Pèrjetësisht… – Dielli

Në gjurmët e një një romani të pabotuar /

Nga Reshat KRIPA/

Arbëri qëndronte në qoshkun e tij në sallë, duke pritur mbërritjen e avionit që do ta çonte në një botë tjetër dhe meditonte. Meditonte dhe ëndërronte rrugën plot hithra e ferra nëpër të cilën kishte kaluar jeta e tij. I kujtoheshin brengat që e kishin shoqëruar vite me rradhë. Kishte shumë pasione. Donte të bëhej jurist, gazetar, mjek, inxhinier, artist, shkrimtar apo çfardo tjetër gjë që të mundesj. Por fati e kishte dënuar që të mos arrinte asnjë nga majat e ëndërruara. Zhgënjimin e haste në çdo hap të jetës.

Qysh në klasën e parë të shkollës fillore, kishte filluar të shkëlqente figura e këtij individi dhe kjo e shoqëroi gjatë gjithë rrugës së jetës. Me gjithë intrigat dhe presionet që i bëheshin, ai çante gjithmonë përpara në rrugën e vështirë. Përfundoi shkollën e mesme me rezultatet më të larta që mund të arriheshin. Rruga për më lartë ishte e mbyllur për të.

Mendja e tij fluturonte në të kaluarën e largët. I përfytyrohej gjyshi i tij, Luan Dauti, që kishte qenë një nga pjesëmarrësit e lëvizjes së madhe që u kurorëzua me fitoren e pavarësisë më 1912. I përfytyrohej dita e 28 nëntorit kur gjyshi kishte qenë pjesëmarrës i Kuvendit të Madh Historik, përkrah burrave të tjerë të shquar të kombit. I kujtohej gjithashtu edhe pjesëmarrja e tij në Kongresin e Lushnjes dhe luftën e 1920-ës që hodhi në det italianët.

I shfaqeshin këto dhe ndjente dhimbje kur shikonte që askërkund nuk gjendej emri i gjyshit, nuk pasqyrohej aktiviteti i tij. Ishte interesuar disa herë, madje edhe në instancat shtetërore, por kudo kishte marrë të njëjtën përgjigje: “Nuk ka qenë pjesëmarrës”. Një gjë e tillë e revoltonte, pasi atij i kishin folur për aktivitetin e gjyshit shumë burra të moçëm, moshatarë me të, që e kishin njohur mjaft mirë.

Një dite shkoi në Shtëpinë Muze të Pavarësisë. U zhyt në analet e ngjarjes më të

madhe të vendit, ditës së 28 nëntorit 1912. Shikonte fotografitë e asaj ngjarjeje historike. U ndal në njerën. Ishin një grup personalitetesh të njohura të asaj periudhe. Mirë po gjyshi mungonte dhe, çuditërisht, ai e kish parë këtë fotografi me të gjithë pjesëmarrësit midis të cilëve edhe gjyshin e tij që e ëma e ruante ende në sëndukun e saj. Vuri re se aty mungonin edhe figura të tjera që kishin qenë protagonistë të ngjarjes. E kuptoi se ishte bërë një retushim i figurave duke u zëvendësuar me disa të tjerë që as u ishte dëgjuar emri ndonjëherë. Këto retushime i vërejti edhe në Muzeun Historik të qytetit. I njëjti retushim lidhur me Kongresin e Lushnjes dhe Luftën e Vlorës. Gjyshi i tij mungonte.

Një gjë e tillë e habiste. Përse të fshiheshin nga faqja e historisë këta personazhe? Shkoi në shtëpi dhe u ul në bisedë me të ëmën. Ajo i tha:

Bir, jetojmë në një botë të çuditshme. Kjo është Shqipëria e sotme. Kujdes

bir. Hiqi këto mendime. Lerja kohës t’i zgjidhë. Unë jam e sigurtë se një ditë ato do të dalin në dritë dhe ti do t’ia arrish asaj dite. Tani për tani hesht. Dhe Arbëri heshti.

Këto i shfaqeshin në përfytyrimin e tij. I shfaqej rruga e jetës së tij. Para syve i dilte jeta e familjes. Në mënyrë të veçantë i kujtohej vdekja e gjyshes nga nëna, që banonte së bashku me ta, kur për ta përcjellë në banesën e fundit, mezi u mblodhën pesëmbëdhjetë deri njëzetë vetë, ata më të afërmit.. I shfaqeshin miqtë dhe shokët që e kishin shoqëruar gjatë gjithë periudhës së jetës. I kujtoheshin ata që, me gjithë kushtet e jetës, e kishin ndihmuar të mbijetonte, por i kujtoheshin edhe ata që, me cmirën dhe egoizmin, mundoheshin me të gjitha mjetet ta

pengonin në rrugën që ndiqte dhe këta ishin shumica

që druheshin prej tij si djalli nga temjami.

Në këto çaste i kujtohej një fragment nga romani “Njeriu që qesh” i Viktor Hygoit:

Nganjëherë, kur fëmijës i bien në kokë sprova të rëndaqë në moshën më të njomë, në skutat e fshehta të shpirtit të tij, lind një farë peshoreje, një peshore e llahtarshme, me të cilën ai peshon punët e kësaj bote. Duke e ndjer veten të pafajshëm, ai iu nënshtrua fatit pa bërë zë. Nuk u qa aspak. Ai që s’ka përse të qortohet, nuk qorton të tjerët.

Edhe ai, si heroi i romanit, kishte kaluar sprova shumë të rënda, por me karakterin e tij kishte mundur t’u bënte ballë dhe të dilte faqebardhë nga e gjithë ajo rrokopujë. Jeta e kishte mësuar se si të ishte njeri, si të reagonte, kur i shfaqeshin të papritura të hidhura dhe si të ruante të paprekur qytetarinë. Për të gjitha këto, e ndjente veten krenar për gjithçka kishte vepruar.

Këto i dilnin para syve, ndërsa priste në aerodromin e kryeqytetit ardhjen e avionit që do ta ndante nga atdheu i tij.. Përse po largohej tani që, më në fund, sistemi totalitar ishte përmbysur? Kjo pyetje e mundonte së tepërmi. Ishte para një dileme: A po vepronte drejt?

* * *

Sokolin, të atin, Arbëri nuk kishte pasur fatin ta njihte. Ai kishte lindur kur i iati kishte fluturuar në botën e përjetshme. Sokoli ishte një burrë i njohur në tërë krahinën si një jurist i shquar. Kishte mbaruar fakultetin juridik në universitetin e Sorbonës në Paris në vitin e fundit të monarkisë.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore ishte renditur në anën eforcave nacionaliste duke qenë një nga figurat e njohura të saj. Kur rrjedha e luftës nxori në pah fitoren e forcave komuniste, nuk tentoi të braktiste atdheun, pasi nuk mendonte kurrë që me përfundimin e luftës do ta arrestonin dhe masakronin me tortura të tmerrshme të cilat do t’i merrnin jetën. Në atë kohë, ishte vetëm tridhjetë vjeç. Ishte fundi i vitit të dytë të pasluftës.

Arbëri kishte lindur tre muaj pasi i ati kishte shkuar në botën tjetër. Kështu ai u rrit në gjirin e nënës së tij, Afërditës. Ajo kishte mbaruar institutin pedagogjik “Nana Skanderbeg”, që para lufte quhej “Nana Mbretëreshë”. Rezultatet ishin të shkëlqyera, por rrugët për të vazhduar studimet e larta ishin mbyllur. Mentaliteti qe ekzistonte në atë kohë në Shqipëri ishte i tillë që femrat që mund të studionin jashtë shtetit ishin shumë të pakta.

Qysh kur vazhdonte vitin e fundit të shkollës së mesme ishte njohur me Sokolin me të cilin ishte dashuruar dhe, pas përfundimit të luftës, ishin martuar. Në atë kohë, ajo ushtronte profesionin e mesueses së letërsisë në shkollën e mesme të qytetit. Arrestimi i të shoqit dhe shuarja e tij në qelitë e burgut ndërruan fillin e jetës së saj. Ishte fundi i gushtit kur u paraqit për të filluar punën pas pushimeve verore. E njoftuan se nuk mund të fillonte si e papërshtatshme për edukimin e brezit të ri.

Mami, kur do ta takojmë babin? – pyeste Arbëri i vogël të ëmën.

Tashmë ai ishte vetëm tre vjeç dhe nuk arrinte të kuptonte se përse shokët e tij i kishin të dy prindërit dhe ai jo. Afërdita nuk dinte si t’i përgjigjej. Ajo nuk mund t’i tregonte se ati i tij i kishte mbyllur sytë në terrin e qelisë por, edhe sikur ta bënte një gjë të tillë, ku arrinte mendja e tij foshnjore të kuptonte se çfarë ishte qelia dhe torturat. Kishte vendosur që këtë t’ia tregonte vetëm kur të arrinte moshën e pjekurisë.

Babi yt ka fluturuar në qiell, – i tha ajo dhe i tregoi një fotografi ku ai

kishte dalë duke brohoritur me duart lart, me rastin e një manifestimi popullor.

– Një ditë edhe ne do të vemi atje dhe do të jetojmë së bashku.

Urra! – thirri djaloshi gjithë gëzim.
Urra! – thirri edhe nëna dhe mori të birin në krah duke e përqafuar fort. Nga

sytë filluan t’i rrjedhin lotë të nxehtë.

Para syve i dilte Sokoli që i fliste me një pasion të madh për idenë që kishte përqafuar dhe për programin e saj. Ishte një program demokratik, i njejtë me atë të shumë vendeve të tjera të Europës. Madje i kishte prurë edhe një kopje të atij programi, i përpiluar nga një prej figurave më të shkëlqyera të nacionalizmit shqiptar. Këtë kopje ajo e ruante ende. E kishte lexuar disa herë dhe vazhdonte ta lexonte gjithmonë.

I kujtohej, kur ai fliste për këtë program duke e krahasuar me parimet e revolucionit frëng, që i kishte mësuar në universitetin e Sorbonës. Afërdita lexonte dhe pyeste: Përse e vranë? Çfarë krimi kishte kryer? Mos vallë është krim të përqafosh të tilla parime demokratike europiane?

Këtyre pyetjeve nuk ishte në gjendje t’u kthente përgjigje dhe kjo pasi tani ishte koha kur përplasja ndërmjet forcave që vepronin në vend kishte arritur kulmin e saj. Ishte koha kur “fitimtarët”, për të mbajtur pushtetin, ishin të gatshëm të hanin jo vetëm kundërshtarët e tyre politikë, po edhe njeri-tjetrin duke mos marrë parasysh as traditat e vendit dhe as lidhjet familjare. Ishte koha kur pjestarët e së njejtës familje spiunonin njeri-tjetrin. Një terror i paparë ushtrohej kundër atyre që mendonin ndryshe. Në këto çaste iu kujtuan vargjet e një poeti të njohur të krahinës së saj:

Djali babën, baba djalin, bën ta zërë e ta përzërë,

Që ta pjek në hell të gjallë, t’i pres mishin megërshërë.”

Për të mbijetuar, Afërdita ishte detyruar të shiste disa nga gjërat e çmuara që kishte në familje si dhe të ndihmave që dërgonin familjarët e saj nga një qytet tjetër. Kështu mundi ta përballonte jetën bashkë me të birin. Por erdhi një ditë dhe ato mbaruan. Nga shtëpia e tyre e kishin dëbuar, një vilë e bukur dykatëshe, duke e mbyllur në një dhomë të vetme në periferi të qytetit. Mendoi t’i drejtohej kryetarit të qytetit. I kërkoi takim dhe ai e priti. I paraqiti gjendjen e saj. I tregoi diplomën e maturës. I tregoi edhe për të shoqin që kishte vdekur në burg.

Kjo është gjendja ime, – i tha, – në rast se nuk më jepni punë, atëherë

merrmëni dhe mua dhe mbyllmëni atje ku mbyllët tim shoq dhe lereni fëmijën tim të shuhet.

Kryetari e dëgjoi dhe qëndroi për disa çaste në heshtje. Nuk dinte si të përgjigjej.

Iu kujtua direktiva e ardhur nga lart sipas së cilës nuk duhej lejuar kurrë që në arsim të punonin individë nga klasat e përmbysura. Një gjë e tillë ishte e pamundur. Shkroi diçka në një letër dhe ia dorëzoi duke i thënë:

Shkoni poshtë në zyrën e punës

– Faleminderit! – u përgjigj Afërdita dhe u largua.

Hapi letrën dhe lexoi:

Sistemojeni në punë!

Në zyrën e punës e priti përgjegjësi i saj. Ishte një person i zbritur nga skuta

më e largët e rrethit që nuk e kishte parë ndonjëherë qytetin me sy. Pjesëmarrja në rradhët e “fitimtarëve”, ku kishte kryer edhe nje kurs kundër analfabetizmit, e kishte ngritur në atë rang që gëzonte.

Pa tregona pak autobiografinë tënde, moj shoqe!- tha përgjegjësi.

Afërdita në fillim heshti. Nuk dinte si të vepronte. Së fundi, vendosi dhe i tha të vërtetën. Ai buzëqeshi hidhur dhe i tha:

Qenke klasë borgjeze zotrote! E mbani hundën lart ju. Megjithatë, pushteti

popullor nuk i le njerëzit të vdesin për bukë si shteti borgjez. Do të shkosh të punosh

si pastruese në shkollën e mesme “Dëshmorët e Lirisë”.

Afërdita shtangu. Nuk e priste nje gjë të tillë. Dikur ajo kishte qenë profesore e letërsisë në atë shkollë që më parë mbante emrin e një personaliteti të lartë të gjuhës, por që fatkeqësisht, gjatë luftës, ishte lidhur me lëvizjen nacionaliste dhe, pas përfundimit të saj, ishte ekzekutuar edhe ai si armik i popullit.

Përgjegjësi plotësoi shkresën dhe ia drejtoi Afërditës;

Merreni dhe filloni punë.

Afërdita hezitoi.

Nuk ju pëlqen, – vazhdoi përgjegjësi i zyrës. – Natyrisht ju borgjezët nuk e ulni kollaj hundën, por sot këto nuk ju shkojnë. Doni ta merrni fletën e punës apo jo?

Arroganca e tij e habiti. U mendua disa çaste. Së fundi, mori fletën dhe u largua.

Të nesërmen u paraqit në drejtorinë e shkollës. Drejtor ishte një ish-kolegu i

saj, Andrea. Kur lexoi fletën e punës ai shtangu. Për disa minuta të tëra mbretëroi heshtja. Së fundi foli:

Ikni dhe kthehuni pas disa ditësh.
Mos u mundoni, është e kotë, – i tha Afërdita duke e kuptuar se qëllimi

i tij ishte të bisedonte diku më lart për ta vendosur në pozicionin e mësueses.

Ikni dhe kur të ktheheni e bisedojmë, – përsëriti drejtori.

Ai ishte i bindur se duhej të ishte bërë diçka e pamenduar nga ndonjë individ që nuk e njihte personalitetin e saj. Mendonte se me ndërhyrjen e tij do ta korigjonte këtë gabim.

Afërdita u largua, por thellë, në ndërgjegjen e saj, mendonte se tentativa e Andreas do të ishte e kotë. U kthye pas tre ditësh. Drejtorin e gjeti në një gjendje të papërcaktuar. Me kokën ulur dhe me një zë të dridhur që mezi i dilte, i tha:

Më falni!
Asgjë, faleminderit juve për gjithçka! – u përgjigj ajo

* * *

Ditën e parë, kur u paraqit e rrethuan ish-nxënësit e saj.

Zonja mësuese, u kthyet përsëri? – thërrisnin ata të gëzuar.

Afërdita nuk iu përgjigj. I përshëndeti dhe u drejtuapër në drejtori. Drejtori sa e

pa uli kokën dhe nuk po fliste.

Erdhët? – i tha së fundi.- Po, – foli ajo me një zë të qetë.

Ai vazhdonte të heshte. Andrea i kishte kryer studimet e larta në Vienë. Gjatë luftës familja e tij ishte lidhur me lëvizjen nacional-çlirimtare. I ati, doktor Roberti, kishte qenë mjek në një spital partizan. Ishte një figurë e njohur në të gjithë krahinën. Ishte specializuar si kirurg. Dikur, në kohën e mbretërisë, kishte punuar si këshilltar në një ekip mjekësor italian që kishte ardhur për të ngritur një qendër shëndetësore në qytet. Kishte fituar një emër të mirë në specialitetin e tij. Shumë qytetarë kishin shpëtuar nga vdekja në sajë të tij. Sidomos nuk përtonte të shkonte edhe kur e kërkonin për mjekim për ndonjë të plagosur gjatë luftës. Kudo që të ndodhej ai merrte çantën me mjetet e nevojshme dhe nisej menjëherë. Kështu që kishte fituar simpatinë e shumicës së qytetarëve.

Andrea kishte bashkëpunuar me njësitet guerile të qytetit. Kështu që e emëruan drejtor të shkollës së mesme. Por ai kishte një koncept tjetër nga drejtuesit e tjerë të institucioneve të ndryshme. Ishte bashkuar me lëvizjen, pasi kishte bindjen se ajo ishte forca më reale për të ndërtuar një Shqipëri demokratike. Realiteti i pasluftës e kishte zhgënjyer në një farë mase, por besonte se kjo ishte për shkak të paaftësisë së disa drejtuesve dhe që me kalimin e viteve do të

rregullohej.

Ishte martuar me Elvirën, arsimtare edhe ajo, shoqe e ngushtë më Afërditën. Nga martesa u kishin lindur dy fëmijë, një vajzë, Vojsava, dhe një djalë, Petriti, moshatar me Arbërin.

Tani qëndronte me kokën ulur dhe nuk dinte si të përgjigjej. I njihte mirë aftësitë e saj ndaj nuk arrinte të kuptonte se përse të vepronin kështu me të. Kishte biseduar me disa nga personalitetet që merreshin me kuadrot e qytetit, por te asnjëri nuk kishte gjetur mbështetje. Madje njeri prej tyre i kishte thënë me një zë të ulët:

Përse e fut veten në këto ujëra, mos kërkon të mbytesh edhe ti?

Kështu që heshti dhe nuk vazhdoi më gjatë. Por , nga përbrenda, e mundonte ndërgjegja.

Andrea… – e zgjoi nga mendimet ku ishte zhytur Afërdita.

Ai e ndërpreu duke ngritur pëllëmbën e dorës duke dashur t’i thoshte që të

heshte. U ngrit dhe i bëri shenjë që ta ndiqte. U drejtuan për te banjot e shkollës. Atje i tregoi një kovë, një fshesë dhe një shkop të mbërthyer në një dërrasë rreth së cilës ishin mbështjellë disa lecka dhe që shërbente për të larë dyshemetë.

Këto janë mjetet e tua të punës, – i tha me një zë që mezi i dilte nga goja dhe u

largua.

Afërdita nuk pati kohë as ta alënderonte. Kështu filloi punën e re. Në fillim

pastronte kur nxënësit ishin në pushimet e orëve të mësimit ose kur largoheshin për në shtëpi. I vinte turp t’u dilte para syve. Edhe nxënësit e shikonin me keqardhje. Nuk kuptonin se si ish-mësuesja e tyre tani ishte shndërruar në një pastruese të thjeshtë. Megjithatë sa herë që e takonin e përshëndesnin “mirëmëngjes zonja mësuese”.

I vetmi që mundohej mos ta përfillte, duke e parë shtrembër, ishte Demiri, një mësues që mbante detyrën e sekretarit të partisë për shkollën. Ai e trajtonte si një armike të klasës. Më tepër e tërbonte krenaria me të cilën ajo e përballonte. Qëllimisht shpesh herë e kthente për të kryer pastrimin për të dytën herë pasi gjoja nuk e kishte kryer mirë, megjithatë ajo me kokën lart vazhdonte punën e saj.

Përse nuk përgjigje, mos vallë je memece? – i thërriste ai.

Ajo e vështronte në sy dhe pa folur largohej për në punë. Heshtja ishte arma e saj në këtë duel. Kjo e tërbonte më tepër sekretarin

* * *

Vitin e tjetër Arbëri dhe Petriti filluan klasën e parë të shkollës shtatëvjeçare. U ulën që të dy në një bankë. Zoti u kishte falur një inteligjencë të jashtëzakonshme. I kapnin shpjegimet që jepte mësuesja dhe përgjigjeshin aty për aty pa u menduar fare. Kjo bëri që shpejt të dilnin në krye të shokëve dhe shoqeve. Ata kishin një natyrë të veçantë. Asnjëherë nuk dinin të grindeshin apo të ngatërroheshin me shokët. Mësuese kishin Elvirën, mamanë e Petritit, e cila i trajtonte njësoj si të gjithë nxënësit e tjerë të klasës.

Elvira rridhte nga një familje intelektuale që gjatë luftës kishte mbajtur një qëndrim asnjanës, pa u përzierë me asnjë krah. I ati ishte një tregtar çerturinash që me punën e tij mbante familjen e përbërë nga ai me bashkëshorten dhe dy fëmijët, Naimin, që ishte më i madhi dhe që kishte mbaruar për financë në Itali dhe punonte në drejtorinë e financës së komitetit ekzekutiv, si dhe Elvirën, Nga paraardhësit e tyre kishin përfituar një shtëpi ku banonin dhe një dyqan të

vogël ku i ati ushtronte aktivitetin e tij.

Ishte viti 1952, dyzet vjetori i pavarësisë kombëtare. Andrea mendonte që, me këtë rast,

me një grup mësuesish dhe nxënësish të shkollës të vinin në skenë një dramë me temë patriotike nga e kaluara e vendit. Për këtë kishte zgjedhur një dramatizim të romanit “Lulja e Kujtimit” të Foqion Postolit, vënë në skenë dhjetë vite më parë në shkollën “Nana Skanderbeg”,. Ai mendonte se dramatizimi duhej të ishte më impulsiv gjë që, sipas tij, i kishte munguar atij të mëparshmit. Mendonte që ngjarjet e atij dramatizimi t’i përshtateshin plotësisht këtij përvjetori. Kështu që duhej ripunuar. Por ishte në dilemë se kujt t’ia ngarkonte ripunimin e tij. Vetë kishte mbaruar për matematikë. Mesuesit e letërsisë së shkollës nuk i dukeshin të përshtatshëm. Donte ta bisedonte me të shoqen, Elvirën.

Trokiti porta.

Hyni! – thirri ai

Dera u hap dhe hyri Elvira. Andreas i çeli fytyra.

Sa mirë që erdhe, – i tha. – Ty të kisha ndër mend. Dua të bisedojmë pë një çështje.

Dhe i tregoi projektin e tij duke kërkuar opinionin e saj. Elvirës i shkrepi diçka në

mendje.

Unë kam një mendim, por nuk e di nëse të duket i arsyeshëm. Personi më i

përshtatshëm për atë rol është Afërdita.

Afërdita?
Po. A ju kujtohet se me sa pasion recitonte poezitë e autorëve te medhenj

shqiptarë dhe të huaj, kur u shpjegonte nxënësve për ta? Dukej si një aktore e vërtetë, madje ajo e ka luajtur këtë rol edhe para dhjetë vitesh, kur ishte në vitin e fundit të shkollës “Nana Skanderbeg”.

Heshtja pasoi fjalët e Elvirës. Andreas iu shfaq para syve një skenë e para shtatë viteve ku Afërdita, në përvjetorin e poetit Vaso Pasha, në mes të një grumbulli kolegësh recitonte me pasion:

“Qysh prej Tivarit deri n’Prevezë,
              Gjithkund lshon dielli vap’edhe rrezë,
             Asht tok’ e jona, prindt na e kanë lanë
             Kush mos na e preki, se desim t’tanë

Desim si diqnëburrat qëmotit

Dhe mos marrohna përpara zotit.“

Uli kryet dhe qëndronte i heshtur. Elvira kishte të drejtë. Por, a do të mundesh?

Pse mendohe? – i tha ajo
“Të rrosh a të mos rrosh?” – përsëriti Andrea monologun e Hamletit pa

e gjetur enigmën e këtij problemi.

– Në këtë dilemë jam edhe unë. Ti më kupton.

– Mendoje dhe vendos, – i tha Elvira. Andrea ndodhej me të vërtetë para një dileme. Karakteri i tij e shtynte që të pranonte propozimin e Elvirës, por një zë i brendshëm i fliste: – Mos u nxito! Thellohu, shqyrtoje mirë rastin dhe pastaj vendos! Mendo pasojat

Ky mendimi i fundit e shqetësonte më tepër. I dilte para syve refuzimi që i

kishin bërë personat me të cilët kishte biseduar për kërkesën e tij për kthimin e Afërditës si arsimtare. Por i dilte para syve edhe një rast tjetër me të cilin ishte ndeshur kohët e fundit. Një miku i tij, drejtor i një punishteje rrobaqepësie, kishte emëruar në postin e brigadieres së repartit të këmishave për gra dhe burra një grua që kishte përfunduar një kurs rrobaqepësie dhe ishte shumë e talentuar. Ajo me fantazinë e saj kishte projektuar disa tipe këmishash që kërkoheshin tepër nga tregu. Por, për fatin e keq, vëllai i saj ishte dënuar me dhjetë vjet burg për agjitacion e propagandë Një gjë e tillë kishte bërë që ta shkarkonin nga detyra e drejtorit duke e detyruar së fundi të largohej nga ndërmarrja.

Këto mendonte edhe Andrea në ato çaste. Mos vallë edhe ai do të kishte të njëjtin përfundim? Çështjen e bisedoi edhe me të atin. Roberti po e dëgjonte me vëmendje, në heshtje. Së fundi i tha:

Dëgjo mor bir. Në botë ka tre lloje njerëzish. Të parët janë ata që i venë vetes

një qëllim dhe nuk tunden nga ai parim, natyrisht kur ai është i arsyeshëm dhe moral. Çfardo rrethane që t’u paraqitet ata nuk lëkunden nga parimet. Duan të urdhërohen vetëm nga vullneti i tyre dhe askujt tjeter. Duan të udhëhiqen nga arsyeja e tyre dhe askujt tjetër. Duan të drejtojnë veten dhe jo t’i drejtojnë të tjerët. Duan të vendosin vetë dhe jo të vendosin të tjerët. Me pak fjalë, duan të jenë dikushi, duke marrë parasysh çdo lloj çmimi që duhet të paguajnë.

Të dytët janë sharlatanët, hipokritët, servilët, që janë gati të shesin moralin e tyre për një post apo përfitim jo të ligjshmën. Ata nuk kanë fytyrë, nuk kanë ndërgjegje, janë kthyer në kameleonë. Për fat të keq, ata i gjen me shumicë në botën e sotme dhe me veprimet e tyre bëjnë që jeta të mos shkojë në rrjedhën e saj.

Kurse të tretët janë një tip i veçantë nga dy të parët. Tek ata mbizotëron urrejtja për çdo kundërshtar dhe që i ka bërë egoistë, sadistë, kriminelë. Ata janë të gatshëm të përdorin mjetet më mizore për të arritur qëllimet e paracaktuara. Ndjejnë kënaqësi. kur shohin të derdhet gjaku i tyre. Kjo është e vetmja ndjenjë që iu zotëron zemrat dhe kjo i bënë ata që të jenë më cinikë. Kështu, mor bir, pyete ndërgjegjen tënde se cilit grup i përket dhe vepro siç të thotë ajo.

Nuk foli më, por për Andrean kishte folur mjaft. Vendosi të vepronte. I dërgoi Afërditës të paraqitej në drejtori. Kishin përfunduar orët e mësimit. Nxënësit dhe arsimtarët ishin larguar.. Afërdita, si zakonisht, po kryente pastrimin e shkollës. U habit me këtë thirrje.

Përse? – pyeti veten e saj.

Kur hyri në drejtori dhe kur pa se atje ishte edhe Elvira, ndjeu një lehtësim.

Ndruajtja i kishte kaluar.

Urdhëroni, zoti drejtor! – i tha.

Ishte hera e parë që i drejtohej me këtë emërtim

Mos m’u drejtoni më zoti drejtor. Unë kam një emër. Kemi vite që jemi

kolegë.

Qëndruan disa çaste në heshtje, pastaj Andrea vazhdoi:

Ju e dini se po afron kremtimi i dyzetvjetorit të shpalljes së pavarësisë.

Me këtë rast së bashku me Elvirën kemi menduar që të vemë në skenë dramatizimin “Lulja e Kujtimit” dhe kemi menduar që përpunimin e tij ta bëni ju, madje edhe të luani rolin e Olimbisë si dikur para dhjetë vitesh.

Afërdita shtangu. As që i kishte shkuar kurrë ndër mend një propozim i tillë. Ajo, një patruese shkolle, të kthehej në rolin e një shkrimtareje dhe aktoreje teatri. Një ndjenjë e çuditshme filloi ta pushtojë. Para syve i doli fëminia e saj, kur pasioni kryesor ishte të bëhej një aktore e njohur. Iu kujtua historia kur dhjetë vjet më parë drejtoria e shkollës kishte organizuar, sikurse tani, shfaqjen e romanit “Lulja e Kujtimit”, dramatizuar nga një figurë e njohur. Afërditës i kishin dhënë rolin e Olimbisë. Në fund të shfaqjes të gjithë e kishin duartrokitur nxehtësisht interpretimin e aktores së re, madje nëpër gazetat e kohës kishte filluar të shkruhej se ajo do të bëhej një aktore e madhe. Ngjarjet e mëvonshme e kishin shndërruar rrjedhën e jetës së saj. Ajo, nxënësja e shkëlqyer e shkollës “Nana Skanderbeg” kishte përfunduar si një pastruese e thjeshtë shkolle.

Ndaj ishte në dilemë. Një zë i thoshte se duhej ta pranonte, pasi vetëm kështu mund të realizohej ëndrra e fëmijërisë për t’u bërë dikush, ndërsa zëri tjetër i pëshpëriste se kjo ishte e pamundur sepse duhej të shikonte edhe pozicionin në të cilin ndodhej.

Do më lejoni të mendohem? – i tha drejtorit

Ai nuk e kundërshtoi dhe kështu u ndanë.

* * *

Përse mendohe? – e pyeti e ëma Afërditën.
Sepse jam në udhekryq, – ishte përgjigja.
Dhe ti nuk je në gjendje ta zgjidhësh?
Ndodhem midis dy rrugëve, njera të shpie në parajs dhe tjetra në ferr.

Rruga e ferrit është e hapur dhe mund të shkosh kur të duash, ndërsa për të shkuar nëparajsë duhet të kalosh nëpër gërxhe dhe shkrepa që duhet mund dhe vullnet për t’i kaluar.

Po ty, a mos vallë të mungon ky vullnet? Dikur Migjeni shkruante:

0 vullnete të ndrydhuna!

0 vullnete të shtypuna!

Shkundni prangat të mbrapshta!

E me britmë ngadhnyese,

Me hove viganash, dëshirash flatruese,

Turniu në të gjitha anët dhe poshtë në dhe zbritni

ndosht’ aty keni për të gjetë fillin e një hymni,

Vullnetet e mia janë ndrydhur, Unë nuk kam forcë që t’i shkund ato,

siç thotë poeti. Ç’mund të bëj unë për t’u çliruar nga kjo ndrydhje? A mundem vallë? Migjeni shkruante:“Shkundni prangat të mbrapshta”! Por a kam unë fuqi për këtë?

Folmë bijë, folmë! Tregomë ku qëndron çështja.

Afërdita i tregoi për propozimin e drejtorit të shkollës. I tregoi edhe pse hezitonte

ta pranonte. Ajo ishte bashkëshortja e një të vdekuri në burg si armik i popullit, ndaj i ishte mohuar edhe e drejta e profesionit. Si do ta priste publiku daljen ne skenë?

Nëna ndenji disa minuta pa u përgjigjur. Së fundi tha:

Mos u druaj bija ime. Pranoje propozimin. Ti e ke luajtur edhe disa vite

më parë atë rol dhe dole e shkëlqyer, megjithëse ishe ende e re. A të kujtohet se si të ngritën në krah spektatorët? Tani ke rastin t’u tregosh se cila je. Mos e ul kokën. Askush nuk mund të thyejë krenarinë tënde.

Afërdita vendosi. Të nesërmen i tha Andreas se pranonte.

Rrofsh Afërditë! Të siguroj se kjo do të jetë kthesa e rugës tënde në jetë.
A thua?
Sigurisht. Të premtoj se shpejt do të arrish në vendin që meriton
Faleminderit!

Afërdita u kthye në shtëpi dhe hapi romanin. Para syve i dilnin skenat e tij. I

dilte Dhimitri, një djalë i ri që punonte si kryeshërbëtor në dyqanin e zotit Kristo dhe dashuronte vajzën e tij të vetme, Olimbinë, e cila edhe ajo e donte. Për këtë arsye zoti Kristo së bashku me sekretarin e tij, Nikon, bënin plane për ta larguar nga Korça duke e dorëzuar në duart e qeverisë turke si njeri kryengritës dhe që kishte marëdhënie me shqiptarët jashtë Shqipërisë.

Dhimitri, i paralajmëruar nga Olimbia, largohet dhe niset për në Manastir ku njihte mjaft kryengritës. Mirëpo ishte natë e egër dimri dhe atij i del një tufë ujqërish, të cilët ia shqyejnë kalin. Ai vetë mezi shpëton gjallë me ndihmen e kryengritësve të asaj ane që vepronin atje.

Në këtë kohë në Korçë përhapet lajmi se Dhimitrin e kanë shqyer ujqërit. Kur e mori vesh këtë Olimbia dëshpërohet aq shumë sa luan mendsh dhe mbetet ashtu gjashtëmbëdhjetë muaj, deri sa një ditë “Lulja e Kujtimit”, që ia kish falur Dhimitri, i ngjall asaj kujtimet e së kaluarës dhe e sjell në vete.

Ky subjekt i doli para syve Afërditës. I dukej i ngjashëm me fatin e saj me Sokolin. Edhe atë e kishin rrethuar ujqërit dhe e kishin gllabëruar, madje nuk kishte asnjë varr ku ta vajtonte apo t’i çonte një tufë me lule. Në vend të “Lules së Kujtimit” ajo kishte fotografinë ku ai kishte dalë duke brohoritur me duart lart.

Interesant, – mendonte Afërdita, – edhe atëherë kishte cmirëzinj që përpiqeshin të shkatërronin ëndrrat e të tjerëve.

Dhe sillte ndër mend intrigantët e kohës në të cilën jetonte.

U ul dhe filloi të punojë. Mori dramatizimin e parë dhe filloi ta rilexojë. Atje ku mendonte se skenari çalonte bënte ndonjë korigjim apo shtesë. Ishte zhytur në botën e fantazisë. Për të nuk ekzistonte më asgjë përveç ngjarjeve të dramës. Ambienti rreth e rrotull nuk ekzistonte. E ëma e shikonte dhe mundohej t’i fliste për ta shkëputur nga kjo gjendje por me kot. Ajo kishte humbur në botën e saj. Së fundi e përfundoi.

Të nesërmen ia dorëzoi dramën Andreas. Ai i hodhi një sy shpejt e shpejt dhe i tha:

Faleminderit, të lumtë! Ke bërë një kryevepër.

Menjëherë filluan përgatitjet për shfaqjen. Andrea bisedoi me një regjisor të

njohur të qytetit i cili mori përsipër vënien në skenë. U zgjodh edhe ekipi realizues

skenaristë,kompozitorë, piktorë. Uzgjodhën gjithashtu edhe interpretuesit. Rolin e Olimbisë e mori Afërdita ndërsa atë të Dhimitrit, një mësues i ri, Skënderi, që kishte ardhur atë vit në këtë shkollë. Rolet e tjera u caktuan nga rradhët e maturantëve.

Andrea kishte vetëm një dyshim. A do ta lejonte praninë e Afërditës sekretar Demiri? Ai e dinte opinionin e tij për pastruesen. Por fati e ndihmoi. Demiri kishte shkuar për një kurs partie në kryeqytet. Kështu që rruga ishte e hapur.

* * *

Së fundi, erdhi edhe dita e festës së madhe. Qyteti zhurmëronte nga brohotitjet e banorëve që derdheshin rrugëve dhe nga fjalimet e autoriteteve, midis të cilave edhe ajo e përfaqësuesit të lartë të ardhur nga kryeqyteti. Tingujt e bandës së qytetit mbulonin zhurmat e njerëzve. Në mbrëmje shfaqja e dramës së mirëpritur. Turmat drejtoheshin drejt sallës së teatrit që u mbush plot e përplot. Në galerinë qëndrore, përfaqësuesi i lartë i ardhur nga Tirana, Sekretari i Parë i Partisë, Kryetari i Komitetit Ekzekutiv dhe kuadro të tjera. Midis tyre edhe Demiri që kishte përfunduar kursin. Në galeri ishte ulur edhe drejtor Andrea. Në shfaqje kishin ardhur edhe nëna e Afërditës me Arbërin e vogël.

Shfaqja filloi. Në skenë Dhimitri me Olimbinë, një çift të dashuruarish që dukej sikur do ta përpinin njeri-tjetrin. Salla i shikonte me admirim. Në galerinë qëndrore filloi një lëvizje.

Kush ia ka dhënë këtë rol asaj? – iu drejtua Demiri Andreas.

Spektatorët që ishin pranë galerisë kthyen kryet. Sekretari i Parë i bëri shenjë Demirit që të heshte. Andrea bëri sikur nuk e dëgjoi.

Shfaqja vazhdonte. Skena tjetër. Zoti Kristo dhe sekretar Nikua bëjnë plane për ta dorëzuar Dhimitrin tek autoritetet turke. Olimbia i dëgjon dhe i lutet të atit por ai nuk tërhiqet, atëherë lajmëron të dashurin i cili largohet nga qyteti. Së fundi shfaqet një lajmëtar që sjell lajmin e kobshëm, Dhimitrin e kanë shqyer ujqërit. Një klithnë therrëse dëgjohet. Është Olimbia që këlthet. Salla pret e shtangur rrjedhën e ngjarjes. Zëri i saj buçet me duart lart:

O Zot, ku je?

Para syve nuk kishte më sallën e teatrit. Ajo kishteluturuar në botën e saj. Nuk ishte më Dhimitri partneri i saj. I dukej sikur ai ishte Sokoli i rrethuar nga një turmë ujqërish që mundoheshin sejcili t’i shkëpusnin ndonjë copë nga trupi i tij.

Ndaluni, ndaluni! – thirri në mes të lotëve që rridhnin si lumë. – Mos ma merrni Sokolin tim!

Një e qeshur histerike shpërtheu nga buzët e saj. Salla, e ngritur në këmbë buçiti nga duartrokitjet e zjarrta. Midis tyre ndihej me fort zëri i një fëmije. Ishte Arbëri që brohoriste për nënën e tij.

Mbylleni perden! – Thirri Demiri, por atë nuk e dëgjoi askush. Duartrokitjet e

publikut e mbuluan zërin e tij. Sekretari i Parë i bëri përsëri shenjë që të heshtëte.

Së fundi shfaqja përfundoi. Turma të tëra spektatorësh u derdhen në skenë për të përgëzuar regjisorin dhe aktorët dhe në mënyrë të veçantë Olimbinë. Tufa me lule i drejtoheshin asaj. Në këtë çast mbërriti Demiri që e kapi për krahu dhe e nxorri nga skena. Atje u përballë me Andrean i cili ndërhyri dhe ia hoqi nga duart.

Lëshojeni! – i tha, – suksesi i kësaj shfaqje është pikërisht kjo.

E pruri përsëri në krye të skenës.

Ovacionet ishin të jashtëzakonshme dhe vazhduan për një kohë të gjatë.

Faleminderit! – i tha Afërdita.
Faleminderit juve! – u përgjigj Andrea. – Ishit ylli i shfaqjes.

Së bashku me nënën dhe Arbërin u nisën për në shtëpi. Andrea i përcolli deri te porta.

Të nesërmen, nën drejtimin e Sekretarit të Parë të Partisë së Rrethit, u zhvillua mbledhja në Komitetin e Partisë. Merrte pjesë edhe delegati i ardhur nga kryeqyteti si dhe të gjithë sekretarët e partisë së ndërmarrjeve dhe shkollave të rrethit. Kishte edhe disa kuadro te tjera të ftuar dhe midis tyre edhe Andrea. Tema ishte bilanci i punës së kryer për përgatitjen e kremtimit të festës së dyzetvjetorit të pavarësisë.

Raportin kryesor e mbajti Sekretari i Parë. Ai foli e foli për gati një orë për punën e kryer duke lavdëruar kuadrot drejtuese që kishin përgatitur festën duke e konkretizuar këtë me shembuj të ndryshëm. Shfaqjen e dramës nuk e përmendi fare duke e lënë qëllimisht në heshtje Në fund falënderoi përfaqësuesin e ardhur nga Tirana për ndihmën e dhënë.

Filluan diskutimet. I pari u ngrit Demiri.

Të dashur shokë! Jam plotësisht dakord me të gjitha ato që ngriti shoku

Sekretar i Parë por dua të ndalem në një pikë që nuk u përmend fare në raport. E kam fjalën për shfaqjen e organizuar nga shkolla “Dëshmorët e Lirisë” dhe personalisht nga drejtori i saj, shoku Andrea Goranxi, i pranishëm në këtë mbledhje. Unë nuk arrij të kuptoj se si shoku Andrea ngarkoi për interpretimin e rolit kryesor një person të deklasuar, i shoqi i së cilës ka vdekur në burg ku kryente dënimin e merituar si armik i popullit. Pikërisht për këtë asaj i është hequr edhe e drejta e ushtrimit të profesionit të mësueses. Mendoj se sot shoku Andrea duhet të na japë

shpjegime përse e mori këtë vendim.

Andrea u ngrit nga vendi ku ishte ulur dhe dalëngadalë u drejtua për te podiumi ku mbaheshin diskutimet. Qëndroi disa minuta në heshtje dhe pastaj filloi:

Më lejoni të nderuar shokë t’ju tregoj arsyet e mia

përse ndërmora një veprim të tillë. Dhjetë vjet më parë, më 28 nëntor 1942, në zjarrin e luftës për liri, drejtori i shkollës “Nana Skanderbeg” në kryeqytet, heroi i popullit Astrit Çeliku organizoi shfaqjen e kësaj drame. Rolin kryesor, atë të Olimbisë ia besoi Afërdita Ndrecës që më vonë do të merrte mbiemrin Dauti, atëherë nxënëse e vitit të fundit të shkollës.. Suksesi ishte i jashtëzakonshëm sa i tërboi fashistët. Si raprezalje ata arrestuan drejtor Astritin dhe e pushkatuan. Në kujtim të kësaj ngjarjeje mendova të përsërisja shfaqjen e kësaj drame. Mendova se më mirë se shoqja Afërditë këtë rol nuk mund ta luante askush tjetër. Mendova se ajo do të përsëriste suksesin e dhjetë viteve më parë dhe nuk gabova Shtoj se ajo është punonjëse e shkollës sonë me detyrën e pastrueses të cilën e kryen më së miri dhe pa u ndjerë apo ankuar. Suksesi ishte i jashtëzakonshëm dhe ju të gjithë e patë. Ovacionet e publikut nuk kishin mbarim.

Po kur ajo thirri “Mos ma merrni sokolin tim” çfarë donte të thoshte? Mos iu

kujtua i shoqi, Sokoli, që vdiq në burg si armik populli? Mos vallë donte ta ngjallte atë? – pyeti me një zë të ashpër Demiri që nga vendi.

Jo i dashur Demir, ky ësht ë një epitet që përdoret shpesh në gjuhën tonë për

të treguar madhështinë e heronjve tanë dhe Afërdita e përdori atë për të treguar madhështinë e Dhimitrit.

Demiri heshti. Andrea e përfundoi ligjëratën me fjalët:

Jam i gatshëm të përgjigjem para çdo lloj vendimi që do të mendoni ju. Ju

falënderoj që më dëgjuat dhe më falni për kohën e konsumuar.

Mbledhja vazhdoi edhe me disa diskutime të tjera. Në fund e mori fjalën i deleguari i kryeqytetit që në mbarim të fjales së tij tha;

Përsa i përket çështjes që u diskutua këtu le të merren organet kompetente.

Me kaq mbledhja mori fund.

* * *

Ditët që pasuan vazhduan të qeta. Secili kryente punën e përditëshme. Dukej sikur nuk kishte ndodhur asgjë. Por kanalet e fshehta vazhdonin të punonin. Një ditë prej ditësh, Resuli, dikur shok shkolle me Sokolin dhe tani operativ i sigurimit të shtetit, duke kaluar pranë saj, iu drejtua dhe me një zë të qetë që shprehte përzemërsi i foli:

Puna e mbarë1

Afërdita e vështroi në sy e habitur. Një e dridhur i përshkoi trupin. Megjithatë,

për mirësjellje, iu përgjigj me të njejtën mënyrë:

Mbarë paç, ju faleminderit!

Resuli ndaloi hapat dhe vazhdoi po me të njejtën mënyrë:

Pashë shfaqjen tuaj dhe ju shkëlqyet me rolin që interpretuat dhe t’ju them

të vërtetën më vjen keq që jeni një pastruese shkolle, kur duhej të ishit një artiste e madhe.

Afërditës i dukej sikur para syve kishte fytyrën e një hipokriti madje, edhe më keq, atë të një gjaksori

Unë tani e kam zgjedhur profesionin tim, – iu përgjigj – Këto janë fshesa

dhe kova. Nuk kam pretendime për më tepër.

E keni gabim, – nguli këmbë Resuli. – Atë zgjidhje jua dhuruan rrethanat e

jetës, por që janë në dorën tuaj të rregullohen. Po deshët ejani ndonje ditë në zyrën time dhe të

bisedojmë për rrugën e zgjidhjes.

Kaq foli Resuli dhe u largua, duke patur në buzë një buzëqeshje që nënkuptonte shumë gjëra.

Hipokriti, – tha me vehte Afërdita, – kujton se do ta harroj krimin e tij.

Përsëriste fjalët e tij dhe kishte bindjen se prapa tyre fshihej diçka tjetër. Një zë i brendshëm i thoshte se vajtja në zyrën e tij do të ishte shkatërrimi moral i saj. Këtë dyshim ia shtonte edhe f akti se ai kishte qenë personi që kishte arrestuar Sokolin Në mbrëmje e bisedoi me t’ëmën. Edhe ajo i shfaqi nje mendim të dyzuar.

Sot moj bijë, – i tha ajo, – jetojmë në një botë të çuditshme. Jemi të rrethuar

nga njerëz të cilët nuk e dimë nëse janë engjëj apo djaj. Një zot e di vetëm këtë. Nuk e di sitë të them. Vepro si të thotë ndërgjegja jote.

Pas disa ditësh u takua përsëri ballë për ballë me Resulin.

A u menduat? – i tha ai

Afërdita nuk i ktheu përgjigje. Mendoi ta bisedonte edhe me Andrean. I shkoi

në zyrë. E dinte që ai largohej i fundit prej shkolle.

Ç’e mirë të solli? – pyeti ai duke i buzëqeshur.
Ndodhem para një dileme të madhe – i tha.

I tregoi propozimin e Resulit. Andrea e dëgjoi me vëmendje. Pasi u mendua

për disa minuta vazhdoi:

Në të njejtën dilemë jam edhe unë. Nuk besoj të jem më drejtor i kësaj

shkolle dhe nuk e di se ku do të më degdisin. Kjo është Shqipëria në të cilën jetojmë.

Në të vërtetë Andrean e kishin thirrur disa herë në Komitetin e Partisë për t’i bërë presion se përse e kishte ngritur aq lart atë që ishte e dënuar të punonte si pastruese. Por deri tani nuk ishte marrë asnjë masë kundër tij. Megjithatë këto nuk ia tha Afërditës.

Nëqoftëse do të më dëgjosh mua, – i tha më në fund – mos shko .

Afërdita e vendosi. Tashmë hezitimet dhe iluzionet ishin zhdukur.

Erdhi edhe dita e përfundimit të vitit shkollor. Drejtor Agroni organizoi një ceremoni

me këtë rast ku u zhvillua edhe ndarja e deftesave. U lavdëruan dhe u nderuan me flete nderi të gjithë nxënësit e shkëlqyer sipas klasave. Midis tyre edhe Arbëri e Petriti.

Afërdita po kthehej në shtëpi. Papritmas, pa e kuptuar se nga ia behu Resuli.

Dua të bisedoj me ju – i tha.

Ajo e mori me mend se çfarë donte të bisedonte ai por, tashmë ajo e kishte të qartë qëndrimin që do të mbante. Këtë e kishte vendosur qysh kur kishte biseduar me Andrean.

Mua sinqerisht, si një shok i vjetër i Sokolit, më vjen keq që një femër e

nivelit tuaj, të vazhdoni të punoni si një pastruese e thjeshtë, kur duhej të ishit një arsimtare e degjuar apo një aktore e shkëlqyer.

Afërdita ndjeu neveri për fjalët e shprehura prej tij.

Pastaj? – e ndërpreu.
Mendoj se është vepruar gabim në rastin tuaj dhe kjo për faj të ndonjë

dritëshkurtri që nuk ka ditur se si të veprojë me ju si dhe disa rrethanave të tjera të kushtëzuara nga pozicionimi i një individi në kushtet e krijuara në vendin tonë.

Pastaj?/ – përsëriti Afërdita
Kjo gjë mendoj se duhet korigjuar. Vendi ynë sot ka nevojë për kuadro si

ju. Por, për të bërë këtë korigjim duhet të kontribuoni.

Pastaj? – tha Afërdita për të tretën herë.
Ju duhet të tregoni se jeni e gatshme për të ndihmuar në vijën politike

që ndjek vendi ynë. Sot ka ende njerëz që në një mënyrë apo tjetër mundohen të pengojnë ecjen përpara të shoqërisë socialiste dhe ne duhet t’i zbulojmë ata. Duhet t’ju tregojmë vendin. Ju mund të na ndihmoni në këtë drejtim. Unë jam në pritje.

Ashtu?
Po ja duke biseduar me njerin apo tjetrin, duke blerë mendimet e tyre dhe në

rast se ndonjë shprehet kundra ta denonconi. Kështu do të kontribuoni në eliminimin e tyre dhe bashkë me ta edhe të ideologjisë së tyre të dështuar. Synimi ynë është krijimi i njeriut të ri me parimet e reja të shoqërisë socialiste,

Heshtja pas kësaj ligjërate vazhdoi gjatë. Afërdita, duke e vështruar në sy iu drejtua;

Keni gabuar adresë.! Më falni por duhet të largohem.
E keni menduar mirë? – kërcënoi Resuli. Toni i zërit të tij tani kishte

ndryshuar. Ishte toni injeriut që është mësuar të urdhërojë të tjerët

Plotësisht – ishte përgjigja.

U ndanë pa u përshendetur.

* * *

Afërdita u kthye në shtëpi dhe u mbyll në dhomën e saj. Donte të qetësonte nervat që i ishin ngritur për shkak të debatit me Resulin. Kjo gjë i ra në sy nënës e cila e ndoqi nga prapa dhe kur e pa që po rrinte e menduar i tha:

Bijë, çfarë të mundon?
Ndërgjegja ime. – ishte përgjigja.
E përse?
Sepse nuk arrij dot të gjej rrugën që duhet të ndjek.

Nëna e vështroi drejt e në sy dhe me një ton solemn i deklamoi vargjet:

Megjithëse drita ishte dikur kaq e ndritshme

Tashmë nuk mund ta shoh,

Megjithëse asgjë nuk mund të sjellë pas ndriçimin në bar

Lavdinë në lule

Nuk mund të vajtojmë, por do të gjejmë

Forcën në çka mbetet pas.

A e di kush i ka shkruar? William Wordsworth në “Ode mbi intimitetet e

pavdekësisë nga kujtimet e fëmijërisë së hershme“. A të kujtohet fëmijëria jote e herëshme? Sot ti nuk mund të shohësh ndriçimin e dritës së dikurshme. Vuri veshin çfarë shkruan poeti:

Nuk mund të vajtojmë, por do të gjejmë

Forcën në çka mbetet pas

A ke mundësi të gjesh forcë për ta përballuar? Unë besoj se po, ndaj ngrehu dhe vazhdo të jetosh.

Fjalët e nënës e gjallëruan Afërditën. Një ndjenjë tjetër kishte pushtuar zemrën e saj. Nga obori aty pranë u dëgjua zëri i Arbërit që qeshte me të madhe së bashku me disa shokë të tij.

Keni të drejtë, – tha, – ti më deklamove vargjet e Wordsworthit, ndërsa unë ato

të Alfred Tennysonit nga poema “Enoch Arden”:

E dashur Anë, çelu, ngushëllohu,

Vështro fëmijën, dhe gjer sa të kthehem,

Mbaj rregull në shtëpi se unë do të iki,

Për mua mos ki frikë.

E dëgjon të qeshurën e Arbërit? E pra unë, në këtë errësirë ku jetojmë, do të luftoj që kjo e qeshur të mos pushojë nga goja e tim biri dhe do ta gjej këtë forcë.

Me kaq biseda mori fund.

Kaloi muaji i parë i pushimeve. Një mbrëmje, ndërsa kthehej në shtëpi, takoi Andrean. U përshëndetën miqësisht.

Ejani të ulemi të pimë një kafe, – e ftoi ai.

U ulën dhe ndërsa kamarieri shërbente kafen, shkëmbyen bisedat e

zakonshme që bëhen në këto raste. Më pas hynë në temat që i ngacmonin përbrenda.

Një hije më është qepur nga prapa dhe nuk më le të qetë, – tha Andrea. –

Mundohem ta largoj por ajo nuk më ndahet. Më shfaqet kudo ku ndodhem. Ja edhe tani është këtu, në këtë bar. E keni në të majtën tuaj. Ktheni kryet me kujdes dhe vështrojeni.

Afërdita bëri sikur po kërkonte diçka në xhepin e majtë të xhaketës. Në fund të sallës dalloi një të panjohur që po pinte kafe duke vështruar drejt tyre.

E patë? Është ai i zakonshm i që po më ndjek qysh prej ditës kur dhamë

shfaqjen.

Afërdita i tregoi se në të njejtat pozita me të ishte edhe ajo. I tregoi edhe për përgjigjen që i ktheu Resulit.

Ky është fati ynë. Jemi të detyruar të jetojmë nën këtë ankth. – i tha.
Së shpejti do t’ia dëgjojmë avazin, shtoi Andrea. Në të vërtetë avazi u dëgjua në shtator me fillimin e vitit të ri shkollor.

Andrean e kishin pushuar si drejtor dhe emëruar mësues në një shkollë shtatëvjeçare, ndërsa Afërditën e kishin transferuar në ndërmarrjen bujqësore të qytetit.