Analizë me qasje juridike, diplomatike dhe akademike – Prof. Dr. Fejzulla Berisha
I. HYRJE: KONCEPTUALIZIMI I UNIONIT AMERIKANO-BALLKANIK NË KONTEKSTIN GJEOPOLITIK TË SHEKULLIT XXI
Në arkitekturën aktuale të marrëdhënieve ndërkombëtare, ku ripozicionimi i fuqive të mëdha, rikthimi i realpolitikës dhe sfidimi i rendit liberal ndërkombëtar janë shndërruar në faktorë dominues, rajone si Ballkani marrin rëndësi të dyfishtë: si zona vulnerabël ndaj ndërhyrjeve të jashtme dhe si hapësira kritike për ruajtjen e rendit ndërkombëtar të bazuar në rregulla. Pikërisht në këtë kontekst, Unioni Amerikano-Ballkanik duhet të konceptohet si një partneritet strategjik i përhershëm, që tejkalon kornizat bilaterale dhe operon si një bosht gjeopolitik me bazë juridike, vlerore, institucionale dhe zhvillimore.
Ky union nuk është ende formalizuar si një entitet juridik ndërkombëtar, por funksionon si një realitet i konsoliduar politik, diplomatik dhe strategjik, i cili artikulohet nëpërmjet bashkëpunimeve dypalëshe, marrëveshjeve ndërqeveritare, ndërhyrjeve për ruajtje paqeje (peacekeeping), asistencës për shtet-ndërtim dhe promovimit të një sistemi të përbashkët të vlerave demokratike dhe të drejtës ndërkombëtare.
II. BAZAMENTI JURIDIK DHE DIPLOMATIK I UNIONIT
1. E Drejta Ndërkombëtare dhe Parimi i Paktës së Paqes së Qëndrueshme
SHBA-ja ka qenë promotore dhe garantuese e disa marrëveshjeve ndërkombëtare të natyrës paqësore në Ballkan: nga Marrëveshja e Dejtonit (1995), e cila krijoi arkitekturën institucionale të Bosnjë-Hercegovinës, deri te Marrëveshja e Rambujesë (1999) dhe deklarata ndërkombëtare e Grupit të Kontaktit për Kosovën. Për më tepër, me rastin e shpalljes së pavarësisë së Kosovës, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë konfirmoi se shpallja nuk ka shkelur të drejtën ndërkombëtare, një qëndrim i mbështetur dhe përfaqësuar fuqishëm nga SHBA.
Unioni bazohet edhe në:
-Parimin e vetëvendosjes (neni 1(2) i Kartës së OKB-së),
-Parimin e mosndërhyrjes dhe sovranitetit të barabartë,
/Parimet e Marrëveshjes së Helsinkit (1975) mbi kufijtë, paprekshmërinë territoriale dhe bashkëpunimin ndërkombëtar.
2. Dokumentet dypalëshe dhe strategjitë transatlantike
SHBA ka nënshkruar dhjetëra marrëveshje strategjike me shtetet ballkanike për bashkëpunim në fushat e sigurisë, drejtësisë, tregtisë, energjisë dhe diplomacisë. Këto janë të kodifikuara në memorandume mirëkuptimi, marrëveshje për ndihmë teknike (p.sh. për reformën në drejtësi në Shqipëri dhe Kosovë), si dhe në deklarata politike dypalëshe për partneritet strategjik (p.sh. me Kroacinë, Maqedoninë e Veriut, Shqipërinë, dhe veçanërisht me Kosovën).
III. ELEMENTËT QË E NJËSOJNË UNIONIN AMERIKANO-BALLKANIK
1. Kohezioni në vlera demokratike dhe normat e të drejtës ndërkombëtare
SHBA promovon një sistem global të vlerave të përbashkëta, përfshirë:
-Sundimi i ligjit
-Të drejtat e njeriut
-Liria e medias
-Pluralizmi politik
/Zgjedhje të lira dhe të ndershme
Në këtë aspekt, unionin e njëson një bashkësi normash dhe vlerash, jo vetëm interesash të ngushta gjeopolitike. Për këtë arsye, modeli amerikan i aleancave nuk është imperialist apo paternalist, por transformues dhe partnerizues, duke respektuar sovranitetin e shteteve partnere.
2. Aleanca për sigurinë kolektive (përmes NATO-s)
SHBA është forca dominuese brenda NATO-s, ndërsa Ballkani ka shënuar përparime të mëdha drejt integrimit të plotë. Shqipëria, Mali i Zi, Kroacia, Maqedonia e Veriut janë anëtare të NATO-s, ndërsa Kosova ka partneritet të strukturuar me SHBA për integrimin eventual. Kjo e bën unionin një sistem të sigurisë kolektive dhe parandalimi gjeopolitik ndaj kërcënimeve hibride, dezinformimit, radikalizmit dhe nacionalizmit agresiv.
3. Ekonomia dhe zhvillimi i qëndrueshëm
Përmes instrumenteve si MCC (Millennium Challenge Corporation), USAID, DFC (Development Finance Corporation) dhe partneriteteve të tjera investive, SHBA ka kontribuar në:
-Modernizimin energjetik të rajonit
-Digjitalizimin e qeverisjes
-Rritjen e transparencës fiskale
-Fuqizimin e sektorit privat
Në këtë aspekt, unioni përfaqëson një model alternativ të zhvillimit përkundër ofertave jodemokratike të Kinës dhe Rusisë.
4. Koordinimi strategjik kundër ndikimeve malinje
Ballkani është në qendër të ndikimeve të jashtme autokratike, sidomos nga:
-Rusia (përmes Serbisë, strukturave të sigurisë dhe përçarjes në Bosnje)
-Kina (përmes borxheve dhe infrastrukturës)
-Turqia (përmes ndikimeve kulturore dhe fetare)
SHBA, së bashku me vendet ballkanike që ndajnë të njëjtat vlera, përbën bllokun e vetëm efikas mbrojtës ndaj këtyre ndërhyrjeve.
IV. NEVOJA E DOMOSDOSHME PËR BALLKANIN NË TËRËSI
Unioni nuk është një zgjedhje politike e thjeshtë por:
-Mekanizëm mbijetese institucionale
-Instrument parandalues ndaj rikthimit të konflikteve
-Mjet për përshpejtimin e integrimit evropian
-Katalizator për tranzicion demokratik dhe kapërcim të mentaliteteve post-konfliktuale
Nëse Ballkani braktiset nga SHBA ose BE, rreziku është rikthimi i polarizimit etnik, autoritarizmit rajonal dhe destabilizimit strategjik me pasoja ndërkombëtare.
V. PSE KY UNION ËSHTË I PAALTERNATIVË PËR KOSOVËN
1. SHBA është arkitekt dhe garant i shtetësisë së Kosovës
Pa ndërhyrjen e SHBA-së në vitin 1999, pa rolin e saj në procesin e statusit përfundimtar dhe pa njohjen e hershme të pavarësisë (2008), Kosova nuk do të kishte as njohje ndërkombëtare, as sovranitet funksional.
2. Prania ushtarake amerikane është pengesë ndaj revanshizmit serb
Kampi Bondsteel dhe angazhimi i SHBA në NATO-KFOR përbëjnë shtyllën kryesore të mbrojtjes de facto të Kosovës, sidomos në kohë tensioni. Në mungesë të kësaj garancie, rreziku për përshkallëzim të dhunës do të ishte real.
3. Mbështetje në forumet ndërkombëtare dhe për dialogun
SHBA ka qenë promotor i fuqishëm i Kosovës në:
-Proceset në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë
-Lobimin për njohje ndërkombëtare
-Dialogun me Serbinë, ku SHBA është garanti i balancës dhe ndërmjetësues më neutral dhe më aktiv se BE-ja
4. Zhvillim ekonomik dhe stabilitet institucional
Kosova përfiton nga projekte të mëdha zhvillimore të SHBA-së, përfshirë:
-Investimet në rrjetin energjetik (Projekti MCC)
-Përkrahje për sundimin e ligjit dhe kundër korrupsionit
-Mbështetje për procesin e vettingut dhe pavarësinë e drejtësisë
5. Lidhje strategjike me diasporën dhe opinionin publik amerika
Komuniteti shqiptar në SHBA është një aktor politik dhe diplomatik që forcon marrëdhëniet e Kosovës me Uashingtonin. Kjo lidhje është kapital gjeopolitik që Kosova nuk e ka me asnjë vend tjetër në botë.
VI.NJË LIDHJE STRATEGJIKE QË DUHET THELLUAR DHE INSTITUCIONALIZUAR
Unioni Amerikano-Ballkanik është një aleancë jo vetëm e nevojshme, por e pazëvendësueshme, veçanërisht për Kosovën. Nëse ky union thellohet, institucionalizohet dhe merr një formë më të qartë juridike-strategjike (p.sh. marrëveshje të përbashkëta rajonale me SHBA-në si garantues i sigurisë dhe reformave), atëherë Ballkani do të fitojë jo vetëm stabilitet, por edhe dinjitet gjeopolitik dhe zhvillim të qëndrueshëm.