Gjon F. Ivezaj /
Në mozaikun e ndritur të historisë sonë kombëtare, ndër figurat që ndriçojnë më fuqishëm me dritën e atdhedashurisë dhe të përkushtimit ndaj çështjes shqiptare qëndron Pandeli Cale, një ndër firmëtarët e Aktit të Pavarësisë dhe themeluesit e shtetit shqiptar. Ai përfaqëson brezin e burrave të Rilindjes që nuk kursyen asgjë për lirinë, dinjitetin dhe përparimin e Shqipërisë.
Pandeli Cale lindi më 28 mars 1879 në Korçë, një qytet që në fund të shekullit XIX ishte bërë qendra shpirtërore dhe kulturore e kombit. Familja e tij, e njohur për ndershmëri e kulturë qytetare, e rriti në frymën e punës, të dijes dhe të dashurisë për vendin. Babai i tij ishte njeri i përkushtuar ndaj arsimit dhe i respektuar në rrethin shoqëror të Korçës, ndërsa nëna e tij, grua e urtë e besimtare, i mbolli në shpirt djalit dashurinë për gjuhën shqipe, besën dhe virtytin e shqiptarit. Ai u rrit në një mjedis ku fjala “Shqipëri” kishte kuptimin më të thellë të përkushtimit ndaj kombit.
Arsimin fillor dhe të mesëm e mori në Korçë, në një kohë kur mësimi në gjuhën shqipe ishte i ndaluar nga pushteti osman. Megjithatë, ai u përfshi herët në rrethet patriotike që punonin fshehtas për përhapjen e arsimit kombëtar. Në moshë të re u dallua për zgjuarsi dhe për pasion të veçantë ndaj historisë e filozofisë. Me ndihmën e familjes dhe të shoqërive atdhetare, Pandeli Cale u nis për studime në Liceun Klasik Francez të Aleksandrisë, në Egjipt, një institucion prestigjioz ku ai përvetësoi dije të gjera në fushat e gjuhës, historisë dhe të filozofisë. Përveç shqipes, ai zotëroi frëngjishten, greqishten dhe turqishten, duke u formuar si një intelektual me horizont të gjerë europian. Gjatë qëndrimit të tij jashtë vendit, ai u lidh me kolonitë shqiptare që vepronin në Aleksandri, Kajro dhe Bukuresht, ku filloi kontaktet e para me veprimtarët e diasporës si Jani Vreto, Pandeli Sotiri e Thimi Mitko, të cilët po punonin për të njëjtin ideal kombëtar.
Pas përfundimit të studimeve, rreth vitit 1904, Pandeli Cale u kthye në Shqipëri i frymëzuar nga idetë e lirisë dhe i vendosur për t’u vënë në shërbim të atdheut. Në Korçë u bashkua me veprimtarë të tjerë të shquar si Themistokli Gërmenji, Mid’hat Frashëri, Kristo Luarasi, Petro Nini Luarasi, duke kontribuar në organizimin e jetës kulturore dhe kombëtare të qytetit. Ai mori pjesë në krijimin e shoqërive patriotike si “Banda e Lirisë” dhe “Lidhja Orthodhokse”, që kishin për qëllim forcimin e arsimit në gjuhën shqipe dhe përhapjen e ndjenjës kombëtare ndër shqiptarët. Ishte ndër ata që ndihmuan në botimin e librave dhe abetareve shqipe, duke besuar se “liria e kombit fillon nga drita e dijes”.
Në fillim të shekullit XX, Pandeli Cale u përfshi gjithashtu në lëvizjet kombëtare të armatosura për çlirimin e vendit. Ai mori pjesë në përgatitjen e Kryengritjeve të Jugut (1910–1912) dhe bashkërendoi veprimet me çetat patriotike të asaj kohe. Me përpjekje të vazhdueshme ai punoi për bashkimin e shqiptarëve përtej ndarjeve krahinore e fetare, duke thënë shpesh: “Shqipëria s’mund të ngrihet mbi ndarje, por mbi gjakun e përbashkët të bijve të saj.”
Në prag të shpalljes së pavarësisë, figura e tij u njoh në gjithë jugun e vendit si një patriot i vendosur dhe i ditur. Në nëntor 1912, ai u zgjodh delegat i Korçës në Kuvendin e Vlorës, ku më 28 nëntor nënshkroi Aktin e Pavarësisë së Shqipërisë, duke hyrë përjetësisht në historinë kombëtare. Firmëtar i dokumentit themeltar të shtetit shqiptar, Pandeli Cale ishte ndër ata që nuk e panë pavarësinë si qëllim të fundit, por si fillimin e ndërtimit të një shoqërie të drejtë e të qytetëruar.
Pas shpalljes së pavarësisë, ai u emërua Ministër i Punëve të Brendshme në Qeverinë e Përkohshme të Vlorës, ku dha kontribut të jashtëzakonshëm në organizimin e administratës së re shtetërore dhe në vendosjen e rendit në vend. Në një periudhë të trazuar e plot rreziqe, Pandeli Cale u tregua njeri me vizion, vendosmëri dhe ndershmëri. Ai punoi për krijimin e strukturave të para të policisë, për sigurimin e kufijve dhe për mbrojtjen e pavarësisë së brishtë të shtetit shqiptar nga presionet e jashtme.
Edhe pas shpërbërjes së Qeverisë së Vlorës dhe gjatë viteve të Luftës së Parë Botërore, ai nuk u tërhoq nga ideali i tij. Mori pjesë në veprimtari diplomatike për njohjen e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare dhe në përpjekjet për pranimin e saj në Lidhjen e Kombeve. Me kulturën dhe qëndrimin e tij të urtë e fisnik, ai fitoi respektin e bashkëkohësve brenda dhe jashtë vendit.
Përveç kontributit politik, Pandeli Cale mbeti i përkushtuar ndaj arsimit dhe kulturës shqiptare. Ai e konsideronte arsimin si themelin e një kombi të fortë dhe besonte se pa shkollë nuk kishte as liri, as përparim. Ndaj ai punoi për hapjen e shkollave shqipe, për organizimin e mësuesve dhe për botimin e librave që do të ushqenin ndërgjegjen kombëtare. Ai ishte një ndër zërat që kërkoi barazinë mes shqiptarëve pa dallim feje apo krahine, duke u bërë shembull i bashkimit kombëtar.
Jeta e tij, megjithëse e shkurtër, qe një model përkushtimi dhe ndershmërie. Pandeli Cale u nda nga jeta më 5 gusht 1923, në moshë të re, por vepra e tij mbeti e pavdekshme. Kombi shqiptar humbi një nga bijtë e tij më të ndritur, por fitoi një emër që do të jetojë përjetë në historinë kombëtare. Ai nuk kërkoi kurrë pushtet apo lavdi, por punoi në heshtje për idealet e larta të lirisë dhe të përparimit.
Sot, emri i Pandeli Calet përmendet me respekt e nderim në çdo faqe historie. Ai përfaqëson modelin e intelektualit që e pa kombin mbi vetveten, të atdhetarit që punoi me ndershmëri e përulësi, të burrit që jetoi për të tjerët dhe që la pas një trashëgimi të ndritur morale e kombëtare. Vepra e tij mbetet frymëzim për brezat që duan ta shohin Shqipërinë të bashkuar, të ndriçuar dhe të denjë në mesin e kombeve të qytetëruara.
Pandeli Cale është dhe do të mbetet një dritë e pashuar në historinë shqiptare – një simbol i dijes, i ndershmërisë dhe i dashurisë së pafundme për atdheun.