KRYENGRITJA E RESNJES DHE KUVENDI I FERIZAJT 1908

NGA PROF. DR. VEBI XHEMAILI/

Zgjerimi  i lëvizjes patriotike shqiptare pas periudhës së Lidhjes së Prizrenit shtronte përpara veprimtarëve nevojën e domosdoshme të luftës për autonomi. Ndërsa, në anën tjetër, këtë lëvizje do ta përforconte lëvizja kulturore-arsimore që duhej shtrirë në tërë Shqipërinë, e cila do të zgjerohej e të vihej mbi një bazë organizative më të mirë, që të plotësonte veprimtarinë politike të filluar nga Lidhja e Parë e Prizrenit deri në fillim të shek XX. Forcat nacionaliste tanimë e kishin të prerë se fati i shqiptarëve ndodhej në tavolinat e shahut të Fuqive të Mëdha. Krerët shqiptarë e kuptuan fortë mirë lojën e ndytë të Fuqive të Mëdha se çfarë operacioni strategjik-ushtarak përgatitej për trevat lindore shqiptare që përbënin Shqipërinë Verilindore, pasi që Fuqitë e Mëdha kërkonin zbatimin e reformave vetëm për  sllavët, ku bënin pjesë bullgarët, maqedonasit dhe serbët, që jetonin së bashku në trojet e Shqipërisë Lindore. Po ashtu, interes të veçantë për këto reforma ka treguar edhe diplomacia serbe.[1] Në atë kohë, kjo pjesë e Shqipërisë ishte e ndarë administrativisht në vilajetin e Kosovës e të Manastirit.[2]

Emisarët xhonturq vepronin sidomos në nxitjen e revoltës së popullatës kundër absolutizmit të Sulltanit dhe për këtë qëllim propagandonin se Sulltani i kishte shitur Austro-Hungarisë pjesë të tokës shqiptare, nëpër të cilën do të kalonte hekurudha e re, që do të vinte nga Novi Pazari në drejtim të Mitrovicës, Ferizajt dhe do të delte në Shkup, për në Selanik. Kjo propagandë antiaustriake mori përmasa të gjëra popullore dhe shkaktoi vëllimin e protestave të përgjithshme që u shndërrua me të shpejtë në një rezistencë mbarëshqiptare. Politika xhonturke arriti të përvetësonte qëndrimin e shqiptarëve dhe t’i fus në pjesëmarrje aktive, që ka qenë faktor vendimtar për suksesin e revolucionit Xhonturk.

Premtimet e turqve të rinj me programin e tyre tërhoqën edhe  popujt e tjerë që kërkonin demokratizimin e Perandorisë. Xhonturqit e dinin se midis krerëve të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare kishte shumë ithtarë për demokratizimin  e vendit, e në veçanti klasa intelektuale. Prandaj shqiptarët me të madhe pranuan këtë lëvizje, pasi ishin të bindur se do të fitonin të drejtat shoqërore dhe politike drejt avancimit të çështjes shqiptare. Pas kësaj fshiheshin synimet e shqiptarizmit dhe kjo ishte arseja se pse shqiptarët marrin pjesë aktive në këtë lëvizje xhonturke.[3]

Krerët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare ishin të bindur se me reformat e ardhshme që premtonin xhonturqit, shqiptarët do të fitonin autonominë dhe ruajtjen territoriale të Shqipërisë Etnike nga ndonjë agresion i papritur nga jashtë, e në veçanti pas reformave që kërkonte Austro-Hungaria me Rusinë, në pjesën evropiane të Perandorisë Osmane. Udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare ishin të orientuar edhe në luftë kundër forcave të brendshme antikombëtare të klerit, që vepronin në atë kohë në Shqipëri, si ato: katolik-ortodoks dhe ai mysliman, që ishin kundër kërkesave të autonomisë shqiptare”.[4] Kjo shihet më së miri në letrën e Dervish Himës dërguar Temos, në të cilën jep mendimet e Ismail Qemalit lidhur me masat që duhen marrë brenda dhe  jashtë vendit  për të përballuar rrezikun shovinist bullgar mbi trevat shqiptare lindore, rrezik  që po rritej në kuadrin e diskutimit të çështjes maqedonase” [5]

Politika xhonturke mori zhvillim më të hovshëm kur u transferua komiteti i tyre “Bashkim e Progres” në Selanik në vitin 1906, i cili luante rolin e një qendre të përgjithshme në tërë Perandorinë. Ky komitet tani ishte më afër ngjarjeve që zhvilloheshin në pjesën e Rumelisë, ku bënte pjesë edhe Shqipëria Etnike. Tani më propaganda xhonturke ishte shumë më afër shqiptarëve, si bartës të ardhshëm të të gjitha ndryshimeve në Perandori.

Por duhet theksuar se turqit e rinj, në fillim nuk merrnin në konsideratë kërkesat e popujve të shtypur për autonomi të tyre. Nuk pranonin çështjen nacionale të popujve të tjerë, që ishte problem thelbësor në përbërjen e Perandorisë. Synimi kryesor i politikës së tyre ishte centralizimi i pushtetit në dëm të popujve jo turq. Krerët e shqiptarizmit, me këtë rast, i afronte për bashkëpunim vetëm lufta kundër absolutizmit të sulltan Hamitit, ku pas kësaj fshihej synimi i krerëve shqiptarë në luftë për autonominë e tyre, që njëherë e përgjithmonë të shkëputeshin nga robëria shekullore turke. Ndër të parët në këtë lëvizje xhonturke, bënte pjesë vetë themeluesi Ibrahim Temo, me disa veprimtarë, si: Dervish Hima, Ismail Qemali, Hamdi Ohri, Kadri Prishtina, Jashar Erebara nga Dibra dhe mjaft atdhetarë të tjerë që vepronin brenda atdheut dhe jashtë tij.

Në Kongresin II që u mbajt po ashtu në Paris, në dhjetor të vitit 1907, pra pas pesë viteve nga Kongresi i mbajtur në vitin 1902, xhonturqit më në fund pranuan të përdorin forcën, duke shtyrë në kryengritje  të armatosur të gjithë popujt e pakënaqur, si mjet të luftës kundër absolutizmit të Sulltan Hamitit dhe për të rivendosur kushtetutën e vitit 1876, të bindur se me këtë kushtetutë do të siguronin qëndrueshmërinë e Perandorisë Osmane ndaj ndërhyrjes së huaj. Kjo temë u  bisedua edhe në kongresin që mbajtën xhonturqit në Paris  më 20.02. 1902, ku  nga krerët shqiptarë morën pjesë: Dervish Hima, i cili në atë kohë ndodhej në Romë, Ismail Qemail, mori pjesë nga Brukseli, Jashar Erebera, u dërgua nga studentët shqiptarë të Bukureshtit,[6] Kadri Prishtina, shkoi nga Kajro, njëherësh ishte edhe nënkryetar i Partisë “Bashkim e Progres”.[7]

Ismail Qemali, si anëtar i këtij Komiteti, paraqiti kumtesën e tij: “Lufta për mbrojtjen e pakicave kombëtare”, por nuk përmendi fare mbrojtjen e Shqipërisë Etnike.[8] Pasi mbaroi Kongresi, Ismail Qemali, në një takim që pati me Dervish Himën, para se të nisej për në Bruksel, i dha një porosi Himës, që duhej të kthehej në Shqipëri, për ta organizuar popullin. Ai midis tjerash tha: “Kur bullgarët nesër të bëjnë demarshet e tyre pranë Fuqive të Mëdha,  shqiptarët të parët duhet t’u venë atyre gardhin më të madh të kundërshtimit”.[9]  

Komiteti xhonturk pasi u vendos në Selanik, në vitin 1906-1907, u shpërngul edhe qendra e Komitetit Qendror të Partisë “Bashkim dhe Progres”. Qysh nga kjo kohë ka vepruar në Strugë dhe Elbasan dhe ka pasur bërthama ose degë të kësaj shoqërie. Në Shqipëri vepronin Dervish Hima dhe Hamdi Ohri, etj.,  përmes të cilëve dega e Kostancës, e drejtuar nga Temoja, mbante lidhje me Manastirin, Strugën, Elbasanin, Dibrën, Shkodrën, Tiranën, Durrësin, Ohrin, Korçën, Starovën, Beratin, Janinën dhe me qendra të tjera.[10]

Gjatë vitit 1908,  në katër vilajetet e Shqipërisë u themeluan komitete të fshehta kombëtare për lirinë e Shqipërisë, si: në Shkup, Manastir, Ohër, Prespë, Strugë, Gjirokastër, Shkodër, Prizren, Ferizaj, Mitrovicë e tjerë. Me këtë rast paralelisht u formuan edhe komitete  të xhonturqve “Bashkim e Progres”, ku krahas turqve në këto komitete hynë edhe shumë oficerë dhe intelektualë  shqiptarë si: Ibrahim Temo,  Ismail Qemali, Dervish Hima, Hamdi bej Ohri, Nexhib bej Draga, Shahin Kolonja, Rexhep Voka Tetova e të tjerë.[11] Politika xhonturke  e pati suksesin më të madh midis reparteve ushtarake, në veçanti me të madhe u përkrahën nga oficerët dhe ushtarët shqiptarë. Me këtë rast, shumica e ushtarëve shqiptarë të garnizonit të Shkupit, përkrahu lëvizjen xhonturke. Kështu ndodhi edhe me garnizonin e Shkodrës.

Xhonturqit, duke qenë të bindur se Turqia evropiane ndodhej në rrezik dhe një ditë mund të shkëputej nga qendra e Stambollit me ndërhyrjen e ndonjë fuqie të huaj, u bënë thirrje shqiptarëve dhe nacionaliteteve të tjera të shtypura, për një kryengritje të përbashkët të armatosur. Ky deklarim i tyre për dhënien e lirisë, barazisë dhe drejtësisë,  fitoi simpatinë e popujve të shtypur, e në veçanti morën përkrahjen e fuqishme të krerëve dhe popullit shqiptar.

NIJAZI BEJ RESNJA UDHËHEQËS I REVOLUCIONIT

Një ndër udhëheqësit kryesorë të revolucionit të Turqve të Rinj në Manastir me rrethinë, ishte edhe shqiptari Amed Nijazi Beu, i lindur në Resnjë, në vitin 1883.[12] Ky doli në mal, me një çetë prej 50 pjesëmarrësish dhe  ushtarësh të tij. Por sipas burimeve më të reja kapiteni i ushtrisë turke dhe komandanti i batalionit të Resnjes Nijazi Resna, doli në mal me batalionin e tij të përbërë nga 200 ushtarë, oficerë dhe disa civilë shqiptarë, pasi shumica nga ata vullnetarë ishin të veshur me tesha kombëtare shqiptare. Nijazi Resnja, doli në mal që të luftonte për rivendosjen e kushtetutës të vitit 1876, për heqjen e absolutizmit të sulltanit, për bashkimin e të gjithë nacionaliteteve të Perandorisë pa dallim feje e kombësie, nën parullën osmanizmit, ide e cila duhej ti përfshinte dhe ti bashkonte të gjithë nën flamurin e osmanizmit V.Xh).

Prandaj, në këtë revolucion shqiptarët u inkuadruan me të madhe, pasi ishin të bindur se me rrëzimin e Sulltan Hamitit do të ketë më shumë liri për të gjithë shtetasit e Perandorisë Osmane. Kësaj radhe, kryengritja filloi në Vilajetin e Manastirit, kur oficeri Nijazi Beu me lejen Komitetit qarkor të klubit “Bashkim e Progres” (Ittihad dhe terakki), vendosi të largohej nga repartet e Armatës III, me seli në Manastir, ku komandonte Ismail Pasha.[13] Me këtë rast, sipas marrëveshjes së mëparshme në shtëpinë e Haxhi Agës, midis kryetarit të komunës Xhemat Beut, majorit  të shtabit, Remzi Beut dhe komisarit politik të policisë, që kryengritja të fillojë në datën e caktuar, pra më 3 korrik, në Resnjë.[14]

Nijazi Beu doli në mal ditën e premte, më 3 korrik 1908, sipas marrëveshjes paraprake. Kjo datë merret edhe si fillim i kryengritjes në Vilajetin e Manastirit, më konkretisht në Resnjë shpërtheu kryengritja e  repartit  ushtarak të  Korparmatës III, nën komandën e oficerit shqiptar Ahmet Nijazi beut. Sipas deklaratave të Nijazi Beut, “Kryengritja në fillim u përkrah nga fshatarësia shqiptare e rretheve të Resnjës, Ohrit, Starovës, Elbasanit, Korçës dhe të Dibrës”. Në këto rrethe u formuan njësite vullnetare të armatosura dhe u hodhën në luftë kundër pushtetit autokratik të Sulltanit.[15] Ndër çetat më të njohura ishin: Osman Efendiut nga Prespa, e kapiten Zenunit nga Dibra, Kurtish Novosllës dhe ajo e Emin Pisoçanit, të cilët kishin nga 30 vullnetarë shqiptarë. Sot fshati Pesoçan nuk ka asnjë banorë shqiptarë.[16]

Në një tubim të tillë të mbajtur në fshatin Llabunishtë të Strugës, para popullit të grumbulluar të këtij fshati, ai përveç tjerash  tha edhe këto fjalë: ”Erdhëm që t’u ftojmë në luftën e shenjtë për të mirën dhe fatin e atdheut tonë, i cili ishte zhytur në robëri të rëndë. Çfarë bëjmë tani? Shtëpitë tona digjen në flakë. Tymi na e zë fytin, zjarri na djeg  e ne presim të bjerë kulmi i shtëpisë e të na zhdukë  nga faqja e dheut…Kudo çeta komitësh, luftë, gjak dhe pjesë të këputura nga trupi i fëmijëve  tanë. Serbët thonë se ky është atdheu i tyre, bullgarët kërkojnë: Ohrin, Dibrën, Shkupin, Selanikun, grekët; Manastirin, Prilepin,  Stambollin gjerë në Ankara. Por, mos  harroni: Shkodra dhe Janina, Novi Pazari dhe Prishtina, Shkupi dhe Velesi, të gjitha këto vise janë tonat. Ne duhet të zgjohemi patjetër nëse kjo fatkeqësi nuk pengohet, atdheun tonë do na e copëtojnë  armiqtë dhe do të hakmerren keq me ne. Do të na vënë në kokë kësula serbe, do të na i grisin mbulesat tona, do të na përdhunojnë  gratë dhe motrat tona. Neve do të fitojmë nëse e japim besën se do të luftojmë gjer në pikën e fundit të gjakut. Më mirë të vdesim me nderë sesa gjallë me turp”. Ky u pritë si çlirues në të gjitha këto troje shqiptare, deri në Dibër.[17]

Meqë termi “Maqedoni” dhe e ashtuquajtura çështje “maqedonase”, u imponuan në mënyrë arbitrare në qarqet diplomatike, pa u marrë në konsideratë realitetet historike dhe etnografike, cenonte rëndë edhe tërësinë gjeografike dhe etnike të Shqipërisë, kufiri i së cilës në lindje shtrihej  midis Shkupit e Velesit, mali Mokrino-fshati Barabaras në lindje të Makedonski Brodit, ndërmjet fshatrave Deviç dhe Ropotovë-fshati Sopot në juglindje të Kërçovës, i zhdukur në vitin 1913 nga forcat pushtuese serbe, vazhdonte ndërmjet fshatrave Vraneshnicë, Kërçovë dhe Dolencë, Demir-Hisar, Gjavatë, ndërmjet Manastirit e Resnjës dhe vazhdonte përmes Pelisterit.[18]  Shtrirja gjeografike e “Maqedonisë”, në kuptimin e saj më të gjerë, deri-diku përplasej me kufijtë e gjerë të Shqipërisë, konstaton edhe K. Pavlloviq.[19] Prandaj edhe termi “Maqedoni” ishte i pa pranueshëm për Perandorinë Osmane, kur dihet se administrata osmane gjatë gjithë sundimit të saj në këto territore, fare nuk njihte termin-emërtimin Maqedoni. Po ky  ishte i papranueshëm me atë domethënie edhe për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, për shkak të motiveve ekspansioniste që promovoheshin me atë emërtim apo nocion  ndaj tokave shqiptare, përkatësisht Shqipërisë Lindore.[20]

Urrejtja ndaj absolutizmit të Sulltan Abdylhamidit II, gjithnjë e më tepër po rritej, pasi ai po bënte lëshime shumë të mëdha Austro-Hungarisë dhe Rusisë. Nga këto rrethana, Manastiri me rrethinë ishte çuar në këmbë dhe kërkonte ndryshime. Stambolli urdhëroi Shemsi Pashën që të nisej nga Kosova, për të qetësuar Manastirin e trazuar, deri sa të arrinin përforcime të reja nga Stambolli.  Ky  më 3 korrik arriti në Ferizaj, por nuk u ndal që t’i bindej Mytesarifit të Prishtinës, për ngjarjet e  Ferizajt, por me të shpejtë u nis për në Prizren, për të qetësuar shqiptarët lidhur me ngatërresat që kishin lindur me rastin e hedhjes së kokave të derrit në Xhaminë e Sinan Pashës.  Në këtë kohë, Shemsi Pasha ishte gjenerali më i besuar i Sulltanit, ky ishte shqiptar nga Rozhaji, njëherësh edhe kundërshtar i madh i lëvizjes xhonturke, njëherit edhe mik i Isa Boletinit. Të cilët më vonë për këtë arsye e vranë Nijazi Beun kur kishte hipur në vapor në limanin e  Vlorës për të shkuar në Stamboll në v. 1914. V.Xh).

Ky me 20 batalione nga territori i Kosovës,  u  nisë për në Manastir. Shemsi Pasha, njiherësh njihej edhe si specialist për shtypjen e revoltave kundrejt shqiptarëve. Ky më parë ka shërbyer edhe si komandant i Divizionit ushtarak të Mitrovicës, së bashku me Sylejman Kylçen nga Tetova, i cili ka qenë adjutant i komandantëve të divizionit ushtarak të nizamëve në Mitrovicë dhe pjesëmarrës direkt në  lëvizjen xhonturke.[21] Shemsi Pasha,  posa arriti në Manastir, mori masa të ashpra disiplinore kundër të gjithëve që favorizonin lëvizjen xhonturke, ku bartës kryesor të kësaj kryengritje ishin vetë shqiptarët me oficerët e tyre.  Ky filloi të tregojë forcën e tij, duke thënë se do t’i nënshtrojë në zjarr e hekur Resnjën, Ohrin, Prespën, Korçën, Elbasanin dhe Dibrën. Pas kësaj propagande kundër tij, në Manastir oficerët xhonturq  së bashku me komitetin e tyre, përgatitën  atentat, ndërsa ky u vra nga dora e togerit Atif Bigali, në dalje të gjeneralit  nga posta, në mëngjesin e 7 korrikut, ku gjenerali me telegram e kishte njoftuar sulltanin, për masat që do të ndërmerrte kundër rebelëve ushtarakë.[22] Mendohet se atentatori Atif Beu, të ketë qenë nga treshet e Komitetit të Fshehtë për çlirimin e Shqipërisë, të themeluar në Manastir në vitin 1905. Pasi njeri nga mbrojtësit e gjeneralit, Haxhi Rifat Aga, po ashtu kishte lidhje të ngushta me Nijazi Resnjën para arratisjes së tij. V.Xh). Kjo vërtetohet në mbrojtje të gjeneralit,  pasi në rastin kritik  trup mbrojtësit e tij nuk gjuanin në atentatorin, por në ajër, përderisa në fund ai plagosë vetëm në këmbë, duke arritur të arratiset dhe të shërohet në Ohër. Kjo flet qartë për një koordinim të ngushtë të veprimeve midis anëtarëve të Komitetit “Bashkim e Progres” dhe Komitetit të Fshehtë Shqiptar për çlirimin e Shqipërisë, në luftë për mposhtjen e absolutizmit të Sulltan Abdylhamitit.

Kjo njëherësh ishte edhe fillimi i lëvizjes për autonomi në mbarë trevat shqiptare, ku me të madhe do të përfshinte Vilajetin e Manastirit deri në Dibër, pastaj do të shtrihej  në drejtim të Tetovës, Gostivarit deri në Shkup.[23] Për këtë ngjarje të rëndësishme, menjëherë më 4 korrik të vitit 1908, konsullata serbe në Shkup lajmëronte për kryengritjen dhe pa dëgjueshmërinë e ushtarëve dhe redifëve shqiptarë, për dezertimin e tyre nga kazermat  turke. Po ashtu, edhe oficerët shqiptarë kërkonin në të shumtën e rasteve nëpër mitingje, që të mbrohet çështja shqiptare. Ditët e para të korrikut, kasnecët përhapën lajmin mbi marshimin e ushtrisë austro-hungareze drejt Kosovës, kështu që në katër anët u lëshua kushtrimi kinse për mbrojtjen e  kufijve. Kjo propagandë turke si duket nuk pati sukses, për të çorientuar shqiptarët dhe udhëheqësit e tyre. V.Xh).

Në të njëjtën kohë, pra vetëm dy dytë pas kryengritjes së Resnjës, më 5 korrik  1908,  krerët e Prishtinës, Mitrovicës dhe Gjakovës u tubuan në Ferizaj, i njohur në historinë tonë kombëtare si Kuvendi i Ferizajt, që pati jehonë dhe rezultate të jashtëzakonshme. Shkas për këtë kuvend ishte lajmi se janë duke ardhur nxënësit e gjimnazit, me personelin e konsullatës  austro-hungareze dhe pjesëtarë të tjerë të grupit inxhinieringut  nga Selaniku e Shkupi,  për të vizituar kinse qytetin e Ferizajt, pasi që në atë kohë ishin përhapur zërat se njësite ushtarake austro-hungareze mbaheshin në gjendje gatishmërie në kufij me Bosnjën.

Pas tre javëve të kryengritjes, Nijazi beu kontrollonte Prespën, Strugën, Resnjën dhe Dibrën. Çdo kund ky i largoi nëpunësit turq dhe tagrambledhësit, duke emëruar njerëz të revolucionit. Më 22 korrik, kryengritësit e rrethojnë Manastirin, të nesërmen sëbashku me çetën e oficerit nga Ohri Ejup Sabriut, ky më vonë mori pjesë në Kongresin e Dibrës dhe të Manastirit,[24] Këta si udhëheqës të revolucionit xhonturk, hynë në Manastir dhe i lëshuan të gjithë të Burgosurit.[25]

Shqiptarët e moshës madhore, sa u përhap ky lajm, me të shpejtë rrokën armët dhe u grumbulluan në drejtim të Ferizajt. Në këtë Kuvend morën pjesë, sipas të dhënave serbe, mbi 15 mijë shqiptarë nga kazaja e Gjilanit, Preshevës, Prishtinës, Shkupit, Tetovës dhe regjioneve të tjera të Kosovës.[26] Ky kuvend zgjati deri më 23 korrik 1908, në të cilin u zhvilluan diskutime rreth shumë çështjeve aktuale të ditës, madje edhe rreth miratimit të dokumentit në formë memorandumi, i përbërë prej 8 pikash.[27]

KUVENDI FERIZAJIT

Siç pamë më lart, Kuvendi i Ferizajt filloi tubimin e tij më 5 korrik,  konsultimet mbaheshin në xhaminë më të bukur të Ferizajt, në “Hamidije”.  Sipas raporteve të konsujve të huaj për këtë tubim, thuhej “se qëllimet janë të errëta”. Në radhë të parë pengoheshin projektet e Austro-Hungarisë drejt Shkupit dhe Selanikut. Prandaj, diplomacia Austro-Hungareze, në këtë kohë bëri shumë zhurmë, trajtoi tubimin nga këndi i vet, duke aluduar  “se ky tubim duhet të jetë tubuar në radhë të parë kundra Austrisë dhe trimave të Orientit”, në radhë të dytë kundra myshirit Ismail Pasha, i cili së bashku me mydyrin e Ferizajt u detyruan të japin dorëheqje nga detyra. Pa marrë parasysh presionet politike, shqiptarët vazhduan të tubohen, ku deri në pjesën e parë të korrikut, numri i tyre arriti mbi 10-15 mijë vetë. Tubimet e përgjithshme  u mbajtën afër Stacionit hekurudhor,  i njohur si vend i kuvendeve shqiptare, të cilët zgjatën deri më 23 korrik të vitit 1908.[28] Kjo prani e madhe e shqiptarëve në këto Kuvende, pa marrë parasysh arsyet, u shfrytëzua nga Komiteti “Bashkim e Progres, me një mjeshtëri dhe zgjuarsi të jashtëzakonshme politike, përkatësisht nga udhëheqësi i xhandarmërisë dhe anëtarit të klubit të xhonturqve, Galip Beu, i cili për herë të parë vizitoi Ferizajn, më 7 korrik, me disa oficerë turq, që ishin të ndihmuar fuqishëm nga Rexhep Hoxhë Tetova dhe Sherif Efendiu. Ky i fundit, për të bindur të pranishmit në tubimet e Ferizajt, disa herë u bëri thirrje pjesëmarrësve përmes Kuranit, që të pranojnë ofertat e  xhonturqve. Për këtë veprim pro, Sherif Efendiu në zgjedhjet e ardhshme parlamentare u nominua deputet. V.Xh).

Në praninë e Galip Beut në Kuvend, krahu xhonturk mori fuqi, tanimë ishin prezentë personalitetet më të shquara të vilajetit, ndërsa më të zëshmit ishin përsëri këto dy figura; Myftiu i ardhshëm i Manastirit, Rexhep Efendiu nga Tetova dhe Sherif Efendiu nga Prizreni.[29] Pastaj radhiteshin paria e Shkupit, në krye me Sahit Hoxhën dhe myftiu i Prishtinës, Xhemail Aga dhe Fuat Pasha.

Po ashtu, në këtë tubim bënin pjesë edhe krahu  luftarak si: Zejnulla Beu i Vushtrrisë me Hasan Prishtinën, nga Jeni Pazari, Murat Beu dhe Osman Pashiq; Sjenica, Ismail Spahoviq dhe Nazif Agai; Mitrovica, Isa Boletini, ky për shkak të vdekjes së vajzës e lëshoi tubimin më herët,  Sulejman Agë Batusha, Qerim Beu, Sali Agai, Ferat bej Draga, Zejnulla Beu,  Qenan Beu dhe Ahmet Agai. Po ashtu, nga Peja ishin: Jahaj Beu, Rasim Aga, Mahmut Beu, Zenjella Beu dhe Qerim beu; nga Budakova, Hasan Hyseni; Gjakova, Qerim Mahmut Begolli, Hasan Efendiu, Iljaz Beu e tjerë. Nga Prizreni ishin Jahja Aga dhe Rasim Agai; nga Luma, Mustaf Lita, Ramdan Zaskoci Sherif Aga dhe Haxhi Rust Kabashi,[30] kurse nga Tetova, pos Rexhep Vokës, merrnin pjesë edhe Emin Beu, Halim bej Deralla, Murat Beu dhe Aqif Pasha, ky i fundit ishte pjesëmarrës edhe në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit.[31] Ndërsa gazeta “Kosova”, përmend gabimisht edhe emrin e Mehmet pashë Derrallës.[32] Nga Presheva ka marrë pjesë, Kadri Hasani; nga Gjilani, Idriz Seferi dhe Ramë Abdyli; Nga Tërpeza, Sali Kupina dhe nga Pozharani;  Ramë Topalli, Zeqë Pira dhe Islam Pira, që njihen edhe si organizatorë të këtij Kuvendi.[33]

Ky Kuvend zgjoi interesim të madh tek qarqet diplomatike dhe konsullore të shteteve të mëdha dhe diplomatëve të tyre të akredituar në vilajetin e Kosovës dhe të Manastirit. Për këtë ngjare ka qenë shumë e interesuar diplomacia austro-hungareze, pasi që në këtë Kuvend shqiptarët u shprehën publikisht kundër politikës austro-hungareze. Shqiptarët në këtë Kuvend shprehën qëndrimin e tyre kundër çdo agresioni të jashtëm, të gatshëm që me armë ta kundërshtojnë çdo sulm nga jashtë, qoftë edhe atë nga dy super fuqitë e kohës ruso-austriake, të cilat në këtë kohë kishin fituar disa koncesione nga vetë Sulltani.  Ky dyshim i shqiptarëve doli shumë i saktë, kur dy muaj më vonë në tetor 1908, austro-hungaria e shpalli aneksimin e Bosnjës.[34] Këtë qëndrim të prerë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare do të tentojnë ta përvetësojnë për interesa të veta shtetet e Ballkanit, në radhë të parë Serbia.

Numri i shqiptarëve në Kuvendin e Ferizajt, aty ka kah fundi i muajit korrik arriti mbi 30.000 vetë njoftonte gazeta bullgare “Iskra”,  që botohej në Selanik.[35] Sipas konsujve austro-hungarez, numri i shqiptarëve në këtë Kuvend ka qenë shumë më i madh. Sipas Prohaskës, “në këtë tubim pati mbi 44 mijë vetë”.[36] Nga ky Kuvend; përfaqësues të Mitrovicës, Jeni Pazarit, Prishtinës, Ferizajt, Shkupit, Tetovës, Gostivarit dhe viseve të tjera të vilajetit të Kosovës, i dërguan Sulltanit, më 20 korrik të vitit 1908, një telegram me 180 nënshkrime. Këta përfaqësues të Vilajetit të Kosovës, kërkonin nga sulltan Abdyl Hamidi II, unanimisht hyrijetin (lirinë) dhe rikthimin e Kushtetutës së vitit 1876.[37]

Më 22 korrik, para se të miratohej Itifaknama, Kuvendi i Ferizajt i dërgoi Sarajit të Sulltanit një telegram tjetër, ku thuhej se në rast se nuk shpallej menjëherë Kushtetuta e vitit 1876, populli me armë në dorë do të zbriste drejt Stambollit. Në të vërtetë, organet e pushtetit gati në tërë Vilajetin e Kosovës dhe të Manastirit u paralizuan në të gjitha fushat e jetës politike dhe administrative, ato ishin plotësisht në duar të shqiptarëve, gati më se një muaj të zgjatjes së Kuvendit në Ferizaj, jeta në këto dy vilajete funksiononte bindshëm nën mbikëqyrjen e oficerëve dhe krerëve shqiptarë.[38]

Sulltani, nga kjo situatë e krijuar në Shqipërinë Verilindore, u gjind në një pozitë tejet të vështirë politike, ku masa  prej 30.000 vetash prisnin komandën  në gjendje gatishmërie, për të marshuar drejt Shkupit e Selanikut, për në  Stamboll. Shqiptarët kanë një moral të lartë, nuk plaçkitin, “por kërkojnë pavarësi dhe çlirim kombëtar”.[39] Kjo kërkesë e popullit shqiptar e shqetësoi pamasë jo vetëm sulltanin, por edhe xhonturqit, që kishin nxitur shqiptarët të bashkëpunonin me ta. Më 23 korrik, pa ardhur ende përgjigja nga Stambolli, kryengritësit shqiptarë e shpallën Kushtetutën në Selanik, pastaj e shpallën në Manastir, Shkup, Preshevë, Veles e shumë qendra të tjera shqiptare.[40]

Më 24 korrik, Sulltan Hamiti pranoi dhe shpalli rivendosjen e Kushtetutës, e cila u pritë në mbarë Perandorinë me gëzim të madh  dhe me manifestime të ndryshme. Sipas konsullit Prohasaka: ”Tubimi i shqiptarëve në Ferizaj ishte një nga më të mëdhenjtë që me shekuj nuk mbahej mend”.[41]

Kryengritësit e mbanin të rrethuar Ferizajn 15-23  korrik 1908

Tubimi i Ferizajt u shndërrua në një demonstratë të vërtetë popullore, me të cilin shqiptarët kërkonin kthimin e Kushtetutës të Mithat Pashës, e cila parashihte për popujt e nënshtruar ligjshmërinë, lirinë dhe përparimin e kushteve ekonomike dhe sociale të qytetarëve. Ky tubim i shqiptarëve në Ferizaj i dha fuqi të madhe Lëvizjes Xhonturke drejt grabitjes së pushtetit. Ky Kuvend, pati  rezultate të jashtëzakonshme në favor të Turqve të Rinj, ku rol të rëndësishëm  në mesin e shqiptarëve patën oficerët e lartë shqiptarë që mbanin poste kyçe në Vilajetin e Kosovës, si: Selahedin Beu dhe Galip Beu, të cilët kishin influencë të madhe në kryeqendër të Vilajetit, në Shkup.[42] Nën-komiteti i Shkupit, që midis anëtarëve të vet kishte nënkolonelin Vasi Beu, pastaj Salih Beun, ish-kryetarin e  bashkisë së Shkupit dhe Haxhi Mustafa Hamdiun, që kishin një influencë të madhe, ia doli në krye të bind ata se mjeti më i mirë shërues për nevojat dhe brengat e tyre ndodhej në konvokimin e një mexhlisi nacional, të dërguar prej Ferizajt për në Stamboll, që në emrin  e tyre të siguronte solidaritetin e plotë me Komitetin “Bashkim e Progres”, që ka pasur influencë mbi vendimin e Sulltanit për të akorduar Konstitucionin e dëshiruar. Edhe Ismail Qemali i ka dërguar një telegram përshëndetës, Reshit Pashës, ku solidarizohet me shqiptarët pjesëmarrës në revolucionin xhonturk.[43]

Kuvendi i Ferizajt ka qenë tubimi më i madh i shqiptarëve të Kosovës, që nga periudha e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit 1878-1881. Krerët shqiptarë, të shqetësuar për situatën e krijuar politike dhe për të mbrojtur tokat shqiptare nga copëtimi i jashtëm, u ngritën me armë prej rretheve të Manastirit, Strugës, Dibrës, Kërçovës, Prizrenit, Gjakovës, Prishtinës, Vushtrrisë, Gjilanit, Preshevës, Kaçanikut,  Shkupit, Tetovës, Gostivarit etj.[44]

Shqiptarët, të bindur thellë se me shpalljen e parlamentarizmit nën qeverisjen turke, do të plotësohen disa kërkesa jetike të çështjes sonë kombëtare, siç ishte kërkesa për autonomi,  në Kuvendin e Ferizajt pas dy javë kuvendimi, më të zëshëm ishin: fanatikët e Prishtinës, Prizrenit, Tetovës, Shkupit etj, kurse ndikim më të madh në Kuvendin e Ferizajt ka pasur Rexhep Efendi Tetova nga fshati Shipkovicë.[45]

Në Kuvendin e Ferizajt doli fituese rryma e xhonturqve, të udhëhequr nga Galip Beu, anëtar i komitetit “ Bashkim e Progres” në Shkup. Ky me vete kishte   Kryetarin e klubit të Tetovës, Rexhep Hoxhë Vokën dhe Emin Beun e Tetovës, pjesëmarrës i Lidhjes së Prizrenit, të cilët arritën në Ferizaj më 15 korrik.[46] Këta u bashkuan  me përkrahësit e rrymës së konstitucionit  dhe rendit parlamentar, siç ishin: Xhemail agë Prishtina, Xhemil Efendi Prizreni, Sherif Efendi Prizreni dhe Halim bej Derralla. Halimi ishte përkrahës i ideve liberaliste, ku bie ndesh me idetë e babës së tij, Mehmet Derralla, i cili për interesa të tij personale mbante krahun e Sulltanit, edhe pse në këtë kohë ishte i internuar dhe nuk mori pjesë në këtë Kuvend. Ky u lirua  nga internimi një muaj pas ardhjes së xhonturqve në pushtet. V.Xh).[47]

Në këtë Kuvend, anëtarët dhe përkrahësit e ideve xhonturke shfrytëzuan situatën e krijuar, duke ua paraqitur shqiptarëve kushtetutën e re, si të vetmen rrugë për të shpëtuar nga shtypjet, nga ndërhyrjet e huaja dhe nga rreziku i copëtimit të Shqipërisë Etnike. U premtua liria dhe zakonet që përfshinë të drejtën e mbajtjes së armëve, hapjen e shkollave shqipe etj. Këto oferta të programit politik të xhonturqve u pranuan edhe nga Isa Boletini dhe Bajram Curri.[48]

Pra, Kushtetutën e vitit 1876, edhe shqiptarët e konsideronin si përpjekje për forcimin e perandorisë, sepse ajo mbronte edhe tërësinë territoriale të atdheut të tyre. Idetë liberale dhe këmbëngulja e vazhdueshme për zbatimin e reformave, që do ndihmonin përparimin e Perandorisë Osmane, i mbronte edhe Ismail Qemali. Ai do të deklarojë: “Mbështetje në një politikë të hapur me vendet e zhvilluara evropiane dhe sidomos me Anglinë”, të cilën e shihte si një fuqi që kërkonte ta ndihmonte miqësisht Perandorinë, gjatë periudhës së vështirë që po kalonte Turqia. Kjo bindje e Ismail Qemalit, solli si pasojë acarimin e marrëdhënieve të tij me Sulltan Abdyl Hamidin, pasi që Ismail Qemali që në moshë të re bashkëpunoi ngushtë me reformatorin e madh Mit’hat Pashën dhe mori pjesë në hartimin e kushtetutës së parë osmane, shpallur më 1876, ku neni 108 i kësaj kushtetute pranonte që “administrata e krahinave do të kishte si themel parimin e decentralizimit” dhe parashihej krijimi i një vilajeti shqiptar,[49] edhe pse  kushtetuta e cila kishte për qëllim forcimin e Perandorisë Osmane, mbeti e pazbatuar deri në Kuvendin e Ferizajt, më 1908. Sulltan Abdylhamidi e kishte marrë “promemorien” nga burrat e Kuvendit të Ferizajt, më 20 korrik, të lëshuar në emër të shqiptarëve të Kosovës, ku kërkohej rikthimi në fuqi i Kushtetutës së vitit 1876 dhe thirrja e parlamentit. Kjo i kishte shkaktuar Sulltanit  “një goditje të papritur dhe i kishte lënë një përshtypje më të madhe, sesa vërejtjet e të gjithë turqve apo të përfaqësuesve diplomatikë të Evropës”, do të deklarojë  në kujtimet e veta, Ismail Qemali.[50]

Pas tri ditësh, i trembur se ushtria dhe kryengritësit kosovarë mund të hynin në Stamboll, Abdyl Hamiti II  rivendosi Kushtetutën në fuqi, më 23 korrik të vitit 1908.[51] Kthimi i Kushtetutës më së pari u shpall në Manastir dhe Selanik, kurse ky lajm u shpall më 24 korrik edhe në shtyp. Menjëherë pas njohjes së kushtetutës prej Sulltanit, u formua Qeveria e Re, e përbërë prej turqve të rinj. Kjo ringjallje konstitucionale u quajt Hyrijet (Liri), e cila  u prit me gëzim të madh prej shqiptarëve, duke shpresuar se turqit e rinj do ta mbajnë fjalën dhe premtimet e dhëna dhe do t’i rinë besnik kushtetutës. Nëpër të gjitha qytetet e Perandorisë u bënë festime, kurse më të bujshme u bënë në trojet shqiptare të pjesës lindore: në Manastir dhe Shkup. U liruan të burgosurit, u falën të ikurit nëpër male, të cilët u kthyen nëpër shtëpitë e tyre. Në Tetovë, pas leximit të fermanit të sulltanit për amnisti, më 24 korrik pas dite, hyri në qytet çeta e Liman Mustafës, e cila numëronte mbi 150 luftëtarë. Ky njësit kishte marrë pjesë në Kuvendin e Ferizajt, së bashku me vullnetarët e Halim Derrallës. Me këtë rast u mbajt manifestim i madh deri në mëngjes, ku morën pjesë edhe vullnetarët nga rrethina e Gostivarit dhe Luma.[52]

Papritmas, gjatë mbajtjes së manifestimit në sheshin e Tetovës, u përhap lajmi se 4-5 mijë luftëtarë nga Nahija e Lumës, janë vendosur në periferi të Tetovës, rrëzë malit Sharr, dhe kërkojnë sqarim për reformat e reja të shpallura, me pretekst se nuk janë në përputhje me rendin dhe sheriatin. Por, Rexhep Efendi Tetova arriti t’i bindë se çdo gjë është në përputhje me sheriatin, se “s’ka asnjë shkelje të ligjit”, atëherë edhe luftëtarët e Lumës iu bashkuan manifestimit.[53]

Pas rikthimit të jetës parlamentare në Perandorinë Osmane, filloi të ndihet një frymë e re e lirisë. Vetëm disa fanatikë myslimanë, sidomos ata që përfitonin prej regjimit të vjetër, e pritën ftohtë këtë ngjarje të madhe historike, ndërsa Lëvizja Kombëtare Shqiptare i dha mbështetje të fuqishme xhonturqizmit, si Ismail Qemali, Dervish Hima, Bajram Curri, Isa Boletini, Hasan Prishtina, Rexhep Vokë Tetova e shumë të tjerë, të cilët e përkrahën kërkesën e turqve të rinj.[54]

Në Kuvendin e Ferizajt, forcat liberaliste të udhëhequra nga Bajram Curri, dolën fituese ndaj forcave centraliste, që ende në këtë kohë mbanin anën e Sulltanit.[55] Mospajtimet u dukën jo vetëm në radhët e xhonturqve, por edhe ndërmjet tyre dhe shqiptarëve.