, i çfarëdo bindjeje politike, nuk e ka dashur pushtimin, nuk ka punuar për të e po ashtu, nuk ka patur mundësi t’a shmangë. Sfidoj cilindo që të vërtetojë të kundërtën e këtij pohimi, qoftë edhe me një dokument të vetëm të vërtetë, jo me hamëndje dashakeqe demagogjike, të vëna në shërbim të politikës e të mbetura të tilla edhe sot, kur ajo lloj politike ka dështuar duke lënë mbrapa vetëm gërmadha.

Mbreti Zog që, deri në fund, i vazhdoi traktativat vetë ose nëpërmjet titullarëve të Qeverisë, vendosi të largohet kur e kuptoi se kërkesat italiane nuk mund të pajtoheshin me pavarësinë shqiptare. Bisedimet ishin një shprehje e hipokrizisë së politikës italiane, mbasi vendimi për pushtimin ishte marrë nga Kryeministri italian dhe ministri i jashtëm i tij, rreth një vit më parë. Mjafton të lexohet Ditari i Çianos :

“Viti 1938

30 prill. I referoj Duçes mbi udhëtimin në Shqipëri. Do t’i përmbledh në një raport. Po ai menjëherë bie dakord për nevojën e një zgjidhjeje integrale e më thotë se, për të patur Shqipërinë është gati deri atje sa të bëjë një luftë. Duke i dorëzuar një kampion të mrekullueshëm bakri nga minierat e Lezhës, i thashë : “Ja fiqtë e Kartagjenës”.

10 maj. Në tren me Duçen diskutuam promemorien time mbi Shqipërinë. Bie dakord me vendimet e mia e mendon që muaji i mirë për veprim do të jetë maji i ardhshëm. Kështu do të kemi një vit për përgatitjet lokale e për ato ndërkombëtare. Meqënëse do të krijohet një krizë diplomatike dhe Franca me Ingliterrën do të jenë patjetër kundra nesh, është mirë të shtrëngohet Pakti me Gjermaninë. Kjo do të vlejë edhe për t’i këshilluar Jugosllavisë një moderim të madh. Jugosllavia e veçuar nga miqësitë e saj perëndimore e lindore, e shtrënguar midis Italisë e Gjermanisë, do të duhej të durojë e të adaptojë qëndrimin që kemi adaptuar ne ndaj Anshlusit.

Fola me Jakomonin e kërkova të më përgatiti një plan veprimi lokal : vepra publike, bamirëse,veprimtari ekonomike, sportive e, mundësisht, politike.

19 maj. …. Si pasojë e një informacioni nga Tirana lidhur me aktivitetin e ekzagjeruar të Ministrit të Gjermanisë, Duçja më tha t’i bëj të ditur Ribentropit se ne e konsiderojmë çështjen shqiptare si “çështje të familjes”; formulë e përdorur nga ata për Austrinë e Sudetet. Pra “hands off”. Deklaroi se është gati të shkojë menjëherë në Shqipëri edhe me çmimin e ndezjes së luftës evropiane. Tani po vlerëson mjetet ushtarake.”^{^[1]}

Këta ishin planet e fshehta të drejtuesve të Shtetit italian që, në asnjë rast, nuk mbanin parasysh e nuk merrnin në konsideratë vullnetin e shqiptarëve, as për të diskutuar mbi një kundërveprim të mundshëm të tyre. Janë shprehje të mendësisë megallomane të shtetit të madh në një epokë ku gjithënjë e më tepër zotëronte fuqia dhe zbeheshin liritë e të drejtat, mendësi që gjen edhe një motiv tjetër shtytës në garën me miken rivale, Gjermaninë. Kjo e fundit kishte pushtuar Austrinë më 12 mars 1938 dhe do të sulmonte Çekosllovakinë më 15 mars 1939, duke detyruar Presidentin Hacha të nënëshkruante pushtimin dhe ndarjen e Vëndit në dy shtete : Çeki dhe Sllovaki. Fillonte kështu zbatimi i “rendit të ri” në Evropë, me rikthimin e disa territoreve që Konferenca e Versajës i kishte mohuar Hungarisë e Polonisë.

Ishte parahyrja e luftës së dytë botërore, të cilën Anglia e Franca u munduan, në të gjitha mënyrat, t’a shmangin ashtu siç bëri dhe BS, duke nënëshkruar Paktin e mossulmimit me Gjermaninë. Më parë ishte zhvilluar konferenca e Mynihut, një përpjekje skajore për të ndaluar luftën që afrohej. Ajo qe një mashtrim i madh që Hitleri i bëri tre kolegëve të tij, përfshirë këtu, veç kryeministrave të Anglisë e të Francës edhe Musolinin, të cilët u larguan që andej me bindjen se kërkesat e Gjermanisë, me marrjen e Sudeteve, ishin plotësuar. Aq sa kryeministri anglez, me t’u kthyer në Londër, deklaroi i kënaqur : “Besoj se ka paqe për epokën tonë”….

Duke u kthyer tek përgjegjësitë hipotetike shqiptare për pushtimin, ato mund të barazohen me zero. Mbreti shpresoi deri në fund se do të gjente një marrëveshje me Musolinin, që të ruante pavarësinë e Vendit. Qeveria shqiptare pranoi të verë në dispozicion të ushtrisë italiane portet dhe rrugët që do të shërbenin për të organizuar “mbrojtjen e Shqipërisë nga ndonjë sulm i mundshëm i fqinjëve”, por këto nuk mjaftuan. Mesazhet mes Zogut dhe Musolinit vazhduan deri më 6 prill, por Mbreti shqiptar e kuptoi se i duhej të vendoste ndërmjet ikjes nga Vendi dhe qëndrimit në kushtet e vartësisë italiane. Nga shumë anë kanë rrjedhur paditë se Mbreti nuk organizoi qëndresën e armatosur. Vendimi i Mbretit ndryshe nga kjo mundësi tregoi pjekurinë, largpamësinë dhe ndjenjën e lartë të përgjegjësisë ndaj interesave t’Atdheut, sepse shtyrja e këtij të fundit drejt vetëvrasjes ishte shërbimi më i keq që mund t’i bëhej. Ishte praktikisht e pamundur, sepse nuk kishte asnjë mundësi qëndrese ndaj një ushtrie të madhe e të paisur me mjete bashkëkohore lufte. Qëndresa do të thonte dëme të pallogaritëshme në njerëz e në pasuritë e qytetarëve e të Shtetit, sepse “dyfekët me gjalmë” nuk mund të haheshin me topat apo aeroplanët e Italisë. Dikush mund të nxjerrë si argument qëndresën greke më vonë kundrejt sulmit italian, por rastet nuk ngjasojnë, jo vetëm se Greqia kishte një ushtri të organizuar më së miri, por edhe sepse mbas saj qëndronte Anglia, e gatëshme të dërgonte forcat e saj në ndihmë. Shqipëria nuk mori nga Qeveritë e Evropës asnjë lloj inkurajimi për fatkeqësinë e saj.

Gjykimet mbi çaste të caktuara të historisë duhet të mbajnë parasysh veçantitë dhe rrethanat e atyre çasteve. Një gjykim që bazohet vetëm mbi parime, pa u ballafaquar me ato veçanti e rrethana, kthehet në një moralizëm shterpë e nuk mund të jetë as i saktë e as objektiv. Mos të harrojmë se asnjë nga shtetet e vegjël evropianë, duke filluar nga Norvegjia e Danimarka në veri, tek vendet e Beneluxit në perëndim, tek republikat baltike në lindje, tek shtetet e Evropës qëndrore, nuk organizuan qëndresat që mëtonin komunistët shqiptarë në historiografinë e tyre, mbasi këto qëndresa kërkonin ushtri të organizuara në shkallën më të lartë. Madje Franca e më pas Rusia treguan se edhe këto ushtri ishin të pamjaftueshme të përballonin fuqinë ushtarake gjermane. Koha provoi se vetëm ndërhyrja e forcave ajrore amerikane bëri të mundur kundërsulmin rus në fillimin e 1943-it dhe kthesën e luftës. Për të kuptuar sot se si jetoheshin ngjarjet e asaj kohe po sjell një pjesë nga “Historia e marrëdhënieve ndërkombëtare” :

“…Musolini nuk lëvizi dhe nuk i u përgjigj thirrjeve për ndihmë të Schuschnigg-ut. Atëherë, Hitleri i dërgoi një telegram Musolinit, duke thënë se “nuk do t’a harronte kurrë”. Musolini i u përgjigj : “Qëndrimi im është i përcaktuar nga miqësia mes dy vendeve tona, që është vulosur me krijimin e Boshtit”…..

Mirëpo në orën 16:30, Chamberlaini i dërgonte telegram ambasadorit të Anglisë në Vjenë, me qëllim që ky i fundit të mos këshillonte rezistencën dhe nga ana tjetër u paralajmërua edhe qeveria franceze. Pra, i vetmi reagim ishte nota e protestës, që Francois – Poncet e komunikoi mbrëmjen e 11 marsit” ^{^[2]}

Kur dhe Anglia e Franca kishin vështirësi të këshillonin qëndresën e Austrisë, që kishte qënë për shekuj një perandori, të gjitha insinuatat për Shqipërinë, nga cilado anë të vijnë, nuk janë realiste e nuk i shërbejnë vërtetësisë në paraqitjen e ngjarjeve historike dhe dinamikës së tyre. Ato mund t’i shërbejnë demagogjisë së një pjese të politikës, asaj komuniste, për të justifikuar rrugën kriminale me të cilën e mori dhe e mbajti pushtetin. Ja çfarë deklaronte në Dhomën e Komuneve më 13 prill 1939 Kryeministri i Britanisë së Madhe:

“…Cilido që ka njëfarë ndjenje përgjegjësie nuk mund të bëjë me lehtësi diçka që mund të shkaktojë një shtim të tensionit ndërkombëtar. Secili do të dënonte humbjen e përfitimeve që rrjedhin nga marrëveshje ndërkombëtare të përfunduara mbas një diskutimi të ndërsjelltë”.^{^[3]}

Shqipëria, e vetme në rrugën e saj, nuk kishte tjetër zgjedhje veçse të mundohej që, nëpërmjet politikës së saj, të pakësonte dëmet e pushtimit e të punonte për t’i dhënë Bashkimit një karakter sa më të dobishëm për shqiptarët. “Shqipëria e pavarur nuk ekziston më” shkruante Çiano në Ditarin e tij. Këtë e kuptonin mirë atdhetarët shqiptarë, por vazhdonin të shpresonin se në fjalët e bukura të Musolinit, Çianos apo Jakomonit do të kishte sado pak të vërtetë.

Një tjetër tezë e historiografisë komuniste është dhe një “marrëveshje” e Opozitës kundër zogiste jashtë me Italinë për pushtimin. Edhe kjo është një tjetër tollumbace propagandistike. Duke marrë si dëshmi kujtimet e M. Krujës apo të A. Këlcyrës, që kanë qënë protagonistë të ngjarjeve për të cilat flitet, është e qartë se një farë bashkëbisedimi ka ekzistuar ndërmjet organizatorit të rinisë fashiste Xhiro dhe Ernest Koliqit e Mustafa Krujës. Ky i fundit mbante në dijeni edhe kolegët e tij të Bashkimit Kombëtar mbi bisedimet.

Italianët, në kuadrin e dredhive karakteristike të politikës së tyre, donin të gjenin tek Mërgata një shkak për të justifikuar planin që kishin hartuar. Por Mërgata, që donte të rrëzonte Mbretin, ishte e gatëshme të pranonte vetëm një princ të shtëpisë së Savojës për Mbret të Shqipërisë. Ishte edhe për bashkimin doganor, që do të sillte dobi për tregtarët shqiptarë që furnizoheshin me mallrat italiane. Bisedimet dështuan sepse italianët kërkonin bashkimin e kurorave dhe vendosjen e regjimit fashist në Shqipëri. Mustafa Kruja, që kryente bisedimet, më 19 mars i telegrafoi kolegëve të BK se “Tregtia u pezullue”. Pra çdo përpjekje për marrëveshje mori fund. Më 3 prill ai shkoi në Grenobël dhe vuri në dijeni të tjerët se pushtimi ishte i vendosur e nuk kishte asnjë shpresë të pezullohej. U bë një përpjekje e dëshpëruar nëpërmjet një telegrami, drejtuar Musolinit, nga ana e Mërgatës, i firmosur nga M. Kruja, Q. Koculi e A.Këlcyra, në të cilin shprehej shpresa se Italia do t’i mbante premtimet e saj për të respektuar pavarësinë shqiptare.

(VIJON)

^[1] Galeazzo Ciano Ditari (1937 – 1943) Shqipëria Albinform 1994 faqe 13-14

^[2] Jean – Baptiste Duroselle, André Kaspi “Historia e marredhënieve ndërkombëtare” vëllimi I f. 268

^[3] Francesco Jacomoni di San Savino “La politica dell’Italia in Albania” Capelli editore F. 151

16 SHKURTI DHE NJË PYETJE PA PËRGJIGJE

February 21, 2019 by dgreca

“Individët kalojnë si hijet, por republika është e palëvizëshme dhe e qëndrueshme”/

Edmund BURKE (1728 – 1797), Burrë Shteti e shkrimtar anglez/

NGA EUGJEN MERLIKA/

16 shkurti 2019 për Tiranën dhe shqiptarët qe një ditë e pazakontë. U nis si një ditë e një tubimi të madh proteste, të organizuar nga Opozita për të rrëzuar Qeverinë, por u kthye në një ditë vandalizmi të cilën nuk do të dëshironim kurrë më të përsëritej. Skenat e përpjekjeve për të hapur dyert e blinduara të kryeministrisë nga protestuesit dhe gazi lotsjellës i lëshuar nga mbrojtësit e rendit kundrejt tyre, skena të përsëritura për orë të tëra në sytë e qindra mijra shqiptarësh në të gjithë botën që e ndiqnin në televizion, përcillnin një trishtim në shpirt e një zymtësi në mendime….

Ajo ditë qe paralajmëruar tërthorazi në të gjitha mënyrat nga dy muajtë paraardhës të saj, me kundërshtitë mes dy grupeve të politikës që shpalosin një formë lufte të brëndëshme që, herë herë, nuk mban parasysh as normat më parake jo vetëm të etikës politike por as të sjelljes njerëzore, me protestat ekonomike të studentëve, me ndërrime qeveritarësh që nuk kuptohet se mbi çfarë kriteri bazohen, me një kundërshti institucionale mes dy prej njerëzve më të fuqishëm të Shtetit, me një pakënaqësi e varfëri që preken me dorë, si pasojë e faktit që mbetemi ende Vendi më i varfër i Evropës, i shoqëruar nga një dukuri kundërthënëse që shënon njëkohësisht pasuri marramendëse në duar të pak njerëzve, kryesisht atyre me pushtet apo pranë tij…..

Në dy vitet e fundit fjala më e përdorur në gjuhën e folur politike e shtetërore është “vettingu”, që n’origjinalin anglisht ka kuptimin e banjës e të shpëlarit. Tek ne hyri si një kryefjalë magjike e aftë të ndreqë gjithshka shkon mbrapsht në jetën shqiptare. Sa më shumë zgjerohet përdorimi i kësaj fjale, aq më shumë zbulohet lakuriq shprehja e dështimit që ka shoqëruar kalesën e viteve pas komuniste të shoqërisë shqiptare. Vettingu i gjyqtarëve, i politikanëve, i administratorëve, i profesorëve të universiteteve, i punonjësve të rendit etj., që segmente të ndryshme të botës shqiptare kërkojnë me këmbëngulje në faza të ndërsjellta, madje duke thirrur në ndihmë institucione të huaja, vërtetojnë në mënyrë të pakundërshtueshme se sa shtrembër është mataruar jeta institucionale, administrative, politike e shoqërore e këtyre viteve, sa që sot duhet një shpëlarje e përgjithëshme e një nisje nga zeroja, mbasi ndershmëria dhe merita, që duhej të ishin cilësitë bazë të vlerësimit të nëpunësve të Shtetit, janë zëvendësuar nga e kundërta e tyre. Sot gjindemi me 80 % të popullsisë që kërkon të braktisë Vendin e me mungesën e shpresës e të besimit që zotërojnë në të gjithë indet e qelizat e shoqërisë, me pak përjashtime.

16 shkurti qe një tjetër vërtetim i kësaj gjëndjeje, të rënduar nga mangësi të theksuara të klasës politike që, megjithëse e përtërirë në një farë mase nëpërmjet ndërrimit brezor, vazhdon të shfaqë shënjat e sëmundjes së vjetër e të trashëguar të shqiptarëve, paaftësisë për t’u ulur rreth një tryeze e për të gjetur zgjidhjen e mundëshme të shumë problemeve.

Opozita shqiptare ka vendosur të luftojë me të gjitha mjetet për një ndryshim të jetës politike të Vendit, duke dalë jashtë nga binarët normalë të dialektikës së zakonshme të demokracive liberale të silit perëndimor. Ajo arriti deri aty sa të dalë jashtë kuvendit duke djegur mandatet me një vendim unanim të drejtuesve të partive e të vazhdojë luftën e saj politike nëpërmjet mbushjes së shesheve me protestues. Nuk e di sa pajtohet djegia e mandateve me parimin e detyrueshëm të përfaqësimit të vullnetit të zgjedhësve e një shembull i tillë vështirë se mund të gjindet në historinë e parlamentarizmit botëror. Është e drejtë e kujtdo force politike të zgjedhë mënyrat e luftës që i quan të pështatëshme për të sendërtuar taktikën e saj të betejës politike, në kornizën e rregullave e parimeve të demokracisë liberale.

Sot Opozita ka vënë si synim të saj rrëzimin e Qeverisë që ka dalë nga një votim i njohur nga institucionet e Vendit dhe vëzhguesit ndërkombëtarë si i pranueshëm për standartet shqiptare, megjithë të metat e vëna re në çastin e zgjedhjeve. Por ajo ngul këmbë se “kupa është mbushur e kështu nuk mund të ecet më”. Kjo është një gjëndje që mund të çojë në një përballim masiv mes grupeve te ndryshme kundërshtare në jetën politike, nëse dhe Qeveria do të ndiqte këtë taktikë siç la të nënkuptohet mbas provës së Vlorës. Në këtë gjëndje kur Shqipëria synon të fillojë bisedimet për hyrjen në BE dhe kur është në mes të një reforme që quhet e rëndësishme për të luftuar korrupsionin e zgjeruar e mbytës të jetës së saj politike dhe administrative, një përballim i përgjithshëm si ai i vitit 1997 do të ishte fatal për fatet e Shqipërisë.

Opozita kërkon dorëheqjen e Qeverisë që, simbas rregullave të çdo demokracie, është e detyruar t’a japë atë nëse nuk ka më shumicën në Kuvend. Opozita kërkon një qeveri të përkohëshme për të zhvilluar zgjedhjet e lira e të ndershme, ëndrra e parealizuar e këtyre tre dhjetëvjeçarëve të kalesës. Ishin po të njëjtat kërkesa të një viti e gjysmë më parë, të sanksionuara nga një takim i gjatë mes kryeministrit Rama e kryetarit të Opozitës Basha. Se çfarë u fol n’ato tetë orë bisedimesh mes dy bashkëfolësve ende mbetet një e panjohur e pazbuluar, sepse asnjëri prej të dyve nuk e ka thënë haptas. Por përsëri gjërat nuk shkojnë mirë e përsëri jemi të pranishëm në një tjetër akt të vazhdimësisë së kalesës pas komuniste shqiptare. Ndryshimi i vetëm është këmbimi i roleve mes pushtetarëve e opozitarëve, metodat e mjetet janë po ato, të njohurat e të zbatuara gjithmonë në dëm të ecjes para të shqiptarëve.

16 shkurti i 2019 na kujtoi një tjetër ditë dimri të disa viteve më parë, atë të 21 janarit 2011. Të njëjtat grumbullime njerëzish, të trasportuar falas nga anë të ndryshme të Shqipërisë, të njëjtat thirrje kundër hajdutëve e të korruptuarve, që atëherë ishin opozitarët e sotëm ndërsa protestën e drejtonte kryeministri i sotëm. Por me një ndryshim thelbësor: më 21 janar u shprazën armë në ajër por që, fatkeqësisht , morën jetët e katër shqiptarëve të pafajshëm, ndërsa më 16 shkurt, fatmirësisht qe një luftë e gjatë pa të vdekur, mes policisë së Shtetit në rolin e mbrojtëses së godinës së Këshillit të Ministrave nga sulmet e demostruesve dhe Opozitës që e kishte lënë popullin të shprehte “vullnetin” e tij duke u munduar të thyente portën e blinduar.

Ndryshimi nuk është i pakët e tregon një farë ecje të rëndësishme në kahun e qytetërimit që i njeh kujtdo të manifestojë në mënyrë paqësore bindjet apo dëshirat e tij, por edhe nëse nuk e bën n’atë mënyrë, edhe nëse gabon, shkatërron, dhunon institucionet që janë pasuri e simbol i kombit e jo i individëve që qëndrojnë brënda, mbrojtësit e rendit nuk mund e nuk duhet të marrin jetën e askujt. Më 16 shkurt ky ligj i qytetërimit u respektua dhe shoqëria shqiptare duhet të falënderojë ata që e bënë të mundur këtë arritje të madhe.

Por sulmi kundrejt ndërtesës së kryeministrisë më la një shije të hidhur, m’u duk si një rëndesë e panevojshme, si një hap mbrapa, si një rikthim në episode të hershme e më pak të hershme, për të cilët ne si shoqëri nuk po jemi në gjëndje, në mënyrë të vendosur e përfundimtare, të mos u njohim qytetërinë në mendësinë tonë të dhjetëvjeçarit të dytë të shekullit 21, sikur të ishim përsëri në të largëtin vit 1943, kur u gjuajt me top e vetmja Asamble Kombëtare mbarëshqiptare në historinë tonë. Pesë orët e manifestimit të protestës së Opozitës u kufizuan vetëm n’ata episode të vandalizmit kundër portave të ndërtesës.

Sa e bukur do të kishte qënë ajo shfaqje zëmërimi e një pjese qytetarësh të Shqipërisë, kundrejt një Qeverie, një pushteti që përbëhet nga njerëz, nga ide, nga veprime, që mund të paditen në dritën e diellit për prapësitë e tyre, për mangësitë, për politikat, për zullumet, edhe për vjedhjet e votave, ndershmërisht ballë për ballë, me forcën e arsyes, të së drejtës, të ligjeve të një demokracie, për të cilën duhet të japin ndihmesën të gjithë bashkëpuntorë e kundërshtarë politikë. Simbas pohimeve të organizatorëve të protestës, aty do t’i lihej fjala popullit, do të flisnin njerëz nga manifestuesit, thuhej rreth njëzet vetë. Por nuk u pa asnjë të flasë, veç fytyrave të njohura të drejtuesve të partive të Opozitës.

Ajo që e bënte më mjerane atë pamje të zymtë lufte për pushtet ishte mungesa e guximit qytetar të atyre personazheve që mëtojnë nesër të drejtojnë Vendin, për të ndërhyrë e për të larguar ata mercenarë të dhunës nga veprimet e tyre kundrejt një godine që simbolizon pushtetin, institucionin e qeverisjes sonë, që duhet të mbetet gjithmonë i respektuar, sepse nuk jemi një popull shpellash, por një bashkësi njerëzish, zanafilla e të cilëve zhytet thellë n’agun e qytetërimit të këtij kontinenti. Si një popull në mes të Evropës e që mëton të jetë pjesë e saj në të gjithë drejtimet, duhet të tregojmë se bashkëndajmë me të edhe mendësinë e respektit për institucionet. Nëse brënda tyre ne fusim halabakë, hajdutë, vrasës, apo çfarëdo keqbërësi tjetër, nëpërmjet votës sonë, na duhet të pranojmë se ka diçka që nuk shkon në veten tonë, por që nuk mund të mendojmë t’a shërojmë nëpërmjet dhunës së verbër kundrejt godinave në të cilat zhvillohet jeta jonë shtetërore.

Madje edhe më mjerane ishte deklarata e drejtuesve demokratë se “policia e ka provokuar turmën me tërheqjen e saj”. Ende mendohet se qytetarët shqiptarë nuk kanë as sy, as veshë dhe as mëndje për të parë, për të dëgjuar e për të gjykuar me kokën e tyre, por duhet të jenë të telekomanduar nga “udhëheqësit” e tyre.

Lë shumë për të dëshiruar edhe qëndrimi i Kryetarit të Shtetit që, pak qindra metra larg sodit në heshtje një shfaqje të tillë ogurzezë, duke u mjaftuar vetëm me një thirrje të thatë, nëpërmjet televizionit. Një garant i shumë gjërave, simbas kushtetutws, në jetën e një populli duhet të jetë i tillë edhe për përfytyresën e tij, për atë me të cilën i paraqitemi hapur vetvetes dhe botës që na rrethon. Ato skena vandalizmi të 16 shkurtit nuk i bëjnë një shërbim të mirë imazhit të Shtetit dhe as të popullit shqiptar.

Qeveria, si vijë politike e si sendërtim i saj, nuk duhet të ketë asnjë farë kënaqësie nga dukuritë e shëmtuara që u panë më 16 shkurt në Tiranë. “Amfiteatri” i Vlorës, me të gjithë retorikën ku mbizotëronin përemrat “un” dhe “ne”, nuk ishte aspak i nevojshëm dhe as i dobishëm atë ditë. Lufta në distancë ndërmjet dy rrjeshtimeve politike, apo dy drejtuesve të tyre, nuk e zbukuron aspak spektaklin e zyntë të politikës shqiptare, e cila është përgjegjësja kryesore e mungesës së dritës në tunelin e gjatë e të errët të pas komunizmit shqiptar. Një Qeveri nuk mund të ngushullohet nga gabimet e kundërshtarëve, por duhet të jetë tepër e shqetësuar për urrejtjen që ata dhjetra mijra nënshtetas të saj shfaqin n’ato forma. Ajo biletë vizite e tyre duhet të jetë një kambanë alarmi, jo vetëm për të por edhe për Shqipërinë.

“Qeverisja e tepërt është rreziku më i madh i qeverive” shprehej më shumë se dy shekuj më parë Mirabeau, një shtetar dhe orator i njohur i Asamblesë Kombëtare franceze të revolucionit. Qëndrimi i gjatë në jetën politike ndoshta ka sklerotizuar mendërisht e moralisht edhe shumë nga politikanët tanë, që nuk janë më në një hap me kërkesat e kohës për domosdoshmëritë e Vendit të tyre, në një kohë jo të qetë për të gjithë Evropën.

“Rama premton se do të çojë Shqipërinë në Evropë, por bën pak për të çrrënjosur korrupsionin që shtyn Brukselin t’a lerë Tiranën jashtë portës. Basha e krahason Ramën me diktatorin venezuelan Maduro dhe i fryn zjarrit të revoltës popullore. Duke shkuar kështu Shqipëria do të mbetet farefisi i varfër, të cilin askush nuk dëshëron t’a ftojë në tryezën e tij”

Ky është njëri ndër mendimet e shprehura nga një gazetë italiane, “Il giornale” të datës 17 shkurt, në lidhje me protestën e Tiranës. Duke shtjelluar më shkoqur mendimin e gazetarit italian Roberto Fabbri, në dritën e s’ardhmes evropiane të Shqipërisë, të kushtëzuar fort edhe nga këto ndodhi të politikës sonë, më vjen ndërmënd një thënie e Giulio Andreottit, një shtetar i njohur demokristian i mbas luftës së dytë botërore: “Të mendosh keq për dikë bën gjynah, por nganjëherë e zbulon të vërtetën.” Duke u nisur nga kjo thënie aq shumë e përfolur në Italinë fqinje, më vjen vetvetiu një pyetje pa përgjigje: a janë me të vërtetë të përkushtuar aq sa duhet zotërinjtë e politikës sonë ndaj idesë për të ndërtuar Shqipërinë evropiane, apo të gjitha “përpjekjet” e këtyre viteve janë thjesht një gjethe fiku, një demagogji për të shpërlarë trutë e bashkatdhetarëve të tyre, ndërsa e vërteta është krejt e kundërta e asaj ideje?

Shumë ndodhi të dhimbëshme të përsëritura të këtyre viteve në politikën tonë lënë të dyshohet se përtej qëndrimit në vënd mes zënkave, sharjeve të ndërsjellta, padive nga më të ndryshmet, fshihet një strategji mirëkuptimi të plotë për t’a ruejtur Shqipërinë si një feude të përbashkët nga e cila mund të vilen të mirat materiale brez mbas brezi, simbas një parashikimi gjenial të të fundmit kryetar të komunistëve shqiptarë.

Shkurt 2018

PЁRSHPIRTJA NDЁR VARRET E MOHUARA

October 31, 2018 by dgreca

Nga Eugjen Merlika/

“Tё lutemi sё bashku, nё çfarёdo gjuhe, nё çfarёdo riti, ёshtё vёllazёrimi mё prekёs i shpresave dhe i dashamirёsive qё njerёzit mund tё gjejnё mbi kёtё tokё”

Madame de Stael(1766 – 1817), shkrimtare franceze/

2 nёndori, nё tё gjithё botёn e krishterё, ёshtё dita e pёrkujtimit tё tё vdekurve. Ёshtё njё ditё kujtimi pёr ata qё janё larguar nga bota e jonё, dikush mё parё e dikush mё mbrapa, dikush fёmijё apo i ri nё lule tё moshёs e dikush i moshuar, dikush i pasur e shumё tё varfёr, dikush me veprimtari tё shquar nё fusha tё ndryshme tё jetёs shoqёrore a kulturore e shumё tё tjerё vdekёtarё qё ikin pa gjurmё, dikush me njё jetё nё tё cilёn ka respektuar urdhёrimet e Perёndisё e shumica tё ngarkuar me mёkate nga mё tё ndryshmet, qё nuk dijnё se çfarё i pёrket pёrtej, tek “vёndi nga s’na u kthye kurrё udhёtari”, siç e quante njёri nga njerёzit mё tё mёdhenj tё tё gjitha kohrave, William Shakespeare.

2 nёndori pason njё tjetёr ditё tё shёnuar tё besimit tё krishterё, atё tё 1 nёndorit, festa e tё gjithё Shёnjtёve. Ka njё lidhje mes dy ditёve, njё lidhje ideale qё ngrihet mbi kohёt dhe hapёsirat, qё ngjall pёrsiatjet dhe mendimet mbi qёnien tonё si krijesa nё kёtё planet, mbi kuptimin e tё jetuarit, mbi tё pёrjetёshmen, tё pakapёshmen, tё pashmangёshmen, sipёrnjerёzoren, mbi atё qё na pret mbasi tё kemi mbaruar misionin tonё nё kёtё jetё.

Lidhja mes dy ditёve ёshtё njё fakt i thjeshtё: tё gjithё Shenjtёt kanё qenё njerёz qё kanё jetuar si ne mbi kёtё tokё, por qё kanё zbatuar e pёrhapur fjalёn e Zotit tek bashkudhёtarёt e tyre, duke na lёnё njё trashёgimi tё pasur qё pёrbёn stolinё mё tё çmuar tё ecjes njerёzore nё mijёvjeçarё, sё bashku me thirrjen qё tё ndjekim shembullin e tyre. Fatkeqёsisht janё tё pakёt ata qё i pёrgjigjen asaj thirrjeje: shumica vegjeton nё shkretёtirёn morale tё njё xhungle njerёzore ku sundon ligji i mё tё fortit…

Tё gjitha kёto pёrsiatje pёrshkuan trurin tim, duke dёgjuar disa herё njё mesazh tё njё miku nё Watsap, duke lexuar atё komunikim tё thjeshtё, por tepёr prekёs, tё shoqёruar me njё muzikё funebre qё dukej se zbriste nga pafundёsia e qiejve. Ai mesazh mё lajmёronte se Memo & kujto.al organizojnё “Pёrshpirtje nё varret e mohuara”, nё ish kampin e pёrqёndrimit, nё Tepelenё, mё 2 nёndor 2018. Bёhet fjalё pёr njё tubim tё mbajtur nga pёrfaqёsuesit e tё katёr besimeve nё Shqipёri, njё pёrshpirtje pёr tё pёrkujtuar 300 fёmijё qё kanё vdekur aty, n’atё vёnd e qё nuk kanё as edhe njё varr, n’atё tokё ku mbizotёroi pёr disa vite dhuna mё barbare, e ushtruar mbi njerёz tё pafajshёm, edhe mbi fёmijё!

Ai tubim, pёr herё tё parё mbas 65 vjetёsh tё mbylljes s’atij kampi dёbimi famёkeq, merr pёrsipёr tё kremtojё njё pёrshpirtje e njё lutje tё pёrgjithёshme pёr shpirtёrat e atyre treqind foshnjave e fёmijёve qё n’atё vend reshtёn sё jetuari, sepse nuk kishin njё copё bukё pёr tё thyer urinё, nuk kishin ilaçe pёr tё shёruar sёmundjet. Madje nuk kishin as nёnat pranё, sepse ato qё pa gdhirё mirё do tё viheshin nё rrjesht, tё shoqёruara nga katilё me uniforma blu, pёr t’u ngjitur nё mal, pёr tё prerё dru e pёr t’i ngarkuar mbi shpinё e pёr t’i sjellё nё kamp nё mbrёmje vonё. Ata fёmijё qё gjithё ditёn pёrballonin dhimbjet e urisё dhe dridheshin nga ethet, nё pafajsinё e tyre shkonin nё botёn tjetёr me fjalёn “nёnё” nё gojё. E tё nesёrmen ato nёna tё shkreta do tё fusnin nё dhe trupat e tyre tё njomё e tё pajetё, pa mundur t’i vinin as edhe njё gur varri pёrsipёr.

“Atyre i u mohuan edhe gurin e varrit. N’asnjё traditё nuk ndodhi kjo. Nё kujtim tё tyre po ngremё kёtё memorial. Le tё jemi sё bashku pёr tё nderuar kujtimin e tyre”, shkruhet nё thirrjen e organizatorёve. Tё premten do tё kujtohen, do tё ndizen qirinjtё, nё pёrshpirtjen pёr shpirtёrat e tyre. Ёshtё njё nismё tepёr e lёvdueshme e pak njerёzve qё nuk reshtin sё mbajturi gjallё kujtimin e tyre, tё tragjedisё sё tyre, tё dramave tё mijra krijesave njerёzore tё mbyllura nё njё fushё tё rretrhar me tela me gjemba, objekte sprovash kriminale mbi trupat e shpirtёrat e tyre.

Projekti i memorialit, i hartuar nga arkitekti Gjon Radovani, shtjellon njё ide shumё tё bukur: njё trekёndёsh i madh, i mbjellё me treqind qipariza, trupat pa varr t’atyre fёmijёve nё rrёnjёt e atyre drurёve tё pёrjetshёm e shprtёrat e tyre nё shtatet e larta qё ngrihen drejt qiellit, tё veshura me ngjyrёn e blertё, simbol i shpresёs e i besimit nё jetёn e pasosur….

Organizatorёt e kёsaj pёrshpirtjeje na ftojnё tё gjithёve, shqiptarё kudo ku jemi, tё marrim pjesё nё tё. Kombi i ynё i shpёrndarё nё tё katёr anёt e globit, do tё jepte njё shenjё madhёshtie nёse, si njё trup i vetёm, do tё bashkohej me mendim e lutje, secili nё besimin e tij, ditёn e premte, mё 2 nёndor, n’ora 15.30, pёr tё ndezur secili njё qiri nё heshtjen kaplluese tё trishtimit e tё shpresёs. Tё gjithё ata qё nuk kanё mundёsi tё jenё tё pranishёm n’atё ceremoni, sa tё thjeshtё aq edhe sublime le t’a kryejnё atё veprim, duke çuar mendimin aty, duke i kushtuar pak minuta njё lutjeje e njё pёrsiatje kujtimit t’atyre treqind fёmijёve pa emёr, viktima tё pafajshme tё njё diktature qё duhet tё na rёndojё mbi ndёrgjegje, mbasi pёr arsye tё ndryshme, nuk qemё nё gjёndje t’a shmangim, t’a zbusnim, t’a kufizonim nё barbarinё e saj tё pashembulltё…..

Do tё ishin disa çaste dhimbjeje, por edhe krenarie tё ligjёshme, sepse gjejmё nё vetvete forcёn pёr tё kujtuar, pёr tё shpalosur njёzёri vlerat njerёzore tё rroposura pёr gjysmё shekulli, pёr tё ringjallur traditёn e lashtё tё nderimit pёr ata qё nuk jetojnё mё, aq mё shumё pёr viktima tё dhunёs sё njё epoke qё na bёn tё skuqemi nga turpi. Do tё ishte edhe njё pёrgjigje e heshtur e secilit prej nesh, kundrejt tё gjithё atyre qё vazhdojnё tё ligjёsojnё krimin e tё venё nё dyshim, madje edhe tё mohojnё paturpёsisht, shfaqjet e tij mё mizore.

Ideatorёve dhe organizuesve tё kёsaj pёrshpirtjeje mbarёkombёtare i shkojnё nderimet e falёnderimet tona mё tё pёrzemёrta, sё bashku me vlerёsimet mё tё mira pёr punёn e tyre nё fuqizimin e kujtesёs kombёtare pёr tё gjithё ata qё pёsuan dhunёn mё mizore nё tё gjithё historinё e popullit tonё, atё komuniste.

Tetor 2018

DHUNA DHE DINJITETI

September 18, 2018 by dgreca

( Duke lexuar romanin “Këneta e vdekjes” të Makensen Bungos)/

Nga Eugjen MERLIKA/

“Njëri do të përdorte dhunën për të shpërbërë njeriun, ndërsa tjetri do të përdorte durimin për të ruajtur personalitetin. Ishin përballë dy forca të kundërta: dhuna dhe dinjiteti.”

Në këto fjali, që vijnë në përfundim të arsyetimit mbi një ngjarje që shënon një nga pikat kulmore të romanit “Këneta e vdekjes” të autorit Makensen Bungo, mund të përmblidhet i gjithë kuptimi i tij. Shkurtimisht është shprehur një koncept tepër i gjërë, që kalon shumë caqet e veprës e bëhet sinonim i thelbit të një periudhe historike, të cilën autori i librit dhe brezi i tij e jetuan në gjithë intensitetin e saj. Romani pasqyron jetën e përditëshme në një kamp pune të detyruar, në vitet e para të vendosjes së regjimit komunist, në Shqipërinë e pas luftës së dytë botërore. Ngjarjet zhvillohen në Vloçisht, ndofta më famëkeqi i kampeve të punës, më mizori, më i eturi për gjak e jetë njerëzish. I vendosur diku, në buzë të kënetës së Maliqit, përballë fshatit me të njëjtin emër, për disa muaj u kthye në një përbindësh të llahtarshëm që çdo ditë bluante trupat dhe shpirtërat e banorëve fatkeqë të tij. Një nga përfaqësuesit më të përkryer të terrorit të kuq shqiptar ishte krejtësisht i shkëputur nga takimet me botën që e rrethonte, ishte një ishull torturash, dhimbjesh e vdekjeje.

Autori i veprës, atëhere djalosh idealist, i dënuar nga gjyqi komunist si “armik i popullit” dhe i dërguar së bashku me shokët e tij normalistë në kampin e shfarosjes, na paraqet me një vërtetësi rrënqethëse mjediset, ngjarjet, personazhet që lëvizin në atë mikrobotë të errët e që shkruajnë në kujtesën e tyre “historinë” e saj. Mbas më shumë se katër dhjetëvjeçarësh ato bëma dalin nga kafazi i blinduar i kujtesës e derdhen në letër, nëpërmjet një pende që i ka vënë vetes një qëllim të shenjtë: të dëshmojë tragjeditë e një kampi shfarosjeje, një “gulagu” në stil të njohur bolshevik, të nderojë kujtimin e atyre dhjetra të rënëve në të, të mbushë një zbrazësirë në njohjen e së vërtetës historike, të masakruar për gjysëm qindvjete.

Në këto synime fisnike duket se udhëhiqet nga mësimet e princit të Danimarkës, kur ai shprehet se “ qëllimi i artit në të gjitha kohët ka qenë t’i tregojë fytyrën e vet virytit, pikturën e vet poshtërsisë…”. “Këneta e vdekjes” është një roman i shkurtër, një vepër arti në gjininë e saj të re në moshë. Eshtë pjellë e dhjetë viteve të fundit, kur shembja e sistemit diktatorial komunist solli domosdoshmërinë e paraqitjes së tij në dritën e vërtetë. Letërsia zyrtare e profesioniste, që kishte qënë zëdhënëse e tij, nuk u tregua e gatëshme t’i paraprijë këtij proçesi. U desh që viktimat e terrorit, që arritën të mbijetojnë mbas kalvarit të gjatë të ndëshkimit proletar, të marrin pendat e t’i venë në shërbim të kujtesës së drobitur nga pesha e viteve dhe vuajtjet fizike e shpirtërore. Kështu lindi një rrymë e re, nje farë neorealizmi i vonë, që kishte si objektiv fotografimin e një realiteti tashmë të tejkaluar nga ngjarjet, por të pranishëm në të gjitha qelizat e jetës së Vendit dhe të banorëve të tij. Kështu panë dritën “ Burgjet e mija”, “Rrno për me tregue”, “Shpellja e vrasjes”, “Këneta e vdekjes”, “Rrugèt e ferrit” e plot libra të tjerë që u bënë si fenerë ndriçues të skutave të errëta të së vërtetës së një regjimi, që e bazoi qënien e tij mbi mashtrimin, padijen e krimin.

Mendoj se në këtë pikëpamje romani i zotit Makensen Bungo meriton një vëmëndje të veçantë për objektivitetin që e karakterizon. Lexuesi ka përshtypjen se shikon një film dokumentar, të xhiruar prej së largu nga një person i tretë, vëzhgues i paanshëm i ngjarjeve që “rrënqethin erën”. Episodet e romanit ndjekin njëri tjetrin në një harmoni të plotë, personazhet lëvizin natyrshëm në përputhje me historinë e tyre, bindjet, formimin moral. Autori hyn në thellësi të ngjarjeve e psikologjisë së tyre, i shmanget retorikës së tepërt, por mundohet të kalojë nën rrezet e gjykimit gjithshka vrojton. Ai është i vetëdijshëm se është i pranishëm në një skenë tragjedish pa fund të shkaktuara nga një regjim mizor, se në këtë skenë zhvillohet në vazhdimësi lufta e përjetëshme ndërmjet së mirës e së keqes.

Në qendër të romanit është historia e pesë të rinjve, shokë shkolle në Normalen e Elbasanit, pjestarë të një organizate jo komuniste me emrin “Shqipëria e lirë”, të arrestuar e të dënuar me pesë, katër e dy vjet burg. Janë të gjithë me ide liberale, në kundërshtim me ideologjinë e regjimit në fuqi, ëndërrojnë një Atdhe të lirë, një popull të përparuar, të bashkuar e të begatë në kufijtë e tij natyrorë. I kanë qëndruar dhunës së hetuesisë e kurtheve të saj. Gjykata ka dënuar me vdekje një nga pjestarët e grupit dhe me burgim të përjetshëm një tjetër. Pesë të tjerët caktohen në kampin e Vloçishtit, për të punuar në tharjen e kënetës së Maliqit, që do të trumbetohej më vonë si një “dhuratë” e vyer e partisë për popullin e Korçës. Ajo kënetë, që do të gëlltiste në llurbën e saj lulen e rinisë intelektuale të Vendit, do të mbetej e “pavdekëshme” në sajë të një romani, që do t’ju servirte shqiptarëve për një kohë të gjatë një nga mashtrimet e zakonshme të regjimit.

Sopoti, Vullneti, Ahmeti, Hasani dhe Sala vijnë në kënetë nga burgu i Elbasanit e aty gjejnë të tjerë të dënuar nga vende të tjera si Tirana, Korça etj. Kanë në anën e tyre vrullin e rinisë, forcën e karakterit, vetëdijen e gjendjes, ngrohtësinë e çiltërsinë e shoqërisë mes njëri tjetrit, besimin në drejtësinë e idealit dhe në të ardhmen e popullit të tyre. Gjejnë një mjedis mbytës, në të cilin çdo ditë ju duhet të përballohen me punën e rëndë, ushqimin krejtësisht të pamjaftueshëm, kushtet higjenike shkatërruese, shqetësimet për familjet me të cilat kanë humbur çdo lidhje e mbi të gjitha me mizorinë e pashembullt të personelit të kampit. Para të burgosurve ngrihet si një mal misioni i qëndresës. Eshtë një luftë e pabarabartë mes një grushti banditësh që trupëzojnë krimin e kthyer në institucion dhe njëmijë e pesëqind burrave të ndryshëm nga mosha, formimi, niveli, por të ngjajshëm nga fatkeqësia, idealet e karakteri.

Komandant Tasi, togeri, kapterr Zeneli, rreshter Hitoja, tetar Aliu, polic Skënderi janë në garë të vazhdueshme me njëri tjetrin kush shpik torturën më të dhimbëshme për t’a provuar mbi banorët e detyruar të kampit. Ata përfaqësojnë majën e diamantit të “pushtetit të popullit”, partizanët që dolën maleve për “lirinë” e Atdheut. Janë ushtarët më besnikë të revolucionit që do t’i sillte Shqipërisë barazinë, mirëqënien e përparimin. Në të vërtetë janë kampionë të mizorisë, të mungesës së çdo parimi njerëzor, të padijes. Janë automatë të dhunës më të egër, lloje bishash me fytyra njerëzish, xhelatë për të cilët jeta e njeriut nuk ka as vlerën e një pike uji. Janë ata e të ngjajshmit e tyre, me verbërinë e sadizmin që ju shkon për shtat, garancia e sistemit, shtylla kryesore mbi të cilën mbështetet ai. Janë ata ose shokët e tyre “heronjtë e heshtur”, për të cilët një letërsi e tërë shkroi një mori veprash, duke i lartësuar deri në madhështi…

Për ta të burgosurit nuk janë njerëz, nuk janë shqiptarë, nuk janë vëllezër të një gjaku e të një gjuhe, por armiq “jashtëtokësorë” që kërcënojnë “qytetërimin” e tyre. Për ta dhe ata që i mësojnë ata quhen derra të ndyrë, reaksionarë të poshtër, qelbësira, dhelpra plaka, qena, kriminelë, vrasësa, ndyrësira, caristë. Simbas komandantit të kampit, që ishte një gjysëm analfabet me dy klasë shkollë, vëllai i një udhëheqësi të lartë të partisë: “…që të gjithë janë armiq populli. Këta na burgosën, këta na torturuan, na dogjën, na vranë. Njëzet e tetë mijë dëshmorët këta i kanë vrarë. Këta e dogjën dhe e bënë shkrumb e hi Shqipërinë. Këta do t’i paguajnë krimet e tyre. Këtu do t’a lenë lëkurën këta reaksionarë…”

Duke patur këto bindje, këta udhëzime, këtë urrejtje, vetëkuptohet se çfarë trajtimi i është bërë të dënuarve. Episodet e torturave të përshkruara në libër janë të shumta, zbulojnë një egërsi të pashoqe. Rrahjet me shkop, zhytjet në llucë, mbytjet, dënimet pa bukë, fyerjet, vrasjet janë bërë praktikë e përditëshme. Torturat janë në përpjestim me karakterin e të burgosurvet, me personalitetin e tyre, me vendosmërinë për të mos u përkulur. Në këtë drejtim “shpikjet” e policëve në plotfuqinë e tyre pasurojnë rezervën e madhe të torturave “Prodhim Shqipërie”. Kështu përshkruhet pështyrja nga ana e gjithë të dënuarve të njërit prej tyre, më parë të rrahur e të masakruar nga policët, zhytja në baltë deri në grykë e tregëtarëve korçarë, detyrimi peqinasve për të ngrënë bishtat e cigareve e për të rrahur njëri tjetrin, rrahja për vdekje deri në çastin e fundit të një babai në sytë e të birit, lënia në diell lakuriq mbasi ishte zhytur në llurbën e trashë e deri tek mbajtja varur e njeriut në një shtyllë për gjashtë ditë e netë me rradhë. Duket se strumbullari i këtij mjedisi të zi është kapterr Zeneli, për të cilin autori shkruan: “ Gëzimi i atij përbindëshi ishin torturat dhe lumturia për të ishin vuajtjet që u shkaktonte njerëzve. Ai nuk e kuptonte jetën pa dhunë dhe nuk ndiente qetësi, po të mos kishte torturuar, të paktën një njeri në ditë.”

Në qendër të kampit ishte një barakë që mbante emrin “bibliotekë”, ishte vendi i tmerrit ku kapterr Zeneli dhe kolegët e tij “edukonin” nëpërmjet hurit të burgosurit. Emërtimi është maska që fsheh të vërtetën, si “riedukimi” që mbulon shfarosjen. Këto janë aftësitë dhe meritat e një sistemi që, nëpërmjet fasadës së propagandës, ka bërë përkrahës dhe idhtarë në të gjithë botën. Ka prej tyre që ende sot nuk dijnë apo nuk duan të pranojnë se ç’fshihej mbas asaj fasade.

“Këneta e vdekjes” është një pjesë e vogël e atij realiteti që qe diktatura e proletariatit në Shqipëri, një nga më të errëtat e tij. Autori është i vetëdijshëm për të por ka meritën të mos bjerë në prehërin e dëshpërimit. Mesazhi i romanit është optimist, jeta vazhdon dhe nëse forcat e së keqes e të vdekjes duket se kanë epërsinë. Njerëzit nuk arrijnë të zvetënohen shpirtërisht, siç dëshiron diktatura. Ata vuajnë, pësojnë tortura, në ndonjë rast edhe thyhen, në ndonjë tjetër, me një dinjitet të admirueshëm arrijnë deri në vetëflijim, por në përgjithësi qëndrojnë. Eshtë kjo qëndresë filli i padukshëm që përshkon gjithë veprën, siç ka përshkuar jetët e shumë shqiptarëve në këtë gjysëm qindvjete provash të jashtzakonshme. Eshtë kjo qëndresë që autorin e bën të jetë krenar për shokët e vuajtjeve e për popullin e tij, sepse populli nuk mund të njëjtësohet me një grup kriminelësh që koha i solli mbi krye dhe as me veglat e verbëra të tyre.

Qëndresa ndaj dhunës ishte shumëplanëshe. Ajo fillonte me sytë e përlotur të nënave, grave e bijave që shikonin nga larg bijtë, burrat, baballarët, vëllezërit që, të lidhur me zinxhirë, niseshin për rrugë të largëta. Gruaja shqiptare qe, në këtë provë madhore, heroina e vërtetë e kohës e meriton një pjedistal të lartë. Ajo, femra shqiptare, e nëpërkëmbur nga një mendësi prapanike e trashëguar nga pesëqindvjetori osman, tregoi se qe forca e vërtetë jetësore e kësaj shoqërie. Qe ajo që mori përsipër barrën e familjeve pa meshkuj, të rritjes së fëmijëve pa baballarë, të rrugëve me trasta në dorë për t’i çuar pakë shpresë e pak ushqim të hequr nga goja e fëmijëve të afërmëve të dënuar anekënd Shqipërisë. Qe ajo që i qëndroi trysnive nga më të ndryshmet, në të cilat e vinte një sistem që kishte si synim shprishjen morale e gjymtimin fizik të asaj pjese të popullsisë që nuk mund të bëhej e kuqe. Qenë gra shqiptare ato që pësuan burgjet e interrnimet pa fund, të filluara në lulen e moshës e të përfunduara në pleqëri. Ato përballuan punën e rëndë e privacionet pa mbarim në emër të një koncepti nderi e dinjiteti, që prindër të një tjetër kohe ua kishin futur në gjak.

Atyre që njëjtësojnë dukuri të sotme të mbrapshta të një pakice shqiptarësh me popullin tonë, duhet t’u tregojmë me zë të lartë se cila është në të vërtetë gruaja shqiptare, çfarë provash kaloi ajo në të “uruarin komunizëm”. Ja vlen të kujtojmë bashkë me autorin:

“Ç’kanë pësuar këto nëna!

Nuk harrohet llahtaria e tyre, kur u sollën rrobat e djemve nga birucat, të llangosura me gjak! Nuk krahasohet dëshpërimi i tyre, kur mësuan se sa u dënuan djemtë e tyre të pafajshëm! U demaskuan në lagje. I shanë, i përbuzën, i lanë pa punë, i internuan. I përqafuan djemtë vetëm në ëndërrime. U harruan edhe zërin djemve të tyre. Nga vuajtjet u thinjën para kohe; nga tmerret u rrudhën në moshë të re. Çdo thinjë një vuajtje; çdo rrudhë një tmerr. Në çastet e fundit, në agoni, këtyre nënave u mbetën sytë nga dera, duke vështruar se mos vinin djemtë, për t’i parë për herë të fundit. Por ata ishin larg, shumë larg: në Spaç, në Burrel, në Bulqizë, në Ballsh.”.

Qëndresa na shpaloset në roman jo vetëm nëpërmjet durimit të torturave të përditëshme, të urisë, morrave, fyerjeve, shkopinjve, lodhjes, por dhe të mbrojtjes së botës së brëndshme e përbërësve të saj, të respektit ndaj vetes, ndaj shokut, ndaj kujtimeve, ndaj familjarëve, ndaj vlerave të vërteta që i japin kuptimin fjalës “njeri”. Kështu si qirij në errësirën e batakut të mizorisë ndriçojnë dashuria e Sopotit për vajzën mësuese, amaneti i Daut Burmës “ u thuaj djemve të mi se nuk i kam turpëruar asnjëherë… që për mua të mos e mbajnë kokën poshtë”, mbarimi i at Josifit, misionar i fjalës së Krishtit që deri në frymën e fundit ngjallte shpresën në shembjen e regjimit, solidariteti mes njeri tjetrit, ndarja e racionit të bukës apo çajit me shokët e dënuar, ndërgjegja e vrarë e Salës, dorëzimi fshehtas i pakos shokut, etj.

Qëndresa ndaj së keqes nuk është cilësi vetëm e të dënuarve. Për autorin bota është komplekse e ky vizion e bën të dalë nga skemat manikeiste të të parit të realitetit bardh e zi dhe i jep forcë e vërtetësi mesazhit të romanit. Një nga figurat më të goditura e më tërheqëse, ndaj të cilit ja vlen të ndalemi, është ajo e gjeometrit. Eshtë një djalë rreth tridhjet vjeç, që ka qënë partizan e që është bir dëshmori. Eshtë i ngarkuar të drejtojë teknikisht punimet e Vloçishtit. Dikur i ka besuar idesë se komunizmi do të shërojë plagët e njerëzimit e do të sjellë përparimin e Shqipërisë. Idealizmi i tij hyn në krizë kur sheh dhe kupton të vërtetën. Socializmi i tij me “fytyrë njerëzore” thërmohet nën shkopinjtë e policëve mbi trupat e të dënuarve. Sinqeriteti i natyrës së tij nuk mund të pranojë kompromisin e detyrueshëm të të bërit shurdh e qorr. “ Ne luftojmë që të gjithë shqiptarët të jetojnë në paqe si vëllezër” i tingëllojnë ende në veshë fjalët e komisarit kur ishte partizan. Por para syve të tij tetar Aliu i kishte futur thonjtë në fyt një plaku të burgosur, derisa e le të vdekur përtokë gjithë qejf se tashmë kishte “një armik më pak”. Në një rast tjetër arrin t’i ndalojë dorën policit që kërkon të godasë përsëri Sokolin e shtrirë për tokë pa ndjenja nga rrahja. Dyshimi për ndershmërinë e motiveve të luftës, i le vëndin shkëputjes mendore e ideale prej tyre dhe mjedisit që i ka kultivuar e në të cilin është dhe familja e tij. “ Gjeometrit ju kujtuan Vullneti që e pështynë, Sopoti që e torturuan, Ahmeti që e futën në llurbë. Psherëtiu thellë. Në fytyrën e tij u duk një keqardhje e madhe. Tha ngadalë: pse për këto luftuam ne?” (Thonë se të njëjtën shprehje e pati thënë një ish gjeneral e luftëtar i Spanjës, në plenumin e famshëm të Tiranës më 1956, duke treguar fustanin e Nexhmije Hoxhës që ishte ulur pranë tij.)

Shkëputja bëhet fillimisht në familje, në bisedat e ndezura me vëllanë. Megjithëse autori nuk na e thotë drejt për së drejti, ndofta aty nis dhe rrëzimi i tij. Besnikëria ndaj partisë, në kodet e saj, detyronte paditjen qoftë dhe të vëllait, kur ai nuk është i një mëndje me të. Drama është e fortë por dhe këtu fiton ideja e qëndresës dhe e ruajtjes me çdo kusht të dinjitetit, qoftë dhe me humbje të mëdha vetiake. Gjeometër Petraqi mbetet njeri, shpreh atë që mendon duke përfunduar i dënuar në rrjeshtat e atyre që do të gërmojnë kanalin e tharjes së kënetës. Eshtë një Andrej Taganov në ton të ulët që, së bashku me polic Tafilin, i cili nuk pranon të vrasë të burgosurin që gabimisht i është drejtuar rrethimit, bëjnë pjesë në atë masë jo të paktë shqiptarësh që u zhgënjyen nga socializmi enverian. Shënjat më të vogla të këtij zhgënjimi patën për pasoja nxjerrjen jashtë rradhëve e jo rrallë përndjekjen politike.

Dukuria e daljes jashtë rradhëve është e pranishme dhe në kahun tjetër. Figurat e Myqeremit, të Salës e ndonjë tjetri dëshmojnë një të vërtetë të provuar: pati dhe nga ata që për arsye të ndryshme, të dhunës, mungesës së karakterit, të dobësive, kushteve familjare, ndjenjave etj., u vunë në shërbim të shtypësve e punuan kundër shokëve të vuajtjeve. Nuk është vetëm dukuri shqiptare, por përpjestimet e saj tek ne lenë gojën e hidhur. Autori i romanit nuk e paraqet në përmasa shqetësuese dukurinë, por ai i referohet një periudhe kohore të shkurtër e të largët. Me kalimin e kohës ajo u bë më e plotë e më e dukëshme, duke lënë pasoja të rënda në marrëdhëniet mes njerëzve deri në ditët tona.

Sado i veçuar nga Vendi e bota kampi i Vloçishtit, ashtu si gjithë Shqipëria, nuk mund të mos pësonte pasojat e ndryshimeve që ndodhnin në majën e piramidës e që lidheshin me zhvillimet e kampit socialist. Ishte viti 1948, kur Informbyroja bëri të njohur raporti e saj, që i ve “vulën e zezë” Titos dhe udhëheqjes jugosllave, të cilët kanë meritën të parët të kërkojnë pavarësinë e mendimit dhe të veprimit nga Moska. Regjimi hoxhist, pagëzuar që në lindje nga të dërguarit e marshallit, që për shtatë vjet kishte qenë në rolin e shërbëtorit të tij besnik, pëson një tërmet të fuqishëm. Ministri i brendshëm dhe sekretar organizativ i partisë, së bashku me pasuesit e tij, përfundojnë në hekura. Paniku kapi efektivat e Ministrisë së brendshme, ndërmjet të cilëve dhe xhelatët e Vloçishtit, që mundohen të japin përshtypjen se do të ndryshojnë qëndrimin ndaj viktimave të përditëshme të tyre.

“Të burgosurve iu shtuan shpresat se liria nuk ishte më e largët. Ajo kishte filluar të trokiste lehtë dhe ata sikur e shihnin tani në të gjithë bukurinë e saj. Në këtë kamp ata të burgosur vetëm shpresa e lirisë i mbante gjallë, vetëm ajo ua mbante lart moralin. Ata ishin të sigurt se një ditë liria do t’u vinte, do t’i buzëqeshte, do t’i përqafonte; shpresa e lirisë herë zgjohej, herë dremiste në ndërgjegjen e tyre, po kurrë nuk shuhej. Tani ajo u zgjua…”

U duk sikur ajri ndryshoi e të dënuarit filluan të mendojnë për kthimin në shtëpitë e tyre. Por kjo frymë nuk zgjati shumë e dhuna rifilloi kursin e saj. Sa herë në atë gjysëm qindvjete u ndërsjelltuan shpresat me zhgënjimet. Pothuajse gjithmonë këto ndryshime humori përkonin me çaste të ashtuquajtura “solemne” të historisë së Partisë-Shtet, si prishje marrëdhëniesh me vëllezërit e mëdhenj, kongrese apo vdekje të çudiçme drejtuesish të lartë. Në të gjitha këto çaste secili bënte llogarinë në vetvete mbi atë që kishte për të dhënë apo për të marrë, nëse ndryshimi do të sillte një kohë tjetër, mbasi komunizmi i kishte kthyer shqiptarët në huazues krimesh e huajtës dhimbjesh. Në bisedat e të burgosurve shpalosej mëdyshja e veprimit të mundshëm në çastin kur xhelatët do të humbnin pushtetin. Mjegulla e hakmarrjes turbullonte shpirtërat e Zenelit me shokë që ishin të vetëdijshëm se sa thellë kishin hyrë në llumin e krimeve.

“ Kapterr Zeneli e humbi trimërinë e mëparëshme… Nuk u bërtiste të burgosurve si më parë….Kishte filluar të mos qëllonte më.. Nuk dënonte më kot. Nuk linte më njeri pa drekë. Kishte hequr dorë nga torturat në bibliotekë. Po e vriste ndërgjegja, apo i lindi frika e hakmarrjes?..”

Zenelët do të kuptonin se sa shpirtmëdhenj ishin viktimat e dhunës së tyre vetëm atëhere kur dielli i tyre perëndoi e kur asnjërit prej tyre nuk i hyri as ferra në këmbë prej tyre. Por dhe atëhere,

në poshtërsinë e tyre, nuk patën kurajon t’a njohin këtë fakt e të kërkonin faljen, për të vdekur të pajtuar me ndërgjegjen e tyre të krimbur ose më mirë të paqenë… Ndërsa Sopoti me shokë lirinë e donin për të shpëtuar nga ferri, në të cilin vegjetonin, për t’u kthyer në familjet, për të bërë një jetë normale, për të shkruar e për të luftuar” …që kjo ideologji shkatërruese të shfaroset nga vendi ynë dhe në Shqipëri të vendoset një demokraci e vërtetë.”

Mjerisht, për ta ato ditë ishin tepër të largëta, ndërsa ju desh të përballonin tragjeditë e vdekjes së shokëve. Vullneti, i dërmuar nga ndëshkimet pa arsye, viktimë e poshtërsisë së karakterit të një të burgosuri spiun që, për inate vetiake, shkarkonte mbi të gjithë mërinë e dhunën e komandës. Nuk mundi më të përballojë fizikisht e psiqikisht të keqen. Bota ju errësua në lulen e rinisë, sythet e shpresës u venitën, nëna dhe motra e vogël që prisnin në shtëpi nuk patën fuqi t’i forconin durimin e qëndresës. Kështu një natë të vonë, ndërsa shokët flinin, në vetmi, i ngushëlluar vetëm nga tymi i duhanit, ai mori vendimin fatal. Ju drejtua telave të rrethimit, nga ku breshëria e plumbave të “guardianit të revolucionit” do t’a niste për në botën e përtejme.

Tepër i trishtueshëm është dhe rasti i Salës. Ndërgjegja e vrarë për pozitën e vet prej spiuni të komandës fiton mbi përfitimet që i vijnë nga ai shërbim. Ai e quan të padenjë jetën e tij e, në vetvete vendos t’a ndërpresë atë. Kapitulli i veprës, që përshkruan tragjedinë e tij, ndër më të bukurit e më prekësit e romanit, titullohet “Martesa”. Ajo na sjell ndër mënd një këngë popullore të kurbetit: “ Në të pyettë nëna për mua Thoni djali t’u martua Në të pyettë se ç’nuse muar Mori dy plumba në kraharuar…” Para martesës, siç e quan me qesëndi ai vdekjen, ndjeu nevojën të takojë shokët, me të cilët marrëdhëniet ishin ftohur mbas ndryshimit të tij. Vetëdija e fajit, e poshtërimit, e shkeljes së parimeve, të idealit, të besës shkaktojnë dhimbje të papërballueshme. Para se të paraqitet në gjyqin më të lartë Sala ndjen nevojën e brëndshme të rrëfehet me shokët. Kështu ai thyen akullin e shkon e ulet në mes të Sopotit e Hasanit, shokëve të shkollës, të hetuesisë, të gjyqit. Ju flet atyre me zemër në dorë:”…Por dijeni, ama, se këtë punë të ndyrë unë kurrë nuk e kam bërë me dëshirë, por vetëm nga e keqja, nga vuajtjet, nga tmerri. Unë nuk rezistova dot. U përkula, u mposhta, u zhyta në llumin e turpit….Por dijeni mirë se për ju nuk kam thënë asnjë fjalë të keqe, asnjë, asnjëherë. Edhe më kanë frikësuar për ju, edhe më kanë rrahur, edhe më kanë torturuar, por nga goja ime nuk ka dalë ndonjë fjalë për ju. Asnjë. Për të tjerët kam thënë, por jo ndonjë fjalë që t’i rëndonte, kurrë, në asnjë rast. Këtë e di Zoti që është lart në qiell…”

Sala i penduar, gjykatës i paashëm e i rreptë i vetvetes, kërkon faljen e shokëve. Burrëria shqiptare e njerëzore ndoshta sugjeron këtë zgjidhje si më të mirën e gjykimeve mbi këto plagë të hapura që na ka lënë ende një e shkuar e dhimbëshme e shpesh e turpëshme. Shokët e falin, e quajnë përsëri shok, e fusin në gjirin e tyre. Për të ky gjest është shelbues dhe e bën që të shkojë i qetë drejt “ nuses shumë të bukur, yll e hënë, të veshur me të bardha”, drejt së panjohurës “ nga s’na u kthye kurrë udhëtari”. Eshtë një skenë tragjike, e denjë për penelin e një Goje: Sala hedh hapat drejt telave, shokët të shtangur i luten të kthehen, ndërsa ai vazhdon duke kënduar “ këngën e mjellmës”. “ Unë kurrë s’kam qënë i poshtër. Kurrë! Të lig e të poshtër më bëri komunizmi. Vëllezër! Kurrë mos e harroni komunizmin ! Kurrë!” Eshtë porosia e fundit e një njeriu, të cilin regjimi në të cilin jetoi, i shkatërroi gjithshka, i vrau respektin për veten, i mori jetën në lulen e moshës. Mesazhi i kësaj skene është tepër i fortë. Ai i ngjan një simfonie bethoveniane që nuk njeh kufij kohe e hapësire, që hyn thellë në shpirt e bën të mendosh gjatë mbi thelbin e saj.

“Mallkimi i nënës” titullohet kapitulli i fundit i romanit. Éshtë meritë e autorit që, nga ana emocionale dhe artistike, romani shkon në rritje. “Një tis dëbore po shtretëzohej edhe mbi kënetë. Ata punonin në mes të kënetës së ngrirë si fantazma dhe në kamp ecnin ngadalë, të heshtur, të raskapitur, si hije në muzg. Të moshuarit filluan të lenë amanetet e fundit…”

Në këtë pjesë jepet bukur ideja e një diçkaje që shkon drejt fundit. Afrimi i dimrit bën të pamundur vazhdimin e punimeve. Të burgosurit gëzohen kur marrin vesh se do të kthehen në burg, në dhomat e paajrosura e të qelbura. Atje nuk do të kenë për detyrë normën e përditëshme, as për dënim të përditshëm shkopinjtë e policëve. Por fytyrat e tyre nuk e shprehin gëzimin. Shikimet e tyre treten lart në qiell, madhështinë e të cilit do t’a dëshërojnë, e poshtë nën tokë ku duan të përshëndeten me shokët e mbetur përjetë aty, në baltën e kënetës.

Ata, të rënët e baltrave të Maliqit, ishin kurbanët që duhej t’i thereshin tharjes së kënetës, siç ishin të tjerë që u flijuan në të tjera kampe, në të tjera “vepra të socializmit”. Numuri i tyre është i panjohur, siç janë të panjohura dhe varret e tyre, siç është e panjohur për pjesën më të madhe të shqiptarëve dhe historia e tyre.

I lamë në këtë kënetë, por jo për t’i harruar.
Me siguri do të vijë një ditë që ata do të kujtohen.
Dhe populli do të ngrejë një memorial.

Se sa profetike ishin këto parashikime të shokëve që mbijetuan mund të vërtetohet nga fakti

se asnjë përmendore nuk u ngrit për ta, asnjë rrugë apo shkollë në Shqipëri nuk mban emrin e tyre. Ata mbetën “armiq” siç mbetën “heronj” varrmihësit e tyre. Shqipëria zyrtare “demokratike” e njehsoi historinë e tyre me disa letra… pa vlerë. Madje dhe Europa tërthorazi na thotë se kujtimi i tyre nuk i shërbeka ecjes përpara, mbasi kujtesa historike duhet të funksionojë, por për viktimat e nazifashizmit…

Ata mbetën në kujtesën e shokëve, të bashkëvuajtësve, të familiarëve, por dhe në kujtesën e Kombit, mbasi Kombi është i përjetshëm. Kësaj kujtese i shërben dhe romani i zotit Makensen Bungo, që përfundon me një mallkim, me mallkimin e një nëne, e nënës së Vullnetit, që nuk u kthye me shokët në burg, që mbeti larg, përtej urës së Qabesë të Shqipërisë komuniste.

Romani ja ka arritur qëllimit në tërësinë e tij. Ai e ka realizuar porosinë e Hamletit. Lexuesi ngulit në mëndje një të vërtetë të hidhur , të trishtuar, por gjithmonë një të vërtetë, larg paçavureve të një tjetër “Kënete”, që mund të quhet një manual i përsosur dizinformimi. Jam i mendimit se përkthimi e botimi në gjuhë të huaja do të ishte mjaft i dobishëm. “Këneta e vdekjes” , me stilin e saj realist e dinjitoz, do të shërbente për të shpërndarë mjegullnajën e mashtrimit që mbulon të vërtetën e një epoke. Më duket e udhës të falënderojmë shkrimtarin për punën e tij të lëvdueshme e të urojmë që sa më shumë vepra të këtij lloji të shohin dritën në letrat shqipe.

Maj 2002