KOSTA NAKE/
Po e filloj me një rrëfenjë që ka brenda një mesazh domethënës: Kali i një fshatari ra në një pus të tharë dhe, ca nga që i zoti nuk e nxirrte dot, ca nga që kali ishte plakur, vendosi ta mbulojë të gjallë. Po kali e shkundte dheun që hidhej mbi të, nën këmbët e tij pirgu i dheut u rrit, derisa kali arriti të dalë në sipërfaqe. E tillë është edhe jeta e njeriut – na hedhin mbi supe baltë e plisa, ato duhen shkundur dhe duhet të përpiqemi të dalim nga pusi i problemeve të ditës dhe të vazhdojmë me përballjet e radhës.
Kali është alegoria e shpirtit njerëzor që ka dy kahe: drejtimin e duhur dhe atë të gabuar. Platoni thonte se kuajt kanë nevojë për një kalorës që ta çojë koçinë drejt rrafshinës së të vërtetës duke nën kuptuar nevojën e edukimit. Imazhi i njohur i tij është kali me flatra që tregon mëdyshjen e shpirtit mes instiktit dhe arsyes. Edhe Parmenidi e përshkroi njeriun filozof si udhëtar drejt së vërtetës, hipur mbi një koçi të tërhequr nga pela të shpejta.
Pra, kali është përdorur që në lashtësi si krahasim ose metaforë dhe kjo lidhet me perceptimin e tij si kafshë inteligjente, si mjet pune dhe transporti. Sot imazhi i kalit është zbehur nga arritjet në fushën e shkencës dhe teknologjisë, por vazhdon të ruajë domenet e veta në fushën poetike.
Dritëroi ishte një prej poetëve shqiptarë që e ktheu kalin në një përmendore dhe e mbarti me vete në gjithë udhëtimin e gjatë poetik duke e pasuruar imazhin klasik me simbolet e lirisë, forcës, qëndresës, krijesës që përballet me punët e rënda e të vështira.
Poeti e kaloi fëmijërinë në fshatin e vet të lindjes, rrjedhimisht e vështronte kalin si kafshë konkrete, të pranishme dhe të dobishme në oborrin e shtëpisë, në ara duke lëruar, në mal duke zbritur drutë e dimrit, në dasma për të marrë nusen, në luftë për të transportuar armë e municione. Në një intervistë për gazetën “Populli po” në shkurt 1994 ai deklaronte: “Si mjet udhëtimi më për zemër kam kalin. Ai është një shok që të mban në shpinë. Me atë edhe mund të bisedosh duke ecur.” (Teshtimat e lirisë, 1997, f.192)
Në krijimtarinë e Agollit kali u shfaq së pari te poezia “Sorkadhja” (Në rrugë dola, f. 68) ku zbulohet një romancë dashurie në të cilën vajza, sipas poezisë popullore, ngjan herë me thëllëzën, herë me sorkadhen; elementët romantike pasurohen me kalin dori dhe vajzën që shkon t’i vërë tagji.
Kali rivjen te poezia “Nga kujtimet e hershme” (Shtigje malesh dhe trotuare, f. 197) këtë herë për ta përcjellë ndarjen e dy të rinjve me hingëllimën e mbrëmjes. Shumë e trishtë është poezia “Një kalë i bardhë” (Pelegrini i vonuar, f.17):
“Nga vinte ky kalë e ç’donte ky kalë
I ndarë nga kuajt e tjerë?
Mos donte prehje të gjente vallë
Larg nga karrocat e botës së mjerë?”
Lexuesi i vëmendshëm mund ta kuptojë se pelegrini ia lë vendin kalit dhe aludon refleksion për zgjedhjen e vështirë në udhëkryqet e jetës, që dikur diku mund të të nxjerrë në një shteg ku do të ndjehesh i braktisur, se ky kalë është vetë poeti në vitet e para të tranzicionit.
Te balada “Kuajt e erës” (Lypësi i kohës”, f.28), kemi sërish trishtim që vjen nga një humbje, këtë herë e përmbyllur në rrafshin filozofik. U shtrua banketi i pranverës dhe ata të dy u nisën, por kali i saj theu këmbën dhe bëhet shkak që nuk arritën dot. “Ç’t’i bësh! Kështu na thyen shpresat.”
Kaq e veçantë është lidhja e poetit me kalin, saqë te poezia “Dobësia ime për kuajt” (Udhëtoj i menduar, f.168) duket sikur e pranon metempsikozën dhe deklaron se do të zgjidhte të kthehej në kalë, nëse një gjë e tillë do të ishte e mundur. Kjo qasje do të rimerrej te poezia “Kënga e kurbatit” (Lypësi i kohës, (f.186) ku imagjinon shpirtin e vet pas vdekjes:
“Si kurbat do dalë e nxitojë
Lart nëpër shtigjet me kalë
Dhe unë do të jem atje poshtë në varre.
Ku rritet një bar i egër
Dhe rrjedh një rrëkezë e gjallë.”
Te poezia “Monumenti i kalit” (Fletorka e mesnatës, f.31) deklarimi i madhështisë shkon deri te përmendorja:
“…Si njeri ma vinte kokën
Në qafën time lehtë,
Nga koka e tij e shihja botën
Mes paqes së vërtetë…
Në vend të mbretërve tutkunë,
Strategë e gjeneralë,
Me dashuri do ngrija unë
Në piedestal një kalë.”
Te “Poemë për babanë dhe për vete”, (Udhëtoj i menduar, f.283) mbyllja e këngës së katërt ndryshimi i ngjyrës së kalit nga e bardhë në të kuqe mund të jetë një përqasje ideore me fabulën brenda saj dhe na rikthen te kali dori i librit të parë:
“Ra një pushkë natën vonë,
Pranë lisit me zgërbonjë,
Kali i kuq po qan të zonë…”
Ky motiv do të vijë sërish te balada “Gjëmë e zezë e kali i bardhë” (Kambana e largët”, f.320) në një mjedis mbuluar me vel trishtimi prej kalit që:
“Hingëllin arë më arë
Kërkon Abedin kapedanë
Të zotin e tij të vrarë.”
E ngjashme me to është balada “Qani male, qani fusha” (Kambana e largët, f.321):
“Bir Qani, të pret jot ëmë,
Flokëprishur, e pangrënë.
Të pret kali në katua,
Thotë: kush më hipën mua.”
Lidhja e dyanshme njeri – kalë është aq e fortë sa te poezia “Përsëri për kalin” (Gdhihet e ngryset, f.40) autori kishte bindjen se kali që kishte pasur në rini, do shkrihej në lot, po ta shihte të zotin duke vdekur. A nuk na e solli këtë imazh Fan Noli me kalin e Skënderbeut pas vdekjes së kryetrimit?
Ne shqiptarët kemi një qasje më të egër ndaj kafshëve të çdo lloji duke përdorur fjalën ‘ngordhi’. Poeti vjen me një qasje europiane kur që në titull përdor të njëjtën fjalë që përdorim për njerëzit “Vdekja e kalit” (Prit dhe pak, f.94) shoqëruar me një skenë të trishtë në ahur:
“Te koka e kalit plak me kandil
qëndroja plot pikëllim atë natë
Nga sytë i vareshin lotët zinxhir.”
Poezia “I dashuri kalë” (Prit dhe pak, f.99) që vjen në vëllimin e fundit në gjallje të poetit, tingëllon si epitaf përcjellë edhe me një ironi të dhimbshme. Kali që ka qenë simbol i qyteteve, i luftrave, sot bëhet sallam nga mashtruesit.
Në një rrafsh të gjerë historik e filozofik te poezia “Kali i drunjtë” (Fletorka e mesnatës”, f.161) poeti sjell një qasje të re kur te kali i Odiseut ai shikon edhe paqen edhe luftën. Kalimi në rrafshin historik kombëtar realizohet te poema “Nënë Shqipëri” kur Gjergj Kastrioti vjen me mëngjesin e Rilindjes mbi jelet e kalit si dhe te poema “Nëntoriada” ku nëntori e takon Skënderbenë hipur në kalin e bardhë.
Balada “Kali” (Pelegrini i vonuar, f.91) ngrihet mbi një rrafsh erotik: Limo Labinoti e ndërron kalin me qemanen më të mirë dhe me çinginë e evgjitit.
Vjen koha e ndryshimeve të mëdha dhe kali kthehet në një alegori për vetë autorin. Fillimisht te poezia “Kali plak” (Pelegrini i vonuar, f.7):
“Kapërcyem një prag, na shty edhe pak
Andej nga nxitojnë lejlekët në varg.”
Pragu në këtë rast është ndryshimi i sistemit politik, kurse lejlekët janë emigrantët. Alegoria kulmon te “Poema e njeriut të zemëruar” (Fletorka e mesnatës, f.197):
“…kali (im) i inatit lëshohet me vrap si i marrë
Dhe hidhet e shfryn
Si qenie përrallore pushtuar nga djaj.”
Për përmbysjen e madhe aludon edhe poezia “Ëndrra e prerë” (Lutjet e kambanës, f.84):
“Mos vdis, se kalit i ra në vrapim një patkua
Dhe nisi ta ngrerë nga dhembja këmbën e parë,
kërkojmë patkonj e s’na jep njeri hua
S’e gjejmë as nallbanin e marrë.”
Poezia “Kali i ikur” (Prit dhe pak, f.48) ka një rezonim shumëplanësh nga fati vetjak deri te ai i një gjenerate, nga një ngjarje e veçantë te përmasat epokale:
“Nga cili ka ikur ky kalë,
Që jelet i shkrepin rrufe?
I zoti a bëhet i gjallë,
A s’ngrihet nga shtrati nën dhe?
Nga cili ka ikur ky kalë?
Po trok i patkonjve ç’na thotë?
Trak-truk e trak-truk në vetmi,
Mos vallë një psalm nëpër botë
Përcjell hingëllima tij?”
Poezia “Para fatit” (Lypësi i kohës, f.103) thërret për ilustrim kalin për të përcjellë mesazhin:
“Fati njërit i dhuron veç kalin,
Tjetrit edhe kalin, edhe frerin.”
Kurse poetit i dha kalë e fre, po e la pa rrugë.
Në një nga fabulat, ndoshta më filozofiken, “Kali dhe gomari” (Udhëtoj i menduar, f.42) kali ftohet në skenë për të përftuar kontrastin mes njeriut të zot dhe të paaftit, punëtorit dhe përtacit, të shpejtit dhe të ngadalshmit. Ja mesazhi i dy vargjeve të fundit:
“Kështu e ka kjo botë e ligë, e marrë:
Përpara nxjerr gomarë.”
Shënim:
Në kllapa janë vendosur titujt e vëllimeve poetike.