Gjon Frani Ivezaj/
Iliria, ka qenë një nga vendet e Evropës që e pranoi me vullnet krishtërimin dhe ka një histori të gjatë plot humbje dhe fitore. I pari që predikoi Ungjillin e Krishtit në Shqipëri ka qenë vetë Shën Pali i cili shprehet, “Nga Jeruzalemi e rrethinat deri në Iliri plotësova predikimin e Ungjillit të Krishtit” (Romakëve 15:19). Eshtë e qartë se themelet e krishtërimit në Shqipëri janë hedhur nga vetë apostujt e Jezu Krishtit. Besimi në Krishtin është predikuar për herë të parë në Evropë nga shën Pali, i cili predikoi “gjer në Illiri”, sipas Dhiatës se Re. Egzistenca e rrugës romake ‘Via Egnatia’, që kalonte përmes Shipërisë, të bind se predikuesit e parë të krishterë e kanë përhapur lajmin e Krishtit në brendësi të Shipërisë, ndërsa udhëtonin në drejtim të Romës.
Historiani Farlati shkruan për kishën e Durrësit se ajo është më e lashta në Shqipëri, dhe se u themelua prej apostullit Pal ndërsa ai po predikonte në iliri dhe në Epir. Thuhet se në vitin 59 të shekullit e parë, kishte një numër jo të vogël të krishterëve në Durrës.
Njoftimet historike mbi bashkësitë e krishtëra, mbi strukturat kishtare, gjetjet arkeologjike (bazilikat e shumta të shek. I-VI mbas Krishtit), elementë të shumtë gjuhësorë, terminologjia kishtare dhe vecanërisht toponimia e Krishterë, ofrojnë që të gjitha prova domethënëse mbi raportin e fesë së krishtëre me popullin e Ilirëve, raport që ishte aq intensiv, saqë një autor i shek. VI mbas Kr., Kozmas, i përfshin pamëdyshje ata në listën e popuive të krishterë. Nga historia mësojmë, se edhe apostulli Shën Andrea, ka predikuar me passion në Epir. Një numër i madh krishterësh ka jetuar në portin e Durrësit në vitin 58 mbas Krishtit. Nga shekulli IV-V Krishterimi ka lënë gjurmë të dallueshme anembanë vendit. Peshkopët e krishterë nga Dardania dhe Maqedonia Salutare, d.m,th zyrtarët e lartë nga Shqipëria lindore dhe Kosova e sotme, kanë marrë pjesë në Këshillin e Parë Ekumenik, i cili u mblodh në Nikea në vitin 325 mbas Krishtit nga Perandori Konstandin. Gjithashtu, gjashtë peshkopë nga Dardania, Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetër morën pjesë në Këshillin e Sardikës në vitet 343-344
mbas Krishtit.).
Në vitin 395 mbas Krishtit., Shqipëria Ilire e ndjeu çarjen e madhe fillestare midis Perandorisë Romake të Lindjes dhe Perëndimit, pasi gjendëj mes kufirit kulturor dhe politik mes Lindjes bizantine dhe Perëndimit italian. Në monografinë e tij Geografia Ecclesiastica dell’Albania, botuar në 1934, studiuesi jezuit dhe albanologu i madh At Fulvio Cordignano O.F.M., nxori një listë me 275 kisha Katolike që ekzistonin në Shqipëri deri në vitin 1670, ku 42 kisha i kushtoheshin Shën Mërise.
Kisha e Zojës në Shkodër, ka qenë gjithemonë shumë e
nderuar nga katolikët shiptarë të Veriut të Shiperisë. Në prill 1946, nje vit pas marrjes se pushtetit nga komunistët, mbi 2000 vetë morën pjesë në shegtimin tek ajo. Megjithate, jo shumë kohë më vonë, kisha u mbyll dhe u shndërrua në salle vallizimi dhe në vitin 1967, gjatë fushatës komuniste kundër fesë, kisha u rrafshua përtokë. Provinca e hershme e Prevalisë, në shek. X-XI, ishte riorganizuar në arqipeshkvinë katolike të Tivarit, e cila u vendos nën varsine e metropolisë së Raguzës. Në shek. XII Selia e Shenjtë e ngriti Tivarin në nivel Metropolie. Në shek. VII mbas Krishtit. kemi Primatin e Arqipeshkvisë së Tivarit, kur fillon edhe dyndja e sllavëve në territorin e Ilirisë. Kjo Arqipeshkvi Metropolitane mori vijimsinë e Dioklës antike, në të cilën përfshihej edhe popullsia sllave e atyre territoreve e cila ne shek. XI tërësisht ishte pagëzuar.
Tivari u bë vatra kryesore nga ku katolicizmi roman fitoi terren në drejtim të trevave të tjera shqiptare, deri atëherë nën ritin ortodoks. Në vitin 1583, në zonën midis kështjellave Podgorice, Zhabjak, Drisht, Shkodër, Lezhë e Krujë, 4/5 e popullsisë vazhdonte të ishte katolikë. Në varësi të marrëdhënieve midis shtetit islam osman, Republikës së Venedikut dhe Selisë së Shenjtë, ishin marrëdhëniet e popullsise katolike
me autoritetet osmane në Shipëri. Shteti islam osman dhe Papati, nuk ishin vetëm qendra ekumenike, por edhe politike, pa dyshim me ndryshime të konsiderueshme. Popullsia shqiptare nuk kishte një qendër të vetme ku të mbështetej, por orientohej nga Selia e Shenjtë, Venediku, Napoli, Spanja e Austria.
Kur acaroheshin marriëdhëniet politike, dhe shiptarët
e besimit katolik kalonin në anën e aleatëve të natyrshem evropianë dhe fetare, në fund të konfliktit furia islame osmane binte mbi shiptarët. Kështu ndodhi më 1571, më 1683, etj. Më 1688 Jegen Pasha, në krye të një ushtrie prej 100.000 vetësh, kudo mboIli shkretim, pikëllim, coroditje, asimilim,vrasje dhe hidhërim. Kishat u mbyllën dhe populli iku në mal. I vetmi vend ku mund të dretoheshin katolikët ship-
tarë ishte Selia e Shenjtë, e cila u përpoq nga jashtë të ndihmonte në shumë drejtime. Momente kthese për katolikët shiptarë ishte krijimi i Kongregacionit Propaganda Fide dhe fillimi i shek. XVII, kur në fronin papal u ul Klementi XI, me origjinë shiptare.
Me nxitjen e tij, në vitin 1703 u mblodh Konçili i peshkopevë të Shipërisë.E ndodhur përherë nën presionin e shiptarëve katolikë per të vendosur klerikë vendas, Selia e Shenjtë pranoi kërkesën për arsimimin e klerit vendas. Në të njejtën kohë nga kleri vendas dhe nga përfaqisuesit e Françeskanëve në Shipëri u benë përpekje në dy drejtime: Për hapjen e shkollave fetare në Shqipëri dhe për pergatitjën e klerit shiptar në shkollat e huaja. Megjithëkëte, numri i priftërinjve nuk plotësonte nevojat e vendit. Meshtart ishin larg njëri nga tjetri tri deri katër ditë udhë, prandaj me mijëra katolikë vdisnin pa iu berë ceremonitë fetare.
Mungesa e klerikëve jo rallë ishte shkak për të kaluar nga katoliçizmi në ortodoksi. Më 1670, nga arqipeshkvia e Tivarit behët e ditur se për mungesë të klerikëve, mjaft katolikë po kthehen në ritin “grek”,d.m.th në ritin bizantin.
Popullsia katolike kishte përballë shtetin dhe fenë islame. Kjo e fundit kishte mbështetjen materiale dhe morale të shtetit islam osman. Të gjithë ata që ngrinin krye,vlerësoheshin në radhë të parë si armiq të fesë dhe pastaj të shtetit. Të gjithë fermanët e sulltanëve theksonin përparësinë e fesë ndaj shtetit. Feja islame kishte mbështetjen e administratës shtetërore. Qysh ne vitin 1537 sulltani urdhëroi që në cdo fshat
të ndërtohej nga një xhami. Në qytetet shiptare u ven-
dosën klerikë myslimanë që predikonin lirshëm fenë islame. Herë pas here ata i ndihmonin dervishë të ardhur nga Stambolli.
Natyrën e shtetit osman e ka përcaktuar mjaft bukur arqipeshkvi imzot Pjëter Bogdani më 1648: “Të Clirohen delet e shkreta të Krishtit nga goja e këtij ujku islamik të tërbuar”. Me ligj ndalohëshin të ndërtoheshin kisha të reja, madje ato të ndërtuara pa leje, prisheshin. Procesi i kthimit të kishave në xhami vazhdoi gjatë shek. XVI- XVIII. Kështu,
në një raport të vitit 1745 mbi dioqezën e Shkodrës, thuhej se katedralja e shën Stefan Protomartirit në Shkodër ishte kthyer në xhami nga autoritetet osmane.
Në raste të tjera autoritetet osmane nuk lejonin zhvillimin e ceremonive të ndryshme fetare kristiane, nuk lejoin të çoheshin fëmijët për sakramendin e krezmimit.
Një persekutim i vazhdueshëm iu bë klerikëve qe mbronin katolicizmin. Arsyen e këtij persekutimi i jep një perfaqësues i bejlerbeut të Sofjes, që kishte mbërritur në Shkodër. Ai u mat të godiste imzot P. Bogdanin me shpatë, duke e kërcënar se do ta copëtonte, se “ky është ai që pengon këtë vend të bëhet turk”.Ilirët tanë e kanë pranuar dhe ushtruar krishterimin qysh nga koha apostolike, nga shën Pali dhe nxënësi i tij, Titi në tekstet të Besëlidhjes së Re, tek Libri Romakëve, (Rom 15, 19, kah viti 66), ku, shën Palit shprehe se: “Kështu predikova që nga Jerusalemi dhe përreth deri në IIirik, duke kryer detyrën e shpalljes së Lajmit të Gezuar mbi Krishtin.” Kështu për krishtërimin në trevat Iliro-shqiptare, flasin një numër i madh i shkrimtarëve kishtarë: Shën Gregori i Nishit (nga Naissusi, 334-379). Shën Jeronimi (347-420) nga Stridoni e shumë të tjerë. Studiuesi Pavle Mioviq, duke u mbështetur në gjurmime arkeologjike, konstaton se Ulqini ishte si dioqezë që në kohën e Justinianit në shek. VI dhe Tivari figuron si dioqezë që në shek. VI.
Në valën e krijimit të dioqezave të reja, mund të jenë
themeluar edhe, Shasi, Budva, Kotorri dhe Risani si kryeqendër e mbretëreshës Teutë. Kurse, Drishti (Drivasto), në bazë dokumenteve del si dioqezë në vitit 458 dhe Lezha (Lissus-Alessio) vitin 592.
Si pasoj e pushtimit nga barbarët, avarëve dhe sllavët në shek. VII, të Gadishullin e Ballkanit, nuk dihet asgjë për fatin e mëtejshëm të dioqezave në trevat iliro – arbërore deri në Koncilin kishtar, të mbajtur në kohën e papa Gjonit VIII (872-882) në Delmitanum (Duvno) në vitin 877, ku Dioklea figuron si kryedioqezë metropolitan, duke pasur nën juridiksionin e vet dioqezat e tilla si: Kotorri, Budva, Tivari, Ulqini, Shasi, Shkodra, Drishti, Pulti, pastaj Serbia, Bosna, Travunia dhe Zahumle. Pavarësia e Dioklës gjatë shek. XI-XII, mendohet së zgjati për 140 vjet.
Me ardhjen në fronin mbretëror të Dioklës, mbretit Konstantin Bodinit (1081-1101), iu drejtua papës të pa ligjshëm, Klementit III (1080-1100), për riorganizimin e jetës kishtare në Prevalitanë. Papa Klementi III, me 8 janar të vitit 1089, nxori në Romë bullën drejtuar ipeshkvit të Tivarit, Pjetrit, “Petro Diocliensis
sedis Archiepiscopo”, (Arqipeshkëvit Pjetrit të Selisë së Diokles, me të cilin themeloi provincën e veçantë kishtare për Dioklenë, respektivisht gjallon metropoline e dikurshme të Diokles, duke i dhënë një formë të re, Mitropolia Diokleato Tivarase, dhe duke e vendos nën juridiksion kryesisht dioqezat, të cilat i kishte marre në Koncili e Delmitanus viti 877 .
Kështu ai shtoi, kishat me gjithka që u takonte dhe kuvendet, si të dalmateve, ashtu edhe të grekëve dhe sllavëve. Nga ana e tjetër papati theksoj dhe dhënien e titullit “Primat i Serbisë”. “Më ketër rast filloj një faze e re e historisë së Kishës në Shipëri”, do shprehej njohësi më i mirë i cështjeve shiptare, Milan Shufllay.
Duke u mbështetur në të kaluarën e Diokles, del qartë
roli që kishte arqipeshkvia e Tivarit. Në vitin 1248, papa Inocenti IV, emron dominikanin e njohur Gjon Plani Karpini, arqipeshkëv të Tivarit. Karpini, parapriu një sistemitë ri të Selisë Shenj, sipas të cilit Shipëria behet baza e operacioneve kundër ortodoksisë në Ballkan, kurse Tivari shtabi kryesor kundër dëpertimit të kishës ortodokse në bregdet .
U mundova me pak fjalë dhe në mënyrë telegrafike të përshkruaj një histori të shkurtër të Kishës dhe Arqipeshkvisë Metropolitane të Tivarit ndër shekuj, e cila i ka mbijetuar rebesheve dhe stuhive të fuqishme të kohës, lutrave dhe pushtimeve të njëpasnjëshme që kanë pesuar trojet shqiptare ndër shekuj.
Por historia e popullit dhe kishës sonë të lavdishme është e mbushur me humbje dhe fitore, duke u shfaqur krenare në ditët tona.