Reflektim për romanin “Porosia e kullës” e autorit Pashko Camaj.
Shkruan : Mëhill Velaj
Të nderuar të pranishëm që në fillim dua të theksoj se: emri i Pashko Camaj ka kohë që bashk me një plejadë të shkrimtarëve nga Malësia si Franë Camaj, Gjon Franë Ivezaj, Anton Gjuravçaj, Anton Gojçaj, Mark Pashku, Age Gjokaj – Ivezaj etj ka zënë vend të merituar nëangazhimet e tij kulturore , profesionale, kombetare por edhe në letërsinë shqiptare.
Nisur nga ky aspekt na vien në kujtesë thenja e psikologut Amerikan Tery Pety Jones I cili thotë ,, Zoti njeriun e ka paisur me kujtesë ‘’ që ajo kujtesë dikur ti kthehet në art e jetë të ripererirë.
Andaj mund të themi lirshëm se pena dhe magjia letrare që na ofron çdoherë ky autor është sfiduese për lëxuesit por njeherit është edhe shkallë katarzimi e përthellimi në fenomene letrare të cilat shquhen për stilin e veçantë, elegancen e të shkruarit, përthellimit në subjeke letrare, duke veçuar mjeshterinë e shprehjesdhe rezonimit letrar, figuracionit impresiv, por edhe rikapitullimit reminishent që të lë pa frymë kur lëxuesi vertikal reflekton për planin ideo artistik dhe mesazheve hera hera meta psikologjike.
Derisa po e perfundoja se lexuari këtë roman kaq mbresëlënës, befas mu kujtua një fragment nje fragmënt duke e lexuar romanin e shkrimtarit të mirënjohur Vilson Culaj ,, DASHURI TË PAPREKURA ‘’ ku thuhet :
,, Vjen një çast i amshuar kur njeriu ka dëshirë që kohë pas kohe ti kthehet fëmijërisë së tij, si një akt shkarkimi i jetës së koduar e plot përgjegjësi, jo për të hequr dorë nga misioni por për të ikur nga jeta e vakët dhe piktura e rënduar nga ngjyrat plot helm‘’…
Andaj të gjëshë vetën në letersinë e tjetrit është diçka pertej magjise se perjetimit sepse në udhëtimin e furtunshëm të jetës vetëm të diturit dhe të guximshmitrrefejnë edhe për të tjerët. Ky diskurs letrar është veçanti e krijuesve intuitive që marrin nga bota dhe historia personale dhe i dhurojnë botës të veçantën permes univerzales.
Ky guxim e fuqi shprehese merr permbajtje e mesazh letrar duke u nisur nga fakti se libri në fjalë është roman autobiografik. Pra, Pashko R. Camaj na ka rrefyer Sagën e tij jetësore nga fillimi e deri aty ku ka arritur sot permes idealit të lartë, motivimit e këmbëngultësisë në parime e ëndërrrimësh frytedhënëse.
Pashko Camaj permes ketij romani e nuhat, e perjeton, e shijon dhe e e jetëson dashurinë për atdheun traditën e integrimin në një dimension me të lartësuar se sa e bukura e estetikja, me lart se shija e një ëndrre materialiste, por edhe me lart se e përkohshmja sepse fuqia e tij mendore, pervoja empirike dhe intuita e tij e bejnë të meditoj për fenomene me të lartësuara se sa vet arti I të shijuarit.
Sot është një doktor në shkencat mjekësore dhe funksionar i rëndësishëm në shtetin e Nju-Jorkut. Rruga e përmbushur me ngjarje sfida e ngadhenjime vetëm ajo mund të quhet jetë, sepse drejt Olimpit dhe realizimit të historisë personale haperojnë vetëm vizionaret dhe misionaret pa pengun e lavdisë se rrejshme mbi supe.
Kështuqe romani ,, Porosia e kullës ‘’ është metafora e perkryer e kujtesës e qendresës i këtij rrugëtimi të brendshëm e memorizues, ku dimensioni shpirtëror ngadhenjen edhe me lartë se permasa e jashtme, domethënë rrethi social, shterngesat e gerrçët që Pashko R. Camaj ka perjetuar gjithmone duke gjakuar për të njohur veten , tjetrin dhe dhe subkulturen që ta ofron shteti me demokratik në botë, pra SHBA – ja.
Ky katapult i filozofisë se vetenjohjes dhe shpirtit stoik të një malesori është një horizont progresiv qe ngre shkallën e optimizmit dhe të një vetëdije frymëzuese përplotësuar me energji të mëdha shpirtërore, besim të madh në vete, intelekt, këmbëngulje e Empati me mjedisin shoqëror, duke synuar parreshtur për të dhënë më të mirën nga vetja si në aspektin human, kulturor por edhe atë profesional. Bazuar në subjektin letrar lirshëm mund të themi substrakti i mesazhit romanor apo i këtij libri i cili permes mendjes se ndriçuar të Pashko Camajt merr dimension tjetër letrar, sociologjik, etnik e shpirteror dhe integrues.
Zoteri Camaj si një kronikan i mirë ligjeron e rrefen për tema ekzistenciale sepse pershkrimet aq sugjestive që behën në këtë libër përbëjnë një lëndë të dobishme edhe antropologjike për të njohur jetën e zakonshme të një familjeje malësore shqiptare në Mal të Zi gjatë viteve `60 dhe `70 të shekullit të kaluar, ku edhe zë fillëepoka e thyerjeve të medha dhe emigracionit pa masëqë si një ,, Murtajë e Bardhë ‘’ kërcenonte pjesën etnike të Malësoreve. Raporti i tij me Etninë dhe të bëmat e tij është në harmoni të plotë sepse e përplotesuar është jeta dhe idealet e tij.
Mu në fillin e kësaj mbijetese në malësi zë fillë edhe Odisediada e një udhëtimi të rrezikshëm e plot sfida për ta arritur tokën e endrren Amerikane. Drama e rrëfimit zë fillë me protagonistën Driten dhe Luigjin nje fqinj nga Malësia ku njeriu i zënë ngusht në mes të dy botërave e dilemes,, të jeshë apo të mos jesh në lirinë tëndë ‘’ harron vetveten duke perçafuar qëllimin.
Rrëfimi romanor nga akti i lënjës se trojejeve të të parëve drejt aeroportit të Tijuanës, në Meksikë e deri tek prekja e tokës Amerikane është i mbushur përplot dilema, ankthe, rreziqe, sfida e përballje, frikë, pesimizëm e mbijetesë të cilat se bashku krijojne pirgun e vuajtjes e mbijetës si në përmasat epokaliptike.
Njeriu nuk ndjehet me njeri thuhet në nenteksitin metaforik të autorit Camaj. Aty përballja me unin njerëzor e mbijetesen tund malin e emocioneve të rrëfimtarit dhe lëxuesit. Është varka që rrezikon përmbytjen duke e synuar limanin e shpetimit qoftë shpetim emocional, ekzistencial apo i ëndrrës njerëzore.
Mbushja e romanit me personazhe të shumta që edhe ata përballën me fatin e keq të emigracionit është një mjeshtri letrare e autorit Camaj i cili shpërfaq e dëshmon gjeografinë e tij të gjërë të mendimit i cili në formë reminishente ka detektuar çdo detaj, sfidë, përplasje emocionale, zgip ekzistencial dhe ëndërr të bardhë njerëzore drejt atij kalvari që dyzon botën njerëzore në mes të frymës dhe materiales, gjakimit indentitar e integrues por edhe të sfidës moderne. Perballët filozofia Hiqit dhe krijimit të identitetit personal, kulturor, kombetar e integrues me atë të agnostkës dhe jetës praktike në rrethana krejtësisht të paimagjinueshme.
Kjo frymë gjallerie, shprese e lirie e pasuron dhe karaterizon këtë roman në tërë rrjedhen e tij rrëfimore. Djaloshi që kishte gjakuar ëndrrën Amerikane në një pasdite vjeshte, më 22 shtator 1985, më në fund, kishte arritur në Shtetet e Bashkuara, duke enderruar gjithmonë për një fillim të ri dhe të ndritshëm.
Jo rrallë autori ka dilemen mes jetes se dikurshme në malësi dhe asaj në Miçigan, ku permes krahasimesh e figuracioneve letrare ngre paraele e dilema në mes të një jete idilike e dinamike dhe një endrre që po e rriste shtatin e saj permes frymëzimesh të reja që ofron shteti Amerikan. Kjo kohë e botë e dyzuar është sfidë emocionale për autorin i cili jo rrallë rikujton jetën në Malësi, frymën e lirë të njerëzve malesorë dhe kullën se ku ishte rritur. Ky vargmal kujtimesh do e shoqeronte edhe gjatë ngritjes së tij profesionale e ekonomike në SHBA ku theks i veçantë i kushtohet familjes traditës dhe tharmit të etnisë megjithë benifitet që sjell bota kozmopolitane.
Shkrimtarit Camaj i pelqen të ëndërroj, të kaluaren e tij, ti rikujtoj gurët e atdheut, ta përçafoj për një moment të shkuaren e rininë e tij por mbi keto pirgje ideore e melankolishë impulsive ngadhenjen e verteta për fatin njerëzor që nuk mund të ndryshohet por të fisnikerohet po. Autori ka marr veten e tij me vete edhe në SHBA – dhe si një kampion i Malesisë reflekton pozitivisht e intelektualisht në botën e re.
Në fytyrat e deshpëruara të prindërve me pak dinar në xhep autori ka gravuar murin e kujtesës së tij dhe verragët shpirterore deri në shkallën e klithjes kur vendosi tia kthente shpinën Malësisë e fëmijerisë. .
Jo rrallë autori ngre urën e kujtes kur ndiqte mësimet në malësi, veshjet e lojerat por edhe për dimrat e acart dhe pengjet në jetë. Kjo dykohësi e perjetimeve transhidentale janë akt formesimi të një karakteri e talenti letrar ku mund të themi lirisht se gama ideore e ka arritur intencen letrare për mrekulli. Kjo gjeografi mendimi e perjetimi e autorit janë bazament i një letërsie të mirëfilltë sepse aty ku bashkëjetojnë dhimba e dashuria mu aty gufon zjarri katarzues që ndriçon mendje e personalitete.
Pjesa e romanit ,, Ditët e lumturisë dhe të trishtimit ‘’ është një rrefim tronditës përplot dilema e kujtesë therese ku permes rrëfimesh trazuese reflektohet për jetën familjare, traditën, fenë integrimin dhe rritjen e familjes. Imazhet e personazhët që ngërthehen në këtë roman të japin një tabllo të jetës reale të shndërruara në art letrar, ku lexuesi misherohet me personazhet, ngjarjet, sfidat dhe perjetimet e autorit dhe rrjedhes jetësore të një brezi që gjakonte dritën e integrimit ekonomik kulturor dhe të sfidave e mohimeve politike. Në këtë roman flet individualja për kolektiven dhe e përgjithshmja për të veçanten.
Lënda mbareshtruese në këtë roman është sfiduese, sepse autori si një mjeshtër i fjalës së gjallë di të reflektoj për fenomene tokesore e qiellore, sfida e gjakime por edhe personazhe e situate dritheruese qëmund ti takojmë gjatë leximit e shijimit të këtij romani. Kjo dramë me shumë pamje e nënshtresime të dhimbjeve shperfaqet në pershkrimin e takimit të fundit me babain në vitin 1979 ku njeriu merr me vete pak atdhe e shumë vuajtje, kujtesë e perjetim me vete kur ndarja behet mik me kujtesen që dhemb. Është guri i Sizifit që e ndjek si hije autorin edhe në mergim sepse bota e dyzuar e morali i tharmit të traditës është tundim për të.
Camaj në rrëfimin e tij romanor është substrakti e memories metafizike të Malësorëve të Malësisë së madhe andaj shpesh përgjatë lëximit vertikal të këtij romani të krijohet përshtypja se po lexon një pjesë të jetës kolektive të malësorëve që jetojnë në Malin e Zi.
Pjesa e romanit ,, Ëndrrat e paplotësuara ‘’ apo Vera e vitit 1983 shënon kohën kur protagonisti i këstij rrëfimi kishte formesuar ëndrrën për t’u larguar nga vendlindja. Në këtë strukturë rrefimore e letrare vjen në shprehje një kapercim kohërash motivesh e dilemash jetësore ku ëndrra bëhët qëllim jete, kurse qëllimi guxim dritëlargët. Pjesa e rrëfimit romanaor në mes të jetës në Podgoricë dhe studimeve në Prishtinë është një kapitull tjetër jetësor për autorin e këtij romani i cili nuk ka të ndalur në qëllimet e tija dhe i frymëzuar pozitivisht për një barazpeshë të jetës.
Autori Camaj falë mjeshtrisë së tij letrare di të reflektoj edhe për ditët e shërbimit ushtarak, sfidat, keqkuptimet, paragjykimet dhe rreziqet që sillte kjo fushë e minuar posaqerisht për shqiptarët që shikoheshin me një sy krejtë tjetër nga regjimi i dikurshëm jugosllav.
Pjesa e romanit ,, Largimi nga shtëpia ime ‘’ është dramë emocinale në vete ku individi gjindet i përbuzur para aparatit shteteror dhe intelektualit i zihet fryma nga nacionalizmi i vërbuar. Ky delir shpirteror aq prekes poaq motivues janë shkaqe e pasoja kur i riu merr hapin e guximshëm për të lënë prapa të kaluarën e tij dhe për ta ngjizur një ëndërr tjetër që shpetimin e gjënë në ikje. Ky largim tronditës rrefehet bukur artistikisht permes këtij romani jetësor ku plaga e të riut njejtësohet me varret e të parëve dhe ku lamtumira e fundit prindërve ndër varre trondit edhe amanetin e të vdekurve e paraardhësve stoik. Nderthurja artistike në këtë pjesë të romanit është epokaliptike, sepse në ADN-nën e malësorit është e ngulitur lashtësia e kaluara dhe perjetimi i së tanishmës e përçafimi i së ardhmes. Këtu flet etnopsikologjia në vend të fjalës së individit dhe ku individi bëhët pjesë e tëresisë dhe veçantisë.
Ky roman në strukturen e tij ideore e artistike ngërthen klasiken me modernen, përplas kohërat në një hapesirë ideo – artistike, gjakon ëndrrën për t’iu rikthyes së vertetës historike, duke e kërkuar shqiptarin e integruar dhe të denjë për historinë moderne
Në pjesën e romanit : Në zemrën e Amerikës ‘’ shqyrtohet e reflektohet thellësisht saga e ënddra e një të riut e cila ngjanë me një arkë të triumfit, besimit shpreses e lirisë se pa mort. Është akt i nje beselidhjeje të re e fuqiplotë në mes të unit të individit dhe botës se re ku e kaluara gravon hapat e kujtesës në sfondin plot personazhe e perjetime sa vet hapesira qiellore.
Pjesa e romanit ,, Rrethi i plotësuar ‘’ është një univers në vete ku reminishenca malli e gjakimi jetësor shkrihen në një element të vetëm dhe ku ideali ngadhenjen mbi sakrificën. Një mjek i diplomuar në Columbia University pas 40 vitësh po e jetesonte ënddrrën e tij të dikurshme. Prishtina po mbushte një boshllek që tërë jetën autori luftoj ta permbushte. Ja si shprehet magjishëm autori Camaj :
,, Të gjithë kemi një vend ku mund të arratisemi në mendjet tona. Derisa rritemi, me dëshpërim përpiqemi të kthehemi në atë vend, duke u përpjekur të kujtojmë vetëm kohët e mira ‘’ .
Djaloshi i kullës ëndrrës, gjakimit për integrim, student e tani mjeku i njohur po e jetesonte e shijonte ëndrrën amerikane. Ai jeton me të kaluarën por i jep kuptim të tanishmës dhe së ardhmes. Në ndërdijen e tij krijuese e shenjtë mbetet vetëm familja dhe buzeqeshja. Ai pirg kujtimesh që e ndjek si hije është urë lidhese mes fëmijerisë dhe së ardhmes së tij.
Me një fjalë janë copëzat e jetës e perjetimeve të një intelektuali me prirje letrare të vendosura në pirgun emocional që si një makinë e memories reflekton për jetën, dukuritë, shoqerinë, për bekimet e mallkimet e jetës, përballjet e ngadhenjimet por mbi të gjitha është libër memorial i jetës sepse në qëndër të rrëfimit e ka familjen traditen e rrënjët dhe integrimin shqiptar.
Ky mëkat I pabërë e vetngushëllues është akt katarzimi e ngadhenjimi për autorin Camaj i cili jeton ne mes dy kohërave e dy vendeve këngë hareje duke I thurur jetës.
Kthimi i tij i here pas hershëm në malësi e Kosovë është ngushëllim brezash. Duart e arta të një mjeku dinë të bëjnë edhe mrekulli letrare.
I kësaj natyre na ofrohet edhe ky roman mbreselënës i cili mbart në vete pakëz ëndërr e me shumë sakrificë e cila fisnikeron e pasuron shpirtin e autorit por edhe mbreterinë letrare duke lene gjurmë të pashlyera në Panteonin ndër shqiptar.
Mëhill Velaj,
Universiteti “Harward “,Dhjetor,2024