Artan Nati/
E dua Shqipërinë më shumë se çdo vend tjetër në botë. Dhe pikërisht për këtë arsye, e dua ta kritikoj. Sepse dashuria e vërtetë, siç do ta thoshte Camus, nuk është nënshtrim ndaj absurdit, por një revoltë e ndershme ndaj tij. Të duash një vend nuk do të thotë ta përkëdhelësh, por ta ndihmosh të mos e shkatërrojë vetveten. Por në Shqipëri, kjo është pothuajse një herezi.
Elitat tona – shkrimtarët, politikanët, analistët që rrinë pezull midis librave dhe luksit – e kanë kthyer dashurinë për Shqipërinë në një formë estetike të vetë-mashtrimit. Ata flasin për “kombin tonë të lashtë”, për “trashëgiminë e ndritur”, për “shpirtin shqiptar” – por kurrë nuk e pyesin veten pse ky shpirt endet prej tridhjetë vitesh mes varfërisë, servilizmit dhe ankthit të emigrimit. Ata preferojnë të kritikojnë Europën që “na mban jashtë”, Amerikën që “na përdor”, komshinjtë që “na zilirojnë” – sepse kjo i bën të ndihen të mençur pa qenë të guximshëm.
Camus do t’i quante “rebelë të rremë”: njerëz që protestojnë kundër gjithçkaje përveç vetes. Ndërsa Rousseau do t’u kujtonte se qytetari i vërtetë është ai që ka guximin të kritikojë atdheun e vet jo për ta përbuzur, por për ta ndrequr. Ai e dinte se dashuria për komunitetin nuk është pasion i verbër, por marrëveshje morale midis arsyes dhe ndërgjegjes. Në këtë kuptim, patriotizmi shqiptar është ende para-rousseauan: sentimental, por jo qytetar; folklorik, por jo etik.
Në vend që të lindë një “vullnet të përgjithshëm” që kërkon drejtësi, Shqipëria ka lindur një “vullnet të përgjithshëm për alibi”. Faji është gjithmonë diku tjetër: në Europë që nuk na kupton, në histori që na ka ndëshkuar, në fqinjët që “nuk na duan”. Kështu, ne i shmangemi asaj që quhet “mungesë imagjinare e vetëkritikës kolektive”, ose aftësia e një shoqërie për të parë veten si krijuese të institucioneve të veta dhe, për rrjedhojë, përgjegjëse për to.
Shqipëria, në këtë sens, është ende një shoqëri që pret udhëzime nga jashtë dhe miratime nga lart. Elita jonë mendon në terma paternalistë: njëherë kërkon “vëlla të madh” në Bruksel, herë tjetër në Ankara, por rrallë e ndjen nevojën për të qenë vetë i rrituri që merr përgjegjësi për shtëpinë e vet. Kjo është arsyeja pse retorika e “aleatit turk” ka gjetur terren të butë në psikologjinë kombëtare. Ajo i ushqen shqiptarëve nostalgjinë për autoritetin, për dorën e fortë, për “mikun që nuk të kritikon”. Europa të kërkon reforma, transparencë, sundim ligji – pra, të kërkon vetëdije. Turqia të ofron ngrohtësi, ceremonial, dhe një lloj paternalizmi që të liron nga barra e reflektimit. Dhe kështu, shumë shqiptarë ndjejnë më shumë ngushëllim në përqafimin oriental të miqësisë sesa në kërkesat e ftohta të qytetarisë europiane.
Por këtu qëndron paradoksi moral: dashuria që nuk pranon kritikë është dashuri e frikës. Ne i frikësohemi të shohim Shqipërinë në pasqyrë, sepse aty shfaqet jo vetëm varfëria materiale, por edhe ajo shpirtërore: hipokrizia që e quan veten “besim”, korrupsioni që e quan veten “mënçuri”, dhe mediokriteti që e quan veten “traditë”.
Ne kemi ngritur një kulturë të “vetëlavdërimit kombëtar” që ka zëvendësuar kulturën e përgjegjësisë. Dhe shkrimtarët tanë, që duhej të ishin zërat e ndërgjegjes, shpesh janë bërë estetët e këtij vetëlavdërimi. Ata shkruajnë për “tragjeditë e kombit”, por rrallë për komeditë e përditshme të shoqërisë sonë. Ata shohin thellë në sytë e Europës, por shmangin të shohin baltën poshtë këmbëve të tyre.
Në këtë klimë, kritika e Shqipërisë është parë si fyerje, jo si dashuri. Por, në të vërtetë, siç do të thoshte Kierkegaard, dashuria është provë e ankthit: ne duam atë që kemi frikë ta humbim, dhe prandaj shqetësohemi për të mos e humbur. Në këtë kuptim, vetëm ai që kritikon Shqipërinë me ndershmëri e do vërtet – sepse kërkon që ajo të mos mbetet peng i vetëgënjimit.
Patriotizmi i verbër nuk është dashuri për atdheun, por frikë nga humbja e vetvetes — e statusit, e privilegjeve dhe e iluzioneve që na mbajnë të qetë në një gjumë kolektiv. Ai është një mekanizëm psikologjik mbrojtës, një mënyrë për të mos parë realitetin në sy. Kur dikush thotë se “e do vendin e tij” me një ton agresiv, shpesh ai në fakt po mbron jo tokën apo njerëzit, por një version imagjinar të vetes, të ndërtuar mbi mite, flamuj dhe ndjenja të rreme madhështie.
Në thelb, patriotizmi i verbër është një formë ankthi ekzistencial. Njeriu lidhet me kombin jo për ta kuptuar, por për t’u strehuar brenda tij, si një fëmijë që mbyll sytë nga frika e errësirës. Atdheu bëhet një pasqyrë narciziste ku individi sheh vetëm veten e idealizuar. Ai që ka frikë se mos humbet privilegjin e të qenit “pjesë e një kombi të madh” nuk do as reformë, as kritikë — sepse çdo kritikë e sheh si rrezik për vetë identitetin e tij. Filozofikisht, ky patriotizëm është një akt mohimi: mohim i së vërtetës, i ndryshimit, i përgjegjësisë. Ai jeton nga nostalgjia dhe iluzioni, si një ideologji e rehatshme që i jep kuptim boshllëkut. Por dashuria e vërtetë për atdheun fillon vetëm aty ku mbaron frika — kur njeriu guxon ta shohë vendin e tij pa maska, ta dojë pa mit, dhe ta kritikojë siç do një mik të dashur që ka devijuar nga rruga.
Në këtë kuptim, patriotizmi i verbër nuk është dashuri, por varësi; nuk është krenari, por frikë; dhe mbi të gjitha, nuk është virtyt, por iluzion që mban gjallë një rend që ka frikë nga e vërteta.
Të kritikosh vendin tënd është akti më i lartë i patriotizmit moral. Është mënyra e vetme për ta çliruar dashurinë nga hipokrizia. Shqipëria nuk ka nevojë për më shumë flamuj në stadiume, por për më shumë reflektim në institucione. Nuk ka nevojë për më shumë poetë që thurin himne, por për më shumë qytetarë që bëjnë pyetje. Dhe mbi të gjitha, nuk ka nevojë për më shumë fajtorë të jashtëm, por për më shumë përgjegjësi të brendshme. Shqipëria nuk ka nevojë për shkrimtarë që recitojnë parrulla disidence. Në promovimet e tyre, ku librat nuk shiten, por ekspozohen si relike të persekutimit, ndodhet zakonisht edhe një parullë e madhe — “Shkrimtari Disident” — që ndoshta do të ishte më e sinqertë po të shkruhej “Disidenti që tani s’ka asnjë kundërshtim”. Sepse paradoksi është se ata që dikur u dënuan për një poezi, sot nuk guxojnë të thonë asnjë fjalë kundër pushtetit. Një fjalë kundër politikanëve, kundër korrupsionit, kundër absurdit të përditshëm — asnjë. Heshtja është bërë stili i tyre i ri letrar.. Nuk ka nevojë për poetë që këndojnë himne për plagët e kombit, por për qytetarë që bëjnë pyetje pa frikë. Dhe mbi të gjitha, nuk ka nevojë për armiq imagjinarë jashtë kufijve, por për ndershmëri dhe përgjegjësi brenda vetes. Satira jonë kombëtare nuk duhet të jetë dekor në sallone letrare, por pasqyrë e vetvetes.
Rama, me stilin e tij të pandryshueshëm, duket se nuk gjen asnjë njollë te vetja apo qeverisja e vendit — për të gjitha vonesat drejt Europës, faji, sigurisht, është i Europës vetë. Po ashtu, shkrimtarët tanë “elitare” preferojnë të gërmojnë në plagët e Perëndimit sesa të përballen me plagët e ndërgjegjes shqiptare. Dikur ishin zëra të disidencës kundër regjimit komunist; sot, heshtja e tyre është disidencë ndaj vetes. “Disidenca” është bërë një markë për kopertina librash, një etiketë që shitet më mirë se ndershmëria intelektuale
Vetëm atëherë kur elita shqiptare të mësojë ta kritikojë Shqipërinë jo për ta poshtëruar, por për ta rritur, mund të lindë një moral i ri publik – ai që Castoriadis do ta quante “shoqëri autonome”. Një shoqëri që e do të vërtetën më shumë se lavdinë, dhe që kupton se dashuria pa kritikë është një formë tjetër e mashtrimit.
Deri atëherë, ne do të vazhdojmë ta duam Shqipërinë në mënyrën më të rrezikshme: me zemër, por pa mendje.