Ndjenja e Shqiptarizmit në vargjet e Naim Frashërit dhe të Pashko Vasës

Esse nga Aristotel Mici/
Naim Frashëri në Jug, dhe Pashko Vasa në Veri ishin dy nga zëdhësit më të fortë të idesë patriotike të shqiptarizmit. Tek ideja e bashkimit mbarëkombëtar ata shikonin shpëtimin dhe rilindjen e kombit. Që të dy ata i quanin të dëmshme përçarjet krahinore dhe fetre.
Toleranca fetare e të dy poetëve patriotë, Naimi Frashërit dhe Pashko Vasës, nuk e çudit aspak lexuesin e kohës së Rilindjes, dhe as të kohës së sotme, pasi ajo është edhe tolerancë tradicionale e mbarë kombit, gjë që flet për një psikologji të qytetëruar, për një civilizim mbarëshqiptar. Të dy poetët e përmendur, mbi gjithçka kanë vënë mëmëdhenë. Kështu Pashko Vasa e personifikon “Shqypninë” si një Zonjë madhështore: “Ti ke pas kenë një zonjë randë, Që burrat e dheut të thojshin Nanë”.

Ndërsa Naim Frashëri i drejtohet Nënës Shqipëri me apoteozë, duke u përfalur me përgjërim: “Shqipëri të qofsha falë,/ Të kam mëmë e më ke djalë”.
Në të dy rastet, uni lirik i poetëve, tregon që bijtë e shqipes ta ndjejnë veten si vet poetët.

Konkretisht, heroi lirik i Naimit mëson bashkëkombësit të jenë të bashkuar rreth Nënës Shqipëri, që në radhë të parë Shqipëria të jetë metaforikisht “Parajsa” e tyre, dhe feja të mos i përçajë, se jemi vëllezër të një kombi, të një gjaku, të një gjuhe dhe një bese:
Gjithë ç`jemi shqipëtarë,
Jemi një fis e një farë,
Kemi të tërë një shpresë,
Një gjak,një gjuhë,një besë.
Të bashkuar dhe jo të ndarë, shqipëtarët do ta shpëtojnë mëmëdhënë, prandaj ai i këshillon bashkëkohësit:
“Lëreni më nj`anë fenë,
Të shikojmë mëmëdhenë”
(Parajsa)
Po është e vetkuptueshme se me këtë këshillë Poeti shtron nevojën e bashkimit kombëtar, duke u ngritur kundër ndasisive fetare, që viheshin re gjithandej. Pra, Naimi, kur thotë “Lëreni më nj’anë fenë”, nuk ngrihet kunder feve dhe as nuk tregohet “atheist”. Për më tepër, për të qënë sa më i vërtetë, pas kësaj porosije, ai bën edhe pak didaktikë :
“Fet` e besët t`i kemi,
Po të ndarë të mos jemi,
Hoxh’ e xhami e dervishë,
Priftër e kllogjër’ e kishë
Nderë që kanë ta kenë,
Po të duan mëmëdhenë,
Të duan njerëzinë
Dhe tërë Shqipërinë
Kjo ide e Naim Frashërit, që feja të mos na ndajë,që, për Shqipërinë “ t`i lëmë më nj’anë besimet fetare”, për analogji na kujton vetiu thirrjet e famshme të Pashko Vasës në poezinë e tij të njohur “O moj Shqypni, e mjera Shqypni”.
Shqyptar’ me vllazën jeni tuj u vra
Ndër nji qind çeta jeni shpërnda;
Sa thonë “kam fe”, sa thonm din,
Njeni jam “turk”, tjeteri “latin”;
Do thonë “jam grek”, “shkje” disa tjerë;
Por jeni vllazën t’ gjith more t’ mjerë.

Pra dy autorë të famshëm të Rilindjes kanë ide të njëjta për bashkimin kombëtar, duke kërkuar që ndasitë fetare të mos bëhen pengesë për idealet patriotike. Ideja e shqiptarisë së këtyre dy autorëve të Rilindjes sonë fletë për një dukuri të psikologjisë sonë kombëtare, për atë që shqipëtarët ndjenjën patriotike e kanë të shenjtë dhe mbi gjithçka. Kjo ide e fuqishme e karakterit atdhetar të shqiptarit i pat tërhequr vemëndjen studjuesit austriak J. G. Hahnit, i cili rreth 150 vjet më par, më 1867, siç e thekson edhe Prof. Çabej, kur në veprën e tij shkruante: “Greku dhe vëllahu lirinë politike ia sakrifikon besimit. Shqiptarit i vjen aq rëndë të durojë zgjedhën, sa lirimin nga kjo zgjedhë e paguan me besimin e të parëve” . Më një fjalë, thënë më shkoqur, te shqiptari ndjenja kombëtare qendron e fuqishme dhe mirëkuptimi ndër fetar midis tyre është gjë normale. Aspekt i kësaj dukurie janë edhe martesat midis mijëra e mijëra shqiptarëve me besime të ndryshme, gjë që dëshmon realisht pohimin e Hahnit.
Siç pohojnë studjuesit e letërsisë, poezia e Pashko Vasës “O Moj Shqypni e mjera Shqypni”, gjallëroi jehonën patriotike në kohën e Rilindjes, duke u endur si fletë volante ne vitin 1880 nga një vend me shqiptarë në tjetrin, nga Stambolli, në Bukuresht, në Egjypt e deri tek arbëreshët e Italisë.
Kjo poezi u shkrua me dashurinë për atdheun që dergjej nën thundrën e pushtimit të Perandorisë Otomane të Turqisë. Kjo poezi dallohej nga një notë dhimbjeje për “Nanën Shqypni” si edhe nga grishja drejtuar bashkatdhetarëve për të kapërcyer dasitë ftare dhe për t’u bashkuar në emër të pavarësisë kombëtare:
Çonju shqiptarë prej gjumit, çonju,
Si vëllazën në një besë shtrengonju !
Dhe mos shikoni kisha e xhamia,
Fe e shqyptarit asht shqyptaria.
”Kjo vjershë luajti një rol të madh për zgjimin kombëtar të shqiptarëve. E vënë në muzikë, ajo u këndua si himn patriotik” . Thirrje e famshme e Pashko Vasës që të baskohemi si komb, pa u përçarë nga fetë, për analogji, na kujton vargjet e Naim Frashërit të shkruara në vjershën “Parajsa”:
“Lëreni më nj’anë fenë,
Të shikojmë mëmëdhenë”
Po është e qartë për çdo shqiptar se kur poeti thotë “Lëreni më nj’ anë fenë”, ai as nuk është kundër fesë dhe ass nuk flet si atheist, po kërkon si atdhetar, që ndasitë fetare të mos bëhen pengesë për bashkimin e kombit. Pra dy autorë të famshëm të Rilindjes Kombëtare, sipas mënyrës së tyre, kërkojnë që të arrihet bashkimi kombëtar, pa u përçarë nga besimet fetare. Po ndersa për Naim Frashërin rreth këtij problemi nuk bëhen vërejetje, kur ai shkruan: “Lëreni më nj’anë fenë për atdhenë”, Pashko Vasës i bëhen kritika, madje dikush ka kërkuar dhe çkishërimin e tij, duk e quajtur Rilindasin e Madh person antife, mohues të feve dhe dhe zëdhënës të një feje tjetër, të shqiptarizmës. Ta gjykosh kështu këtë personalitet të Rilindjes sonë do të thotë ta nxjerrësh mendimin e tij poetik jashtë nga konteksti historik i zgjimit kombëtar, së dyti, të mos vlerësosh veprën e tij letrare, historike, essistike prej afro një mij faqesh, dhe, së treti të mos kesh para sysh stilistikën, e fjalët e figurshme në krijimin poetik. Studiuesit serizë të letërsisë nuk janë shprehur kundër kësaj poezie, as kundër autorit të saj aq patriot. Pranjdaj duket e çuditshme pse kritika ndaj poezisë “Moj Shqypni e Mjera Shqypni” të Pashko Vsës është zgjuar tani, pas një qind e dyzetë vjetësh që nga koha e publiokimit të saj.
Po të shikosh me kujdes vargjet e poezisë “Moj Shqypni e Mjera Shqypni”, kupton me një herë frymëzimin e autorit dhe mjetet artistike që ai ka përdorur. Ashtu si e thamë, poezia nis me personifikimin e Shqipërisë si një Zonjë e “randë”; në mënyrë metaforike burrat e dheut e “quajshin nanë”. Po poeti do që kjo Nanë t’i ketë kryet lart, prandaj ai u bën grishje gjithë shqiptarëve që të çohen nga gjumi i robërisë turke, duke përdorur fjalë figurative siç është metonimia “Mos shikjoni kisha e xhamia”, thënë ndryshe mos u përçani nga fetë, pra ka të njejtin mendim që shpreh edhe Naim Frashëri “Të lëmë më nj’anë fenë,/ Po të shikojmë mëmëdhenë”. Në vijim të mendimit të tij patriotik, Pashko Vasa vazhdon me vargun tjetër poetike ”Fe e shqyptarit asht shqyptaria”. Kështu në rastin konkret kemi të bëjmë me një shprehje figurative, siç është metonimia, që lejon përdorimin e një fjale, a po shprehjeje, në vend të një tjetre, duke u mbështetur në afrinë kuptimore. Më qartë, autori nuk është ngritur kundër fesë dhë as ka predikuar një “fe tjetër”. Për ta kthjelluar mendimin edhe më shumë , le të kujtojmë dhe disa shprehje të tjera figurative të këtij lloji, siç janë, fjala vjen, “deveja është anija e shkretëtirës”, në këtë rast fjala “deve” , ka një kuptim figurative, është metonimi, se quan veprimin e një qënieje me një tjetër, duke u mbështetur tek aftësija për të transportuar mallra. Po kështu shprehja: “fëmijët janë lulet e jetës”, që me më shumë fjalë do të thotë se ”ashtu si lulet zbukurojnë natyrën, fëmijët zbukurojnë jetën”. Atëherë për analogji të të menduarit poetik edhe fjalët e vargut “fe e shqiptarit asht shqyptaria” marrin ngjyrim emocional sipas figurës letrare të metonimisë . Fjala “fe” në rastin konkret nuk është përdorur për motive teologjike, po për të shprehur poetikisht idealin patriotik të shqiptarit.
Autori duke sublimuar ndjenjën e shqiptarizmit, nuk e mohon as Zotin, as fenë. Kurrë ai nuk ka pasur një synim të tillë. Shenojmë se në veprën e tij letrare Pashko Vasa nuk ka asnjë qendrim antifetar dhe asnjë pretendim për të krijuar ndonjë fe tjetër. Vlen të përmënden për këtë dhe vargjet e fundit të kësaj poezie:
“T’ desim si burrat, që diqën motit.
E mos të marrohna përpara Zotit.”
Pra, autori ka nderim para fronit t Zotit dhe nuk del kundër tij. Për më tepër, në romanin e vet “Bardha e Temalit”, Pashko Vasa na ka dhënë figurën e një prifti human siç është në vepër, At Leonardin, i cili u rri aq pranë malësorëve të vuajtur e të plagosur, duke marrë pjesë në brengat e tyr. E gjykuar në mënyrë simpliste dhe jo estetike, ka pasur raste, që poezia “O Moj Shqypni e Mjera Shqypni” të jetë lexuar në publik e krasitur, ose e “ripunuar”, gjoja për ta bërë dhe më aktuale, gjë që fletë për një mungesë thellimi në kuptimin patriotik të autorit. I bëmë këto komente si argument për të pohuar se akuza kundër rilindasit të famshëm, Pashko Vasës dhe poezisë së tij “Moj Shqypni e Mjera Shqypni” na duket e pambështetur si nga ana logjike dhe e kuptimshmërisë stilistike dhe patriotike.