Perkthim Nga Agim Xh. Dëshnica, Biston-MA/
KUPA E ARTË /
Në kohë të lashta jetonte hani Sanad.
Njëherë ky Sanadi, pasi u mendua thellë, tri ditë me radhë, mori vendim të mërgonte, duke i prirë popullit të vet për në vise të tjera më pjellore e me kullota të pasura. Udha ishte e gjatë dhe e vështirë.
Në prag të nisjes, kur po bëheshin përgatitjet, hani Sanad urdhëroi:
– Pleqtë do të na pengojnë në udhëtim! Pra, do t’i lëmë këtu! Asnjë plak nuk do të marrim me vete. Kush nuk i bindet këtij urdhri, ndëshkohet rreptë!
Sado i rëndë ishte për djemtë ai urdhër, sado keq që u erdhi për prindërit, s’kishin ç’të bënin, ndaj iu nënshtruan fatit. Se të gjithë dridheshin nga hani. Askush nuk mund ta kundërshtonte dot atë.
Vetëm djaloshi Kiren nuk pati zemër ta linte vetëm të atin plak. Ai u mor vesh me të pa shumë fjalë, që ta fshihte brenda një thesi të madh lëkure dhe ta mbartte për në vendet e reja. Atje të bëhej ç’të bëhej!
U ngrit populli me kopetë, me kuajt e devetë ngarkuar me plaçka, hejbé e thasë, e me hanin Sanad në krye u vu në udhë drejt veriut. Tok me të tjerët, brenda në thesin e madh prej lëkure mbi shpinën e kalit, udhëtonte dhe plaku i Kirenit. I biri e ushqente fshehuras, i jepte të pinte ujë, dhe kur pushonin natën, e zgjidhte thesin, e nxirrte plakun jashtë në errësirë, që të merrte frymë dhe të çmpinte këmbë e duar.
Kështu, udhëtuan gjatë deri sa dolën buzë detit të gjerë. Sapo ishte errur. Hani Sanad urdhëroi të ndaleshin të gjithë dhe të flinin. Një nga të afërmit e hanit, duke u endur gjatë bregut, vuri re se brenda në det, në fund fare, diçka shkëlqente dhe vetëtinte. Hetoi mirë e mirë ai dhe zbuloi se ajo na qenkej një kupë e madhe e artë me trajtë të çuditshme! Vrapoi për tek hani dhe i tregoi ç’kishte parë. Sanadi, pa e shtyrë më tej, dha urdhër ta nxirrnin nga deti kupën dhe t’ia çonin sa më shpejt. Po kush ishte burrë të zhytej në ato ujëra të thella e të panjohura? Atëherë hani urdhëroi të hidheshin në det sipas shortit. Në fillim i ra shorti njërit prej njerëzve të afërm. Dhe ai u hodh, por nuk u kthye më. Pastaj i ra shorti një tjetri. U vërvit edhe ky nga bregu thikë poshtë dhe mbeti në fund të detit. E humbën jetën kështu shumë njerëz të hanit Sanad. Por ai ishte i pamëshirshëm. As që kishte ndër mend të hiqte dorë nga ajo tekë e tmerrshme. Me urdhër të tij u zhytën në thellësinë e detit dhe u mbytën plot e plot të tjerë.
Më në fund, i erdhi radha djaloshit Kiren. Ai më parë vajti tek i ati ku e kishte fshehur dhe e përshëndeti:
-Baba, lamtumirë! – i tha. – Na erdhi fundi të dyve!
– Pse, ç’ka ndodhur? – e pyeti plaku i habitur.
Djali i kallzoi se ishte urdhëruar të hidhej në fund të detit për të nxjerrë një kupë të artë.
– Po janë hedhur aq e aq të tjerë para meje, baba, dhe askush nuk është kthyer! Pra, edhe unë do të mbytem ndën ujë dhe ty do të të gjejnë këtu dhe do të të vrasin.
– Eh, biri im! – ia ktheu plaku. – Shokët e tu janë mbytur më kot, se kupa e artë nuk ndodhet në fund të detit! A e sheh atë malin, që ngrihet mbi det? Atje është ajo, në majë. Kurse në det duket vetëm pasqyrimi i saj. Si nuk e paskeni kuptuar!?
– Ç’të bëj unë, atëherë?
– Ngjitju malit, merre kupën dhe çoja hanit! Do ta diktosh atë nga larg, pa shumë vështirësi, nga shkëlqimi. Por, ka të ngjarë që ajo të jetë mbi shkëmbin e lartë, e atje ti nuk mund të ngjitesh. Prit, sa të dalin mbi shkëmb dhitë e egra dhe trembi! Ato, duke u larguar me frikë e duke u ngatërruar me njëra – tjetrën, do ta shtyjnë atë dhe ti do ta kapësh. Pra, nisu dhe kujdes që të mos e lësh të bjerë në humbëtirën e errët të malit!
Shkoi Kireni që atë çast në mal. U kap pas shkurreve, pas drurëve , në gurët e mprehtë. U ça në fytyrë e duar, u gjakos dhe grisi teshat. Më në fund, arriti në majë. Pa shkëmbin e lartë dhe sipër tij kupën e artë tek shkëlqente. Por ishte e pamundur të ngjitej atje. Ndaj bëri siç e kishte porositur i ati. Priti sa dolën mbi shkëmb dhitë e egra. Ato rrinin dhe vështronin poshtë të qeta.
Djaloshi Kiren u bërtiti me sa kishte fuqi. Dhive u hyri tmerri. U shpërndanë të lemerisura nëpër shkëmb dhe e goditën kupën e artë. Ajo u rrukullis tatëpjetë dhe guximtari e kapi me shkathtësi. I lumtur dhe i kënaqur, me kupën në duar, zbriti nga mali, vajti te hani dhe ia dorëzoi. Ai e pyeti i habitur:
– Si arrite ta nxjerrësh nga deti!?
– Jo nga deti! – iu përgegj Kireni. – E solla nga mali. Në det ishte vetëm pasqyrimi i saj.
– Ç’thua! Kush ta tregoi këtë?
– Askush! E mendova vetë!
Sanadi nuk e zgjati më, po e la të lirë.
Ditën tjetër karvani eci më tej… Arriti buzë një shkretëtire. Dielli përvëlonte tokën. Bari qe djegur i tëri. Përqark nuk gjendej as lumë dhe as përrua. Njerëzit dhe bagëtinë po i mudonte një etje zhuritëse.
Të dërguarit e hanit brodhën me kuaj anembanë se mos gjenin ndonjë burim, po nuk u zunë sytë asnjë pikë uji. Kudo shihej veç tokë e thatë. Njerëzit i zuri tmerri. Si do të jetonin pa ujë, si do të shpëtonin?
Kireni iu afrua të atit dhe e pyeti:
– O atë, më thuaj ç’duhet të bëjmë?
– Lëreni të lirë një lopë tre vjeçe dhe ndiqeni pas! Atje ku ajo do të ndalet dhe do të nuhasë, atje gërmoni!
Djali vrapoi, gjeti lopën tre vjeçe dhe e lëshoi. Lopa me kokën e ulur endej nga një vend në tjetrin. Më në fund, ndaloi dhe nuhati duke shfryrë me zhurmë.
– Këtu të gërmojmë! – thirri Kireni.
Njerëzit gërmuan dhe shumë shpejt ndeshën tek një rrjedhë e nëndheshme, prej nga shpërtheu ujë i pastër dhe i ftohtë. Pinë të gjithë sa deshën, u gëzuan pa masë dhe u gjallëruan.
Hani thirri Kirenin dhe e pyeti:
– Si munde ta gjesh burimin në këto toka të thata!?
– Vetë, zotëri! Sipas shenjave!
Nisi përsëri udhëtimi.
Ecën e ecën ditë të tëra dhe u ndalën të pushonin.
Natën befas ra një shi i furishëm dhe i shuajti të gjitha zjarret. Sado që njerëzit përpiqeshin, nuk ndiznin dot zjarre të tjerë. Të mbërdhirë, të lagur e të cfilitur siç ishin nuk po dinin si t’ia bënin.
Dikush vuri re një zjarr të largët në majën e një mali.
Hani Sanad urdhëroi të niseshin disa dhe të sillnin zjarr. Dhe ata u sulën menjëherë të përmbushnin urdhrin e hanit. E gjetën zjarrin rrëzë një bredhi me degë të dendura dhe një gjahtar që dremiste pranë tij. Morën nga një urë të ndezur, po nuk e sollën dot, se ua fiku shiu rrugës. U zemërua hani Sanad dhe urdhëroi të ndëshkoheshin të gjthë ata që shkuan e nuk prunë zjarr.
I erdhi radha të shkonte Kirenit.
– Si mund ta sjellë zjarrin nga mali, baba? – pyeti ai të atin.
Plaku i tha:
– Mos u gënje me urat e zjarrit, sepse ato t’i shuan shiu udhës, t’i kthen në hi! Por, merr me vete një qyp të madh, mbushe me prush dhe kështu e ke zjarrin të sigurt!
Dhe Kireni ashtu bëri. Dhe pruri nga mali një qyp plot me prush. Njerëzit ndezën zjarret, u thanë, u ngrohën dhe gatuan gjellën.
E mori vesh hani se kush e solli zjarrin, ndaj kërkoi shpëtimtarin.
Kur pa prapë përballë tij Kirenin, iu çirr gjithë inat:
– Gjersa ti e dije se si sillet zjarri, përse heshte deri tani?
– Jo, nuk e dija! – iu përgjigj djali me sinqeritet.
– Po si ia arrite atëherë!?
Sanadi vazhdoi ta pyeste gjerë e gjatë. Dhe, Kireni, më në fund, i tregoi se të gjitha ia kishte mësuar babai plak.
– Ku është ai!?
– Me mua basshkë! E kam marrë me vete, brenda një thesi të madh lëkure mbi kalë.
Atëherë, hani Sanad urdhëroi t’i sillnin plakun. Dhe kur ia sollën, iu fal me nderim dhe iu kthye të gjithëve:
– Dëgjoni, o njerëz! Unë e tërheq urdhrin, që pata dhënë para nisjes! Pleqtë, jo veç që nuk janë pengesë për të rinjtë, por pa mençurinë e tyre nuk bëhet dot hap! – Pastaj Sanadi iu drejtua plakut me përulësi: – S’ke arësye të fshihesh më, zotëri! Do të ecësh lirshëm si gjithë të tjerët, por hipur mbi kalë dhe pranë meje!
TRE VËLLEZËRIT
Një plak na kishte tre djem. Kur po vdiste, u la amanet t’ia ruanin varrin natën me radhë. Po kur ai vdiq, djali i madh tha:
– Unë nuk vete të ruaj një të vdekur! – Dhe ndenji në shtëpi pa e prishur qetësinë e vet. Në vend të tij, shkoi te varri më i vogli. Rrinte atje dhe sodiste yjet në qiell.
Në mes të natës doli i ati nga varri dhe e pyeti:
– Je ti, i madhi ?
– Jo, jam i vogli!
U dëgjua troku i një kali. Ishte një kalë qimekuq me pajime argjendi. Mbi shalë mbante disa petka të shtrenjta. I ati e mësoi të birin, që të këpuste nga bishti i kalit një qime dhe ta linte kalin të lirë.
I tha të birit dhe këto:
– Kur të kesh ndonjë nevojë, ndize qimen dhe kali do të vijë pranë teje me revan!
Në mëngjes djali i vogël u kthye në shtëpi.
E pyetën vëllezërit:
– Hë, e ruajte varrin? Pe gjë atje?
– Po, e ruajta dhe asgjë nuk pashë!
Ditën tjetër e kishte radhën i mesmi të shkonte te varri.
– Eh! Përse u dashka të vete të ruaj të vdekurin! – tha ai dhe nuk shkoi.
U nis ta ruante përsëri i vogli. Natën doli i ati dhe pyeti:
– Kush je ti, i mesmi?
– Jo, i vogli!
Erdhi atje pranë një kalë i zi. I ati e porsiti të birin e vogël t’i këpuste një qime nga bishti kalit të zi dhe ta linte të lirë.
– Po pate nevojë për ndonjë gjë, ndiz qimen e tij dhe ai do të vijë tek ti menjëherë!
E nësa babai u shtri në varr, djali këputi nga kali i zi një qime e u kthye në shtëpi.
E pyetën vëllezërit:
– E, bëre roje? Çfarë pe të varri?
– Asgjë nuk pashë!
Natën e tretë i ati nxori nga varri një sofrabez të bukur, ia dha të voglit dhe i tha:
– Meqenëse vëllezërit e tu nuk erdhën të më ruanin, ata do të bëhen të varfër, kurse ti – i pasur. Merre sofrabezin, hape, thuaj se ç’do dhe do ta kesh në çast!
Dhe djali e mori dhe e fshehu në gji. Kur u kthye te vëllezërit, ata nisën ta tallnin se kishte ndenjur tri net pa gjumë, si budalla.
… Kaloi një vit. Nëpër stepë u hap fjala se hani donte ta martonte çupën e vet me zhigitin më të shkathët. Ndaj, nga të gjitha anët ia behën te sarajet e hanit shumë djem, me shpresë se mos ndonjërin prej tyre ai do ta zgjidhte për dhëndër. Filluan të bëheshin gati për të shkuar edhe dy vëllezërit e babait të vdekur, i madhi dhe i mesmi. I vogli iu lut ta merrnin edhe atë, por ata nuk pranuan.
– Edhe budallenj na duhen nëpër këmbë tani! – i thanë.
Mbeti vëllai i vogël në shtëpi. U mendua një hop, nxori qimen e kalit të kuq dhe e ndezi. Dhe sakaq ai iu shfaq pranë. U vesh djali me ca petka të shtrenjta zhigiti që ishin nderur mbi shalë, i kërceu kalit sipër, e i grahu fort. I arriti vëllezërit, i la pas, duke fluturuar si era, dhe u gjend me një frymë përpara sarajeve të hanit.
Atje hani paskësh ngritur shtatë shtëpi në radhë. Atë më të lartën e kishte caktuar për të bijën. I dha një unazë asaj dhe u foli djemve që ishin mbledhur:
– Dëgjoni këtu! Ai zhigit, që do të marrë nga dora e bijës sime unazën, do të jetë dhëndri im!
Vëllai i vogël e ngau me të shpejtë kalin qimekuq. Vrapoi kali, kërceu gati afër çupës së hanit, u zgjat kalorësi, por nuk mundi t’ia arrinte qëllimit.
Nxori atëherë ai qimen e zezë, e ndezi dhe iu shfaq pranë sakaq kali i zi.
Hipi vëllai i vogël mbi të, i grahu, vrapoi kali me vrull dhe e çoi para bijës së hanit.
E pa ajo djalin, e pëlqeu shumë, i vuri fshehuras në gisht unazën dhe e porositi që ta lidhte mirë me një rrip bezeje, që askush të mos ia shihte e t’ia vidhte.
Pastaj njerëzit u shpërndanë, se vajza e hanit s’ishte më me unazë në gisht. Pra, një nga djemtë ia kishte marrë, por cili? Dita e dasmës do ta bënte të njohur.
… Dhe ajo ditë erdhi. U mblodh gjithë populli. Shumë vetë nisën të kërkonin me sy atë, që kishte unazën, por s’po e gjenin dot.
Vajza e hanit urdhëroi t’i sillnin afër djalin që e kishte gishtin të lidhur me një rrip bezeje.
Dhe ai erdhi, por këtë herë i veshur thjesht. Njëri gisht i tij – i mbështjellë me rripin e bezes. E zgjidhi ai dhe i tregoi hanit unazën e rrallë.
Hani siç qe zotuar, ia dha të bijën për nuse, por nuk e lejoi çiftin e ri të jetonte në pallat, se nuk i pëlqeu dhëndri. Qenkësh fshatar dhe nga derë e varfër! Dha urdhër t’u ngrinin një kasolle ca më tutje.
… Një ditë prej ditësh hani u sëmur. Mjeku porositi të kapej një kalë i egër që jetonte larg ndër pyje. Me mishin e tij të ushqenin hanin. Thirrën dy vëllezërit, të madhin dhe të mesmin. Hani u dha kuajt më të mirë. Kërkoi edhe dhëndri të shkonte për gjah me ta. Hani u ngrys në fytyrë dhe i dha një nga kuajt më të dobët.
Morën udhën vëllezërit të kapnin kalin, që rronte i vetmuar. Vëllai i vogël mbeti prapa. Kali që kishte nuk ia thoshte për vrap. Prandaj e vrau, ia rropi lëkurën dhe mishin ua hodhi qenve. Ndezi qimen e kuqe. Erdhi kuqua, sa hap e mbyll sytë. Ky, pasi djaloshi hipi, i tha:
– Mbaju mirë! Kur të arrijmë kalin e egër, kape fort nga jelet e qafës! Po s’e bëre këtë, ai do të na vrasë me shqelma të dyve.
U lëshua revan kuqua në stepë, tek po kulloste kali i pyllit. U hodh mbi të më i vogli i tre vëllezërve, e kapi nga jelet dhe e tërhoqi zvarrë deri buzë lumit dhe ndaloi. Nxori sofrabezin, që i kishte dhënë i ati, e hapi dhe në çast para tij u shfaq një kasolle e bukur sa s’ka.
Kaluan aty pari dy vëllezërit, i madhi dhe i mesmi, panë kasollen me habi dhe një kalë të egër, që kulloste i qetë, lidhur atje pranë. Hynë brenda, por vëllanë e vogël të veshur aq mirë, me petka të shtrenjta, nuk e njohën. Nisën të bënin pazar me të për kalin.
Ua ktheu i vëllai:
– Nëse më jepni gishtin e vogël, merreni!
Menduan ata se mëngët i kishin të gjata, nuk do t’u dukej dora me katër gishta. Prenë të dy gishtin e vogël dhe ia dhanë. I vëllai i tyre, tashmë dhëndër i hanit, i mbështolli gishtat e prerë me një beze, i futi në xhep dhe ua dorëzoi prenë, që kishte kapur në pyll. Dhe vëllezërit u larguan të kënaqur. Dhëndri i ri mblodhi sofrabezin dhe kasollja u zhduk. Kërceu ai mbi kuqon dhe u kthye në shtëpi. Në të hyrë të fshatit, lëshoi kalin dhe vuri para bagëtinë.
Populli filloi ta tallte. Gruaja e priti e zemëruar.
Kurse ai iu përgjigj:
– Kalin e kisha gërdallë. Me atë për njëqind vjet nuk e zë dot një kalë pylli!
Dy vëllezërit e therrën kalin e egër, i dhanë hanit të hante nga mishi i tij, e megjithatë ai nuk u shërua.
Thirrën sërish mjekun.
I hodhi një sy të sëmurit mjeku dhe tha:
– Hani duhet të hajë mish nga dy pata të bukura me krahë të arta, që mund të kapen nga gjahtarët.
Përsëri vëllanë e madh dhe të mesmin i thirrën të merreshin me atë punë gjuhetie. U hipën kuajve ata dhe u nisën.
U lut edhe dhëndri të merrte pjesë në gjah.
E mori vesh hani, u prish në fytyrë dhe porositi t’i jepnin kalin ulok.
Dhëndrit i erdhi inat. Sapo doli nga fshati, e vrau. I hoqi lëkurën dhe mishin ua dha qenve. Pastaj ndezi qimen e zezë dhe kali i zi i erdhi në çast. I shkëlqyen sytë dhëndrit. Hipi mbi të dhe nxitoi drejt detit. Atje zuri dy patat e bukura me krahë të arta dhe u kthye. Udhës ndaloi, nxori sofrabezin dhe e hapi. Kasollja e bukur iu shfaq aty pranë. Përsëri erdhën vëllezërit, hynë atje dhe nuk e njohën të vëllanë me atë veshje të pasur. Ia nisën pazarit për patat.
I ndërpreu vëllai i vogël:
– Po të më jepni gishtat tregues, patat janë tuajat!
U menduan dy vëllezërit. Tre gishta që do t’u mbeteshin u mjaftonin. Dhanë gishtat, morën patat e bukura me krahë të arta dhe ia çuan hanit të sëmurë.
Pas tyre ngau vëllai i vogël. Rrugës vrau dy laraska dhe i hodhi mbi sup. E panë njerëzit dhe e tallën. Gruaja iu zemërua. Ai u mbrojt:
– Më dhanë kalë sakat, kalë të ngordhur. Ç’të bëja!
I hëngri patat hani, por prapë nuk u shërua.
Mjeku tha se duhej gjetur nëpër livadhe pela me dyzet mëza, me krifë të artë. Vetëm qumështi i saj do ta shëronte hanin.
Dy vëllezërit ua hipën kuajve dhe ia hynë edhe kësaj pune të vështirë.
Pas tyre, u çapit me një kalë të sëmurë edhe vëllai i tyre i vogël. Por, sapo doli nga fshati ai, kalin e sëmurë e vrau dhe e rropi. Mishin ua hodhi qenve. Ndezi pastaj prapë qimen e zezë. Kali i zi ia mbërriti si era, e këshilloi ta mbulonte me tri lëkurë dhe i tha:
– Pela do të përplaset me mua tri herë dhe lëkura do t’i zhvatet. Kur të jetë lodhur e cfilitur, atëherë hidhu e kape!
Djali u vërvit me shkathtësi mbi kalin e zi dhe u sul revan të zinte pelën me krifë të artë e bisht të argjendtë.
Ndodhi ashtu siç tha kali magjik. Kur pelën e lanë fuqitë dhe shpejtësia, dhëndri trim i hodhi lakun dhe e mbërtheu fort. Dyzet mëzat e ndoqën pas. E ai e tërhoqi pelën lehtë – lehtë.
Në pushim hapi sofrabezin. Kasollja e bukur u shfaq përsëri. Atë kohë dy vëllezërit e tij po ktheheshin duarthatë. Kur, befas u zunë sytë kasollen, që i kishte magjepsur më parë, dhe pranë saj duke kullotur e qetë pela me dyzet mëzat. Krifat e tyre qenë të arta, kurse bishtat – prej argjendi.
Nuk e njohën vëllanë e tyre ata, të veshur e të mbathur si s’bëhej më mirë.
Pazari për pelën në mes tyre dhe vëllait të vogël nisi si me ethe.
– Mirë, – tha vëlla i vogël, – çmimi im nuk është aq i lartë. Kërkoj vetëm t’u shënoj nga një damkë në krah.
U menduan dy vëllezërit. E kush do t’ua shihte damkën nën këmishë? Askush!
Pranuan, u damkosën, morën pelën me dyzet mëza dhe ikën.
Vëllezërit u vunë në udhën e kthimit. Pas tyre kalëroi djaloshi hipur mbi kalin e zi, por e ngau me trok dhe sipër tij qëndronte krenar. Shkoi drejt në pallat, tek hani. E pa ai ashtu të veshur shik dhe e pyeti:
– Kush je ti, mor djalë? Përse ke ardhur tek unë?
Dhëndri iu përgjigj:
– Unë jam ai, që kapi kalin e egër, çiftin e patave të bukura me pendë të arta dhe pelën me krifë të artë, bishtargjendtë e me dyzet mëza.
– Jo! – thirri hani. – Nuk je ti që i kape, por ata të dy atje! – Dhe i tregoi me dorë dy vëllezërit, që mbanin pelën për freri.
Atëherë, ai ia ktheu:
– Unë ju dëshmoj se ata i morën të gjitha nga duart e mia! Ja, dy gishtat e tyre të vegjël, që i prenë për t’u dhënë kalin e egër! Ja, dhe dy gishtat tregues për patat! Kurse pelën me mëzat pranova t’ua jepja, vetëm kur më lanë t’u vija nga një damkë në krah!
Hani e pa zhigitin me vemendje dhe njohu tek ai dhëndrin e vet.
U gëzua, u shërua dhe e ftoi atë tok me të bijën të jetonin tek ai në pallat.
Tregojnë se më vonë, si u plak, hani ia la vendin dhëndrit
DY DESH TREMBIN UJQIT
Dy desh gjetën në pyll një kokë ujku. E morën për ta çuar në shtëpi. Udhës panë një kasolle. E lanë kokën e ujkut jashtë pragut dhe hynë brenda. Po ç’të shihnin! Brenda, nëpër qoshet e kasolles, ishin shtrirë disa ujq. Ata qenë të uritur, ndaj u gëzuan shumë, kur panë deshtë dhe aq u hutuan sa nuk po dinin nga t’ia nisnin për t’i copëtuar. Deshve u hyri tmerri, por nuk e bënë veten.
Njëri nga ata i tha tjetrit:
– Oh, sa më hahet! Më griu uria, beson? Sillma shpejt atë kokën e ujkut, që therëm dje!
Dashi tjetër doli, ia solli dhe ia priti me inat:
– Me ç’po shoh, ti dashke ta hash vetëm këtë, po unë çfarë të ha?
– Çfarë të hash!? Po pse nuk ta mbushkan syrin tërë këta ujq që janë këtu!? Zgjidh, ore, më të majmin, there dhe haje! Ç’pret!? Pastaj ther edhe një për mua, se ti e di, nuk më mjafton vetëm një kokë!
Ujqit u trembën sa s’ka. Një nga një, me bisht ndër shalë, dolën jashtë në heshtje dhe ia dhanë vrapit nga sytë këmbët.
ARIU NË THES
Ariu po ecte ngadalë nëpër stepë. Pa dhelprën dhe iu qep prapa turravrap. Dhelpra, nxito e nxito, arriti te strofkulla e vet, rrotulloi bishtin dhe humbi brenda saj.
Ariu ndaloi dhe nuk dinte ç’të bënte. Ishte i lartë dhe i trashë. Ku e nxinte vrima e strofkullës! Sa nuk po plaste nga marazi, që i shpëtoi për një qime ajo e mallkuar dhelpër! U përpoq të rrasej me zor në strofkull, por qenkësh e pamundur! Mundi të fuste vetëm kokën deri te veshët, por më tej nuk po shtyhej dot. Atëherë, vendosi të tërhiqej pas, por s’po mundte. Kishte ngecur. S’lëvizte dot as para e as prapa. Dhelpra, ndërkohë, kishte dalë nga një brimë tjetër nën dhé dhe po e sodiste e kënaqur. Ngulte këmbët ariu i gjorë dhe përpiqej të shkulej, por hiç që hiç. Dukej sikur kishte zënë rrënjë ndën tokë.
I shpërtheu gazi nga hundët dhelprës. Shkoi pranë ariut ajo dhe filloi ta tallte e ta lagte me ujë. Por ai u cfilit e u cfilit dhe, më në fund, arriti ta nxirrte kokën. U mbush me frymë, shfryu dhe hodhi sytë përqark. Donte të dinte në e pati parë kush se çfarë i kishte punuar dhelpra.
Jo shumë larg njëri po ruante delet. Shkoi ariu tek ai dhe e pyeti:
– A pe gjë ti, o bari , se ç’ndodhi atje tutje?
– Pashë, o ari, pashë!
– E çfarë pe?
– Po ja, se si të bëri për ujë të ftohtë ajo shejtane dhelpër!
Ariut sa s’i dolën sytë nga inati.
– Mirë, – ia ktheu bariut, – meqenëse paske parë diçka, qepe dhe mos llomotit me asnjë tjetër, ndryshe të shqeva!
Bariu u tremb dhe iu betua se nuk do të hapte gojën askund.
Kur u nda me të, ariu e kërcënoi sërish dhe shkoi në punën e vet. Kurse bariu atë mbrëmje, sapo e futi bagëtinë në vathë, nuk iu durua e vajti ua kallzoi të gjithëve dredhinë e dhelprës. Njerëzit u gajasën, ndërsa çamarrokët seç ngritën një këngë gazmore me dhelpër dhe ari.
Me të dëgjuar atë këngën ariu, sa s’plasi nga inati. Qimet iu ngritën përpjetë. Sytë nisën t’i nxirrnin flakërima. Në mëngjes iu afrua bariut në kullotë, duke turfulluar.
– Ç’qe ajo që bëre, or bari!? Përse nuk e mbajte fjalën? Pse më gënjeve dhe më turpërove në tërë stepën? S’ka lumë që e lan fajin tënd! Prandaj, bëhu gati, se do të të ha!
Bariu u drodh, derdhi lot dhe iu lut ariut t’i jepte tri ditë kohë, sa për t’u takuar e për t’u dhënë lam-tumirën e fundit njerëzve të shtëpisë dhe miqve…
– Mirë, ashtu u bëftë! Po t’i jap tri ditë afat, mandej mos prit mëshirë nga unë!
Me të thënë këto, ariu u largua.
Bariu ra përtokë, mbuloi me duar fytyrën dhe qau me ngashërim. Papritur, iu afrua atij dhelpra.
– Ç’ke kështu, o bari? Pse qan? – e pyeti.
– Si të mos qaj! – ia ktheu ai. – Ti nuk di gjë, po unë kaq e pata, mbarova! – Dhe i tregoi se çfarë i kishte ndodhur me ariun.
– Ashtu, hë? E po, mjaft me të qara! Ç’më jep mua, të të shpëtoj prej ariut?
– Ua! Pyetje është kjo!? Ç’të duash të jap! Nuk të kursej asgjë!
– Vërtet!? Atëherë, veshkat e tua dua!
– Mirë, vetëm, aman, më nxirr nga ky hall!
Dhe ranë kësisoj në ujdi.
Pas pak, dhelpra i tha bariut:
– Shko në fshatin tënd, shëtit tri ditë nga të duash, pastaj eja prapë këtu! Veç mos harro të marrësh me vete një thes të madh dhe një shkop të trashë! Unë do të të pres jo shumë larg prej këtej. Porsa të vijë ariu, lute dhe për tri ditë të tjera. Në atë kohë unë atje tek do të jem do të sjell rrotull bishtin dhe do të ngre pluhur përpjetë. Ariu do ta shohë pluhurin dhe do të të pyes ty: “Ç’po bëhet kështu ?” Ti menjëherë do t’i thuash me zë të ulët: “Gruas së hanit i ka shkrepur në kokë të mos hajë asgjë, përveçse zemër ariu! Prandaj, hani, hipur mbi kalë, me heshtë në dorë, është lëshuar nëpër stepë dhe po kërkon të gjejë një ari! Troku i kalit është që po e ngre pluhurin!” Sa të thuash këto fjalë, do të shohësh se si do të sillet ariu dhe se si do të vejë puna më tej.
Bariu bëri siç e porositi dhelpra. Vajti në fshat dhe pas tri ditësh u kthye tek i tha ajo.
Dhe ja, na vjen ariu! Leshtë – ngritur përpjetë, sytë – të ndezura flakë dhe goja i lëshonte jargë.
Bariut iu drodh mishtë. Ra në gjunjë para tij dhe iu lut ta linte të lirë edhe tri ditë të tjera.
– Mjaft më! Brodhe e brodhe sa deshe, tani më duhet të qërroj hesapet me ty! – ia ktheu ariu ashpër.
Dhe kur po bëhej gati të hidhej mbi bariun, nga toka u ngrit gjer në qiell një shtëllungë e madhe pluhuri.
Ariu u step.
– Ç’po ndodh ashtu!? – pyeti me të shpejtë bariun. – Ç’është gjithë ai pluhur!?
Bariu iu përgjigj siç e kishte mësuar dhelpra.
Ariut i shkuan sytë shtrembër nga tmerri dhe iu lut bariut me të qara:
– Më fshih nga hani, të lutem! Nuk do të ta harroj kurrën e kurrës të mirën!
– Mirë! Hyr te ky thes dhe mos u ndje!
Ariu hyri. Bariu ia lidhi grykën thesit fort e më fort. Pastaj mori shkopin e trashë dhe fut e bjer, fut e bjer, deri sa ariu nxori frymën e fundit.
Sakaq ia mbërriti atje zonja dhelpër.
– Ja, shpëtove! – i tha. – Nem tani shpërblimin!
Bariu i gjorë, pa se prapë nuk po i ndahej vdekja.
“Jetova, – mendoi, – me aq e aq vështirësi në këtë botë dhe tani u dashka të vdes kot së koti!”
Në ato çaste, për çudi, nisën t’i kërcisnin fort barku dhe zorrët!
– Kush po leh ashtu në barkun tënd, i dashur? – e pyeti dhelpra e habitur.
– E di si është puna, moj zonja dhelpër? – ia ktheu bariu. – Mbrëmë më zuri një uri e padurueshme, ndaj gëlltita të gjallë një langua. Si duket, ai e paska nuhatur që ti je kaq pranë dhe ndaj po leh.
Sapo dëgjoi dhelpra të flitet për langoin, bishti iu ngrit pas këmbëve. Kërceu si sustë dhe u zhduk si era.
Thonë se edhe sot e kësaj dite nuk është parë më në ato anë.
DEVEJA DHE TRE SHOKËT E PABESË
Dhelpra po vraponte nëpër stepë. Papritur i doli përpara deveja. Ajo u ndal dhe e pyeti:
– Deve, moj deve, nga vete kështu?
– Po kërkoj vende të begatshme, ku të ketë plot për të ngrënë e për të pirë! – iu përgjigj deveja.
– Kur qenka kështu, merrmë dhe mua me vete!
– Meqë dashke, eja!
Nisën të ecnin të dyja tok. Në rrugë takuan ujkun.
– Për ku veni kështu? – i pyeti ujku.
– Po kërkojmë vende të mira për të jetuar.
– Merrmëni dhe mua!
– Meqë dashke, eja!
Ecën më tej të tre bashkë. Në udhë takuan luanin.
– Ej, miq, nga kështu? – i pyeti luani.
– Po kërkojmë vende pjellore me shumë ushqim.
– A nuk më merrni dhe mua?
– Pse jo, hajde!
Bën tutje të katër.
Ec e ec, mbërritën te një grykë e gjelbër mali. Atje kishte gjithçka: bar të dendur, që mezi kalohej, gjë të gjallë pa numër dhe ujëra burimesh.
– Qenka vend i mrekullueshëm! – thanë kafshët me një gojë dhe vendosën të qëndronin.
Luani, ujku e dhelpra nisën të gjuanin shpendë. Deveja kulloste bar. Ditët kalonin dhe ata jetonin në miqësi. Nuk grindeshin dhe nuk e shanin njëri – tjetrin.
Erdhi dimri. Shpendët shtegtuan për në vendet e ngrohta, kafshët e vogla u strukën në strofkat e tyre. Tashti luani, ujku dhe dhelpra e kishin tepër të vështirë të gjenin ushqim. Vetëm devesë nuk i mungonte bari. Ajo e gjente atë me lehtësi poshtë dëborës, e hante dhe shëndoshej.
Atëherë luani, ujku e dhelpra u mblodhën më vete dhe vranë mendjen si ta përballonin atë dimër të ashpër.
Fytyra e luanit ishte e ngrysur. Ai, si heshti për pak, tha:
– Kështu s’durohet! Njëri nga ne duhet të bëhet fli për shokët!
Dy kafshët e tjera në fillim e miratuan mendimin e tij, por pasi u menduan një copë herë, u trembën. Asnjë nuk donte të vdiste.
Por, papritur dhelprës seç i ra ndër mend. Me një zë lajkatar iu kthye luanit:
– Dëgjomë, o i dashur, – i foli e buzëqeshur, – ti ke plotësisht të drejtë, por lejomë t’i them dhe unë dy fjalë! Kush është më i bëshëm në mes tonë? Deveja! Kush ka më shumë mish? Deveja! Pra, ajo duhet të flijohet për ne!
Ata të dy, si luani, ashtu edhe ujku, e pëlqyen atë mendim, ndaj vendosën ta vrisnin devenë dhe të ushqeheshin me mishin e saj.
E dëgjoi këtë prapësi deveja dhe nisi të qante.
– Miqtë e mi, ju e dini mirë, se unë kam qenë përherë shoqe besnike e juaja! – u tha ajo atyre të treve. – Kini mëshirë për mua! Mos më vrisni! Unë do t’jua shpërblej!
Luanit dhe ujkut i erdhi keq për devenë dhe nuk e trazuan. U qetësua deveja dhe shkoi të gërmonte dëborën, të kulloste dhe të shëndoshej më tepër.
Por kafshët e tjera, si më parë, vazhdonte t’i grinte uria. Ato, çdo ditë e më tepër po dobësoheshin aq shumë, sa nuk po dalloheshin më se cilat qenë.
Një mëngjes dhelpra iu lut shokëve ta linin të bisedonte një herë vetë më devenë, se mund ta bindte të flijohej për ta.
Kafshët pranuan.
Kështu, ajo bëri sikur shkoi tek ajo, u kthye sakaq e gëzuar dhe gënjeu, se gjoja shoqja e tyre, pasi kishin folur të dyja, nuk kishte më kundërshtim. Por, ama, kërkonte që mishin ta ndanin të tre në mënyrë të barabartë. Përndryshe, do të ngjallej dhe do të arratisej. Luani e ujku e besuan dhelprën. E zunë devenë, e therën dhe e rropën. Pastaj, ende pa e ndarë, ujku rrëmbeu mëlçitë dhe i gëlltiti. Luani e pa, u egërsua dhe iu sul ujkut. Ky vrapo e vrapo, që të mos binte në kthetrat e luanit, dhe kësisoj, shumë shpejt u zhdukën të dy pas malit.
Dhelpra aq deshi. Pa humbur kohë, e copëtoi mishin dhe e fshehu nëpër vrimat e një shkëmbi. Pastaj u kthye tek kishte qenë më parë dhe po rrinte shumë e mërzitur.
Mbërriti luani dhe pyeti:
– Ç’u bë mishi!?
Dhelpra qau me hidhërim dhe iu përgjigj:
– Ja, ju e keni fajin, se nuk e mbajtët fjalën, ndaj deveja u ngjall dhe u arratis!
Luanit i erdhi të pëllciste, por s’kishte ç’të bënte. I besoi dhelprës dhe ra e fjeti i uritur.
Natën u qas ujku fshehuras. Dhelpra i tha edhe atij po ato fjalë. Dhe kur edhe ujku rënkoi e u shtri sa gjatë e gjerë, ajo shkoi te shkëmbi, nxori zorrët e devesë dhe filloi t’i shqyente.
Por, veshët pipëz të ujkut e kishin ndjerë, kur qe ngritur e ishte larguar. I qe vënë pas ai dhe tani po e shikonte i habitur.
– Dhelpër, moj, çfarë po bën aty? – e pyeti.
– Ja, – ia ktheu ajo, – aq shumë po më grin uria, saqë kam nxjerr zorrët e mia dhe po i ha.
-Po dhimbje nuk ndjen?
-Në fillim ndjeva ca, vërtet, kurse tani – aspak.
Ujku iu afrua dhe i tha:
– Në qoftë se është ashtu, bëmë një të mirë, m’i nxirr zorrët edhe mua!
Dhelpra atë priste. Ia nguli dhëmbët në bark ujkut dhe u dha një të shkulur zorrëve jashtë. Ai s’duroi dot më, u përplas në tokë dhe mbaroi. Kurse luani, si u zgjua në mëngjes, pa se e kishte dhelprën pranë. Ajo se përse e vështronte në sy me dinakëri dhe shkulej së qeshuri.
– Ç’ke që qesh si budallaqe!? – e pyeti i vrenjtur e i habitur ai.
– Luan, o trim, – iu përgjigj ajo, – duke të vështruar, m’u kujtua yt atë. Pah, çfarë kreshniku pat’ qenë! A e shikon atë shkëmbin atje lart?
– Po, e shikoj!
– Shpesh i ndjeri babai yt i kacavirej atij deri në majë dhe prej andej hidhej në humnerë! – tregoi e qetë dhelpra. – Eh, nuk pjell më kjo botë guximtar si ai! Po edhe ti nuk them se s’i ke ngjarë për nga fuqia, kurse nga guximi ndryshon shumë. Ja, për shembull, kurrë nuk do të ta mbante të hidheshe në fundin e humnerës!
– Ashtu thua zotrote, moj zonja dhelpër, se nuk më njeh mirë cili jam! – ia ktheu luani me mburrje dhe sytë i shkëlqyen. Me tre kërcime u ndodh mbi majën e shkëmbit. Vështroi poshtë humnerën dhe mendja i erdhi vërdallë.
Dhelpra qeshte dhe e nxiste:
– Eh, or qyq! S’thashë kot unë se nuk ta mban!
– Të thashë, ti nuk më njeh mirrë! – iu çirr luani, fluturoi pingul mbi gurët maja – maja. Mbeti i shtrirë pa lëvizur nëpër ta. Gjaku i derdhej çurk.
Dhelpra zbriti me kujdes dhe i vajti pranë.
– Si e ndjen veten, o luan guximtar? – e pyeti.
– Keq, shumë keq, po vdes! – mezi sa iu përgjigj ai duke rënkuar.
Ajo, kur pa se luani s’kishte fuqi të ngrihej, iu hodh sipër dhe ia nguli dhëmbët në trupin e gjakosur.
– Të lutem, – bëlbëzoi luani, – që të mos ulurij nga dhimbja, më parë më pri gjuhën!
– Mos u shqetëso, i dashur , çdo gjë me radhë! – ia ktheu dinakja. – Do të filloj nga bishti, kurse atë do ta lë për në fund!
Mishi i devesë, i ujkut dhe i luanit, i mjaftoi dhelprës për gjthë dimrin. Por, në pranverë barku nisi ta trazonte sërish. Një ditë i tha një shkurteje plakë, që sapo e kishte zënë me shumë përpjekje:
– Në se më jep zogëzat e tua, unë të liroj.
– T’i jap, qysh s’t’i jap! – iu përgjigj shkurta duke u dridhur. – Janë fshehur tek ato shkurret atje. Shko u thirr tri herë, duke e bërë zërin si timin: “Ejani te nënokja, se erdhi me thërmokla!” Dhe ato do të vinë tek ti sakaq! Dhelpra e lëshoi shkurtën, u fut fshehurazi e me kujdes në shkurre dhe thirri: “Ejani te nënokja! Ejani te…” Ajo i harroi fjalët që duhej të thoshte më tej. Zogëzat e njohën, u ngritën fluturim sipër saj dhe e gjuajtën me glasa.
Zonjëza Dhelpër mbeti me dhëmbët çakërritur lart.
Pas disa kohësh, ajo po shkonte nëpër një zabel. Kur, e pa shkurtën mbi një degë! Mendoi ta kapte prapë, por me dredhira, ndaj i foli me zë të ëmbël:
– Shkurtë, moj e bukur, a ke dëgjuar vallë se çfarë ka ndodhur?
– Jo , pse, si është puna?
– Këtej e tutje kafshët dhe shpendët kanë vendosur të jetojnë në paqë, të mos e fyejnë dhe të mos e dhunojnë njëri – tjetrin. Hajt, pra, e dashur, të pajtohemi edhe ne! Zbrit nga dega dhe m’u afro të të përqafojë si motrën time!
Shkurta nuk bëri zë, por nisi të shihte sa majtas – djathtas.
– Pse e lëviz kokën ashtu!? – e pyeti e habitur dhelpra.
– Se prej këtej lart, po shoh që po vijnë drejt nesh me vrap një tufë langonjsh! S’po marr vesh se çfarë u paska hipur në kokë!
Dhelprës i kërcëllitën dhëmbët në gojë. Lëshoi një “ah!” dhe krisi e iku e tmerruar.
– Prit, prit, ku shkon!? Pse ikën ashtu gjithë frikë!? – i thirri shkurta nga prapa. – Ti sapo the, se gjithë kafshët këtej e tutje do të rrojnë në miqësi e paqë!
– Ashtu, ashtu, po nga ta di në e kanë marrë vesh lajmin edhe ata! – ia ktheu dhelpra dhe u zhduk.
QYSH KUR ËSHTË LEPURI ME TRI BUZË?
Tigri plak dhe i verbër na e mbërtheu befas lepurin, dhe donte ta hante.
– E ke gabim që kërkon të më hash, o tigër! Demi bën për ty dhe jo unë! Më mirë, mua mbamë për udhërrëfyes!
Bisha u mendua pak dhe pranoi. Pastaj lepuri i priu tigrit të egër maleve, nëpër shkrepa, gryka e qafa, thellë në pyje të dendur e të vështirë për t’u kaluar. Kur ra mbrëmja, ata të dy ishin të lodhur, ndaj pushuan te një faqe mali. Lepuri e ndezi zjarrin buzë greminës. Tigri u shtri aty pranë dhe fjeti. Lepuri i fryu zjarrit edhe më. Tigrit nisën t’i digjeshin qimet në njërën anë. U kthye dhe shfryu:
– Uf, çfarë vape!
– Shtyu ca mënjanë nga e majta, që të mos kesh aq nxehtë! – i tha lepuri. Tigrit të gjorë as që i shkonte mendja se ku ndodhej. Sapo lëvizi pak, ra poshtë në greminë, mbi gurët e thepisur.
Lepuri vështroi tigrin e vrarë, fërshëlleu dhe ia mbathi me vrap për nga lugina. Shumë shpejt u gjend përballë me një gjahtar, që po vinte me ca dhelpra të vrara mbi shpinë. I tha menjëherë gjahtarit:
– Atje rrëzë shkëmbinjve dergjet një tigër i vrarë. Shko dhe merri lëkurën!
Gjahtari i la dhelprat buzë një ledhi dhe nxitoi për te shkëmbinjtë.
Lepuri vrapoi dhe i thirri një bariu:
– O bari! Atje në ledh janë ca dhelpra të vrara. Shko dhe merri!
Dhe ai më s’priti. La bagëtinë dhe ngau për te dhelprat.
Lepuri gjeti ujkonjën dhe i tha:
– Dhentë atje poshtë janë pa bari! Mos humb kohën, po hë, sulu ndër to!
Ujkonja nuk e zgjati, por iu sul dhenve sakaq.
Lepuri gjeti korbin dhe i tha:
– Këlyshët e ujkonjës kanë mbetur vetëm në strofkë! Hë, shko e u ha sytë!
Korbi u ngrit e u lëshua fluturim drejt këlyshëve.
Lepuri iu qas një kasolleje, në hyrje të së cilës po tirte lesh një plakë. I tha plakës me të shpejt:
– Gjyshe, shko pa frikë te foleja e korbit, se nuk është atje, dhe merrja shkarpat e folesë, se të duhen për të ndezur zjarrin!
Plaka la leshin dhe u turr drejt folesë.
Lepuri i tha erës:
– Mos e humb rastin, te dera e kasolles ke tërë atë lesh!
Era e rrëmbeu leshin dhe e shpërndau nëpër stepë.
Gjahtari la lëkurën e coptuar të tigrit dhe vrapoi pas bariut.
Bariu la dhelprat e vrara dhe iu i sul ujkut.
Ujku iu vërvit korbit.
Korbi – pas plakës!
Plaka – pas erës!
Lepuri i shikonte i lumtur të gjitha këto nga maja e një kodre.
Dhe qeshi aq shumë, saqë iu ça buza e sipërme.
E qysh atëherë u bë me tri buzë.