Shkruar nga Avni Alcani/
Në një hartë që ne publikuam disa kohë më parë (Gazeta Dielli, ShBA, 25 Mars 2025), emri “Candavia” hasej tri herë: si emri i një rruge (“Via Candavia”), e cila fillonte nga qyteti i Durrachiumit dhe vijonte përgjatë luginës së lumit Genusus (Shkumbini i sotëm) e deri te liqeni i Luchnitis-it (Ohrit); si emër i një stacioni rrugor (mancio), apo vendbanim në rrugën e Candavisë, me emrin “Candavia” dhe “Grandavia” dhe si emri i një mali “Candavii M(auntin)”. Në vijim të shkrimit tonë do të shohim si përputhen të dhënat e hartës me zbulimet arkeologjike, me burimet historike të autorëve antikë, me të dhënat e hartës Tabula Puentigeriana dhe me të dhënat e itinerareve, apo regjistrve, që përshkruanin stacionet e rrugëve të Perandorisë Romake.
Njoftimi i parë për ekzistencën e një krahine të vogël ilire me emrin “Kandavia”, siç ne e njohim sot nga tekstet e historisë së Shqipërisë, është bërë rreth 170 vjet më parë nga albanologu gjerman, Dr. Johan Georg von Han, në librin “Studime shqiptare” (Vienë 1854). Në librin e tij Han kishte bërë identifikimin provincës “Candavia”, të përmendur në shkrimet e autorëve antikë, me krahinën e luginës së sipërme së lumit Shkumbin. Ai shkruan: “Emri i vjetër i malësisë ka qenë Kandavia. Në skajin jugor të kësaj malësie buron Shkumbini… Në shpinë të qytetit (Elbasanit) ngrihet një kodër më vete: Krasta, pastaj vjen djathtas mali i Shushicës, pas këtij Mali i Polisit…; nga ana e majtë kemi malin e Gildeshit (Godoleshit) dhe prapa tij atë të Çermenikës. Kjo pamje malore formon hyrjen e Candavisë së vjetër nga perëndimi, nëpërmjet së cilës kalon “Via Egnatia” (Han, “Studime shqiptare”, faqe 18, 118).
Njoftimin e dytë e kemi prej një zbulimi arkeologjik. Në vitin 1916, gjatë Luftës së Parë Botërore, dy arkeologë austriakë, Kamilo Prashniker dhe Arnold Shober, organizuan në Shqipëri dhe Mal të Zi ekspedita arkeologjike me karakter informativ. Pranë lumit të Moraçës në Mal të Zi, ata gjetën një altar votiv prej mermeri të bardhë, si pjesë e një tempulli, me mbishkrimin: “Diana augusta Candaviensis”. Sipas dy arkeologëve austriakë, përkushtimi lidhej me emrin e krahinës së Kandavisë, e cila, sipas tyre, ishte “malësia mes Skampa (Elbasani) edhe Lychnidus (Ohër), që sot njihet Mali i Polisit” (Kërkime arkeologjike në Shqipëri dhe Mal të Zi, Tiranë 2003, faqe 2). Si Hani, ashtu dhe dy arkeologët austriakë, interpretimet e tyre i kishin të bazuara te burimet e autorëve antikë grekë, romakë dhe bizantinë.
Në vitin 1965 botohet për herë të parë në Shqipëri libri “Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë”, në të cilin ishin përfshirë të gjithë autorët e periudhës antike, që nga Homeri (shek 12 para Kr.) dhe deri te autori bizantin, Zanora (shek. 11-12 pas Kr.). Libri, i cili ka të dhëna shumë të rëndësishme për Ilirinë dhe popullsinë e saj gjatë periudhës antike, u përgatit për botim nga një grup arkeologësh të shquar shqiptarë, si Hasan Ceka, Skënder Anamali, Selim Islami dhe Frano Prendi, që janë themeluesit e arkeologjisë shqiptare.
Autori i parë romak, që përmënd Kandavinë si krahinë, është Mark Tul Ciceroni (106-43 para Kr.), i cili, në letrën që i dërgonte mikut të tij, shkruan: “…Në qoftëse ti nxiton, sidoqoftë do të më arrish, sepse unë … do të kaloj pa u ngutur nëpër Kandavi…” (faqe 81). Strategu më i madh ushtarak i Romës së lashtë, Gai Juli Cèsar (100-44 para kr.), në librin e tij “Lufta ime”, shkruan: “Por…duke qenë se Cezarin e pengoi Apollonia që të merrte rrugën e drejtë, Pompeu, me anë të Kandavisë, u drejtua për në Maqedoni” (faqe 87). Cezari përmend dhe krahinën me emrin Heraklea (apo Sintika), e cila ishte në vartësi të Kandavisë. “Domitit, – shkruan Cezari, – iu desh të largohej prej këndej për mungesë të ushqimeve dhe të shkojë në Heraklea (Sintika), që është nën vartësinë e Kandavisë…” (faqe 93).
Straboni (64 para kr.–24 pas kr.) është gjeografi greko-romak që përmënd në librat e tij rrugën Egnatia dhe Kandavinë si mal e si krahinë. Ai shkruan: “Ata që nisen nga Apollonia dhe Epidamni piqen në një pikë të rrugës, që ka largësi të njëjtë nga të dy këto dy qytete. Rruga e tërë quhet Egnatia; pjes e parë është ajo që kalon nga Kandavia, mal i Ilirisë, dhe shkon përmes qytetit Lyhnid dhe vendit të quajtur Pylon, që shënon kufirin midis Ilirisë dhe Maqedonisë mbi këtë rrugë” (faqe 158). Po aty, në vijim Straboni shkruan: “Buzë rrugës që shkon për në Kandavi janë liqenjt rrotull Lyhnidit (Ohrit), që kanë vende të mjaftueshme për të kripur e për të tharë peshq…” (faqe 160).
Autori i dytë që i përmend Malet e Kandavisë është gjeografi Plini Sekundi (Gaius Plinius Secundus), i njohur si Plini Plak (rreth 23/24 – 79), i cili, në librin e tij “Historia e Natyrës”, shkruan: “Prej Lisit nis provinca Maqedone: fiset e parthinëve dhe në shpinë të tyre dasaretët, malet e Kandavisë, shtatëdhjetë e tetëmijë hapa nga Dyrrahu” (faqe 194).
Autori i fundit, i cili e përmend Kandavinë me emrin e saj antik, është historiani bizantin Malhu, i cili ka jetuar rreth shekujve të 5- 6 pas Kr. Vepra e tij kryesore ka qenë “Bizantiaka” me 7 vëllime, në të cilat ka përshkruar betejat që kanë zhvilluar bizantinët kundër gotëve në vitin 459. Teodoriku i Madh, mbreti i gotëve, u ndesh me gjeneralin bizantin Adanadi, të dërguarin e Perantorit bizantin, i cili e përndiqte ushtrinë e gotëve pëgjatë rrugës “Egnatia”. Malhu shkruan: “Ndërsa Adamanti po merrej me këtë punë, në Lyhnid ishin mbedhur tani shumë nga njësitë, sipas urdhërit të strategut. Atëhere dikush i tha Sabianit se barbarët, – në mes tyre gjendeshin Teudimundi, i vëllai i Theodorikut dhe nëna e tyre, – bashkë me paisjet e tyre ushtarake, me shumicën e qerreve dhe me pararojën, po zbrisnin ngadalë dhe mjaft qetë nga Kandavia…Theudimundi dhe nëna e tij, pasi panë që po sulmoheshin, ikën me të shpejtë, ranë në fushë dhe shkatërruan menjëherë urën, nëpër të cilën kaluan” (faqe 409). Historiani dhe arkeologu Neritan Ceka ka shkruar se ura që kaluan familja mbretëre dhe që u dogj prej tyre, është pikërisht ura e quajtur sot “Ura e Haxhi Beqarit” në fshatin Mirakë. “Familja mbretërore, shkruan Ceka, shpëtoi duke djegur urën mbi lumin Shkumbin, sigurisht në Mirakë, por bizantinët zunë pesëmijë robër dhe dy mijë karro me plaçkë”. (N. Ceka: Ilirët, Tiranë 2000, faqe 274).
Një rëndësi të veçantë për gjeografinë dhe toponiminë e Kandavisë antike zenë Itineraret rrugore, të cilat kanë qenë të përshkrimeve të rrugëve romake, të stacioneve (mansion) dhe vendqëndrimeve (mutation).
Harta më e rëndësishme dhe më e njohur ëishtë “Tabula Peutingeriana”, e cila ka qenë një hartë rrugore, që përshkruante të gjithë rrjetin rrugor të Perandorisë Romake. Harta ishte një kopje e vitit 1200 në pergamenë, e bazuar në një dokument të shekullit të 4-të ose të 5-të. Që nga viti 1738, harta ruhet në Bibliotekën Kombëtare Austriake në Vjenë. Duke filluar nga lindja, ajo përfshinte: nënkontinentin Indian, Persinë, Lindjen e Mesme, disa pjesë të Azisë, Afrikën e Veriut dhe Evropën (pa Gadishullin Iberik dhe Ishujt Britanikë). Sipas kësaj harte, stacioni i parë në Kandavi ndodhej në vendin e quajtur soy Ura e Haxhi Beqarit në Mirakë, e regjistruar me emrin “Genesis” (faqe 311), që është emri i lumit Genesis (Shkumbin). Stacioni i dytë është regjistruar me emrin “Ad Dianam” në Babje (faqe 311), Stacioni i tretë është në Qukës, i regjistruar me emrin “In Candabia” (faqe 311). Stacioni i fundit në Kandavi është regjistruar në Urakë, me emrin “Pons Seruili” (faqe 311).
“Intinerarum Antonini Augusti” (Itinerari i Perandorit Antoninus) është një regjistër i stacioneve, i cili përshkruan rrugët e Perandorisë Romake nga Roma nëpër Akuilera dhe deri në Konstadinapol, si dhe rrugën nga Durrahi nëpër Maqedoni e Thraki. Në këtë interenar është përmendur vetëm një stacion në Kandavi, që quhet “Tres Tabernas”, në Qukësin e sotëm (faqe 316). Stacioni i Qukësit përmendet sërish në këtë itinerar të Perandorit Antoninus (në faqen 49-50 të tij), por me emrin pak më të ndryshuar, “Tribus Tabernis” (faqe 317).
“Interiarium Budigarlense Itinerarium Burdigalense” (Itinerari Bordeaux), i njohur gjithashtu si “Itinerarium Hierosolymitanum” (Itinerari i Jerusalemit), është itinerari më i vjetër i njohur i krishterë. Është shkruar nga “Pilgrim of Bordeaux”, një pelegrin anonim nga qyteti i Burdigala (tani Bordo, Francë) në provincën romake të Gallia Aquitania. Ai rrëfen udhëtimin e shkrimtarit përgjatë Perandorisë Romake në Tokën e Shenjtë në vitet 333 dhe 334, ndërsa udhëtonte në rrugë tokësore, përmes Italisë veriore dhe luginës së Danubit për në Kostandinopojë. Përpiluesi i itinerarit përmend kufijtë nga një provincë romake në tjetrën dhe bën dallimin midis çdo ndryshimi të kuajve (mutatio) dhe vendit të ndalimit (mansio). Në rrugën nga Heraklea nëpër Maqedoni në Aulona, ai shënon tre stacione në Kandavi: 1. Stacionin e “Mutatio Tabernas” (Qukës), 2. Mansio “Grandavia” (Babja) dhe 3. mutadio “Treiekto” (Ura e Haxhi Beqarit) në Mirakë (faqe 318).
