Ndriçim Kulla/
Që në fjalët e para të fjalimit të tij inaugurues, Barak Obama citon faktin e të qenit i përgjegjshëm për sakrificat e bëra nga paraardhësit e vet. Kurse në mbyllje të tij ai u rikthehet etërve themelues të vendit, duke evokuar fjalët dhe gjendjen e tyre shpirtërore me një përshkrim sa drithërues aq edhe shpresëdhënës.
“Në vitin e lindjes së Amerikës, në muajin më të ftohtë, një grup i vogël patriotësh shtrëngoheshin përreth zjarreve gati në të shuar, në brigjet e një lumi të ngrirë. Në atë moment, Ati i Kombit tonë urdhëroi që popullit t’i lexoheshin fjalët e mëposhtme: “Në botën e së ardhmes do të thuhet… që në zemër të dimrit, kur asgjë përveç shpresës dhe virtytit mund të mbijetojë… qyteti dhe fshati të alarmuar nga një rrezik i përbashkët u puqën së bashku… Amerikë! Përballë kanosjeve të përbashkëta, në këtë dimër të mundimeve tona, le t’i kujtojmë këto fjalë pa fund në kohë. Me shpresë dhe virtyt, do t’i përballim edhe njëherë rrymat e akullta e do t’u qëndrojmë furtunave që do të vijnë”.
E gjitha kjo nuk ishte gjë tjetër veçse një përfundim logjik i dëshirës dhe frymëzimit të tij të prirë ndaj revokimit të tyre dhe mësimeve që ata i lanë kombit, të shprehur që në momentin kur nisi udhëtimin me tren nga Filadelfia për në Uashington, ashtu si një paraardhësi i vet i shquar; e të pasqyruar në zgjedhjen, si moto të tij, të fjalëve të Linkolnit në ligjërimin historik të 1863-shit në Getisburg, me temë “Rilindjen e lirisë”.
Shfaqet më se e qartë një nevojë urgjente që në momente të tilla të vështira të krizës të gjendet mbështetje në rikthim te mësimet e etërve themelues, një nevojë kjo që, nëse do të vendosej në prizmin e realitetit tonë, do të dukej si krejt e huaj, ndoshta romantike, ndoshta patetike e, në sytë e cinikëve e skeptikëve ndoshta dhe një nacionalizëm shterp. Nuk janë të rastit këto etiketime, pasi vlerësime të tilla janë bërë nga segmente të caktuara analistësh edhe në momentet e para kur publikut shqiptar iu ofrua trashëgimia e vyer e mendimit tonë të traditës e kur herë pas here i kujtohet me forcë aktualiteti dhe rëndësia e mësimeve që ata kanë dhënë..
Ndoshta rasti i Obamës duhet të na bëjë të reflektojmë më shumë në këtë drejtim e të këqyrim të gjithë më thellë brenda vetes. .
“Shtet. Ja një fjalë e shkurtër që simbolizon gjithë kuptimin e independencës së vërtetë kombëtare. Po edhe një vepër arti e një pune njerëzore shumë të gjatë! Do të punojmë për shumë vjet. Do të mundohemi për shumë breza. Do dërmojmë shumë armiq. Do të zhdukim influencën e shumë të metave antishoqërore dhe trashëgimore. E vetëm pas një periudhe të tërë heroizmi shpirtëror, do të vijë dita e bukur në të cilën do të ndrijë edhe në horizontin e Atdheut tonë dielli i qytetërimit: Shteti…”
Kjo ishte thirrje-sfida që Branko Merxhani hidhte me një ton aq të vendosur, që në radhët e shkrimeve të tij të para në gazetën “Demokratia”. Kuptohet qartë se kemi të bëjmë me një perceptim afatgjatë të së ardhmes, pasi lufta për ndërtimin e shtetit modern shqiptar shtron përsëri ende dhe sot nevojën e një “heroizmi shpirtëror” për t’u ndërtuar. Aq më tepër që kjo ishte marrëveshja e heshtur e një njeriu që kish e ndjerë thellë “nevojën e minutës dhe të vërtetën e kohës”, e një njeriu që e kish kuptuar se shoqëria shqiptare kish nevojë për njerëz që munden ta lartësojnë veten e vet përmbi logjikën e imponuar të ditës, për njerëz që dinë ta kuptojnë kohën, të njohin fund e krye nevojat e saj e të kenë guximin mendor të thonë hapur se ç’shohin a ç’mendojnë. Pse vallë, s’është momenti që edhe në jetën e sotme shqiptare të besohen e promovohen më shumë njerëz të një brumi të tillë? E nën këtë prizëm, a s’duhet rrëmuar sa më mirë për t’u spikatur se cilat janë këto probleme dhe nevoja që na nevojiten fillimisht në luftën e Qytetërimit, në luftën e fitimit të vlerave morale, në luftën më në fund të pasurimit të shpirtit dhe krijimit të idealeve të reja shoqërore. Po pse vallë, a e kemi fituar ende dhe sot luftën për qytetërimin?
E për ta bërë sa më të kapshëm këtë parim të riformulimit të kritereve të reja le të marrim për shembull periudhën e ashtuquajtur të viteve 30, dhe le të shohim objektivitetin e trajtimit ose, më mirë, pozicionimin e saj në tërësinë e historisë shqiptare, qoftë nga kriteri i vlerave, qoftë nga kriteri i rëndësisë.
Për t’ia arritur qëllimit, problemin duhet ta shohim në dy nivele. Nëse do të bazoheshim në modelin e ri historiografik që na tregon Shkolla franceze e Analeve ku, përveç historisë së ashtuquajtur të evenimenteve, ne kemi edhe shumë lloje historish të tjera, do të shihnim se epoka e viteve 30 do të na shfaqej si më pjellorja në lindjen e domeneve të reja, të tilla si albanologjia, hagjiografia, numizmatika, euristika apo historia sociale, historia juridike, historia e filozofisë, sociologjisë etj.; e në vijim, jo vetëm se i zuri fill, por edhe se arriti t’i lëvrojë këto pjesë me një lartësi të re mendore dhe profesionale, që e tejkalon madje në segmente të caktuara edhe nivelin e sotëm. Le të marrim një shembull. Disa mendimtarë të spikatur të këtij mendimi hodhën ide të vyera mbi themelimin të një Muzeu Etnografik, një Instituti Albanologjik në Tiranë, duke dhënë madje mendime apo këshilla edhe për mënyrën dhe strukturën e historisë dhe historiografisë sonë; ide këto që, për fat të keq, po të shihen me kujdes janë më se të shtruara për zgjidhje ende dhe sot.
Që të shkruhet historia, duhet pikësëpari të përgatitet fusha apo domeni i saj e të drejtohen përpjekjet tona të paktën në dy qëllime kryesore:
Së pari, të përcaktohet mirë dhe qartë trualli i lëvrimit dhe i zhvillimit të saj. Së dyti, të mblidhen e sistemohen të gjitha materialet e historisë sonë. Ja pra cila është e meta jonë më e madhe: mungon baza historiografike. A mos vallë janë bërë hope të rëndësishëm që nga koha kur u hodh kjo thirrje-sfidë nga ana e historianëve dhe e specialistëve tanë të historiografisë? Nuk mund të themi se nuk është bërë përpara, por, tek e fundit, detyrimisht që rrjedha e kohës dhe ndërgjegjësimi kombëtar do ta shpinin përpara këtë proces. Mirëpo, në detyra të përmasave të tilla krahasimi duhet bërë në lidhje me lartësinë, ritmin dhe cilësinë që kërkon koha dhe sidomos epoka 15-vjeçare e lirisë së pas-komunizmit. Në këtë përballje, mund të themi se përmbushja e kësaj detyre është ende prapa.
“Studim, formim dhe pastaj veprim” qe parulla në “mobilizimin e tyre të famshëm për pushtime morale”, për krijimin e asaj “Shqipërie të mendimit dhe ndjenjës”. E ja pse, ndryshe gati tërësisht nga fryma e shtypit të sotëm, gazetaria e atëhershme foli për të rinjtë, për nënat dhe djemtë, për lirinë dashurore, duke marrë për bazë studimet e psikologëve më të mëdhenj të kohës, si Frojd, Jung, Adler apo James. Vazhdoi më pas të sqarojë kuptimet dhe lidhjet midis jetës dhe ligjeve, midis kulturës, fesë dhe qytetërimit. Shpjegoi materializmin historik, idealizmin shoqëror hodhën mendime për revista-ide, revista-mision, revista-tendencë; përpiloi një projekt-rregullore të detajuar për mbledhjen e folklorit, hartoi një skicë sociologjike të Perandorisë së Osmanlinjve; shkroi për doktrinat ekonomike të kohës, për kongreset filozofike, shpjegoi se ç’është filozofia, sociologjia, mitet, ideali, njeriu. Vallë, a janë përmendur ndonjëherë tema të tilla në shtypin e sotëm? Shkroi për një Dekart a një Comte, shpjegoi teoritë e nacionalizmit (determinizmin shpirtëror dhe atë lëndor), komentoi teorinë evolucioniste të Bergsonit të viteve 30 dhe sqaroi se ç’është metafizika, disa vite pasi Hajdegeri i madh e kishte shtruar si çështje bazë kapërcimin e saj. Pra, duhet të sqarojmë se bëhet fjalë për rryma të mendimit asokohe bashkëkohore, çka tregon se ata mendimtarë qenë në po të njëjtën amplitudë me mendimin dhe diskutimet filozofiko-sociologjike më bashkëkohore të kohës. A është vallë sot, e përthithur nga shtypi, tv-të ose dhe universitetet, një traditë e tillë? S’duket kurrfarë gjurme a jehonë. Ja, për të gjitha arsyet kjo periudhë duhet të zërë vend si periudha e fillimit të iluminizmit shqiptar, iluminizëm që si proces sot shtrohet me urgjencë në çdo ind të shoqërisë sonë, si një kambanë buçitëse për krijimin të atij horizonti mendor dhe kulturor që po përpiqemi t’i veshim ndërmarrjes sonë për të fituar betejën e demokracisë. “Jemi bijtë e një race tragjike, e cila mbetet apatike, e pa interesuar dhe e pa influencuar brenda në një botë të tërë luftërash idealiste, brenda në një pellg aq të madh korrentesh mendore. Mbi kryet tona shkuan gjithë rrebeshet e një rilindjeje, e një kryengritjeje frënge, po për ne sikur nuk ngjau asgjë”. Ja se si shkruante realisht, por jo pa dhembje, Branko Merxhani në fillim të shekullit të shkuar, kur iu përvesh punës për të nisur këtë epokë të ndriçimit së brezit të ri shqiptar. Mirëpo, një gabim të tillë nuk na falet ta bëjmë shumë dekada më pas përparimit dhe ngritjes kulturore. Kombet – ashtu si dhe njerëzit – janë të mëdhenj, kur ata arrijnë të mësojnë nga gabimet.
Po kaq shteg-shënjues shfaqet edhe aspekti i trajtimit të kësaj periudhe në nivelin e brendshëm të vetë fushës së historiografisë. U panë të vërshonin një numër i madh dokumentesh mbi historinë e Shqipërisë. Mund të përmendim këtu mjaft seri, por më të spikaturat mund të qenë “Përpjekje për lirim të Shqipnisë nga sundimi turk në fundin e shekullit të XVI dhe fillimin e shek. XVII”, fjalor bibliografik ilirik dhe shqiptar, që me plot gojën mund të quhet nisja e një enciklopedie te historisë së Shqipërisë. Të gjitha këtyre mund t’u shtohen edhe botime të veçanta si “Sprovë mbi një regjistër historik të Shqipërisë” të vlerësuar me çmim nga Akademia Italiane. Është ky një vëllim në të cilin listohen rreth 1 500 dokumente që i përkasin shekujve XII-XV, nga viti 1201 e duke arritur saktësisht deri në vitin 1568, me një rëndësi të jashtëzakonshme për të saktësuar panoramën historike të ngjarjeve të ndryshme në të cilat është trazuar jeta shqiptare gjatë këtyre shekujve. Mund të vijojmë me veprën “Kontribute të kronologjisë shqiptare”, që mbledh ngjarjet më kryesore historike, etnografike, religjioze e politike të Shqipërisë, një tjetër “moment”, një tjetër orvatje kjo që me plot gojën mund të emërtohet e rrallë për nga vlera që ka në mbushjen e periudhave të errëta e të pak-dokumentuara të historisë sonë.
Por mjaft të goditura e forcërisht shkencore deri dhe në ditët e sotme shfaqen studimet e një serie autorësh, duke filluar që nga Gjeçovi, Ernesto Cozzi e Bernardin Palaj, për të përfunduar te Koliqi, Valentini e Cordinjano, mbi rregullat dhe të drejtat e kodit tonë tradicional zakonor, për t’i dhuruar kështu kësaj fushe të kulturës sonë një korpus të tërë veprash monumentale. Janë të gjitha këto prurje të asaj periudhe që, për fat të keq, janë botuar e janë bërë tashmë të njohura edhe kësaj here nga iniciativa private, jashtë rrethit të institucioneve studimore (përfshi këtu edhe Akademinë), ato që përbëjnë njërin nga kontributet më të çmuar për kulturën shqiptare, një kontribut ky që ka të bëjë me një aspekt kulturor e tradicional, deri më sot po kaq pak të njohur sa dhe interesant: atë të mentalitetit juridik dhe të së drejtës tradicionale shqiptare, për të provuar kështu, në mënyrë tepër shkencore, faktin se kombit shqiptar, në një nivel shumë të kënaqshëm, antikiteti, personaliteti dhe fisnikëria i demonstrohet nga mentaliteti i fuqishëm juridik, jo më pak e ndoshta shumë më tepër sesa dhe nga vetë gjuha e poezia e tij.
Pavarësisht nga këto suksese, duhet thënë se deri në një pikë të caktuar lëvizja jonë historiografike arriti të përballej me vonesat e kohës, falë pasionit, profesionalizmit dhe idealizmit të pinjollëve të patriotizmit të vet, por veçse deri në një pikë, ama. E kjo, sepse historiografia dhe studimet albanologjike shqiptare, të nisura aq mirë në vitet 30, nuk arritën të ngjiteshin dot deri në majë, falë mungesës së një përkrahjeje institucionale dhe financiare, pra, falë mungesës edhe të një vullneti politik. Po, gjithsesi, arritjet e saj të shkëlqyera, bashkë me lëvrimet shumëdisiplinore që nisën të zinin udhë, duhet ta pozicionojnë këtë periudhë shumë më gjerë dhe shumë më lart në skenën e studimit të sotëm të historisë shqiptare. Nëse Shqipëria nuk pati ndonjë platformë dhe zbatim të një plani të përgatitjes kulturore për pavarësinë e saj politike, ajo në periudhën e parë të shekullit XX mund të përcaktohet pa mëdyshje se pati periudhën e artë të përgatitjes së pavarësisë së saj në luftën e Qytetërimit. Nëse do të dimë se si t’i përcaktojmë kriteret e periodicizimit që na dikton mënyra bashkëkohore e këndvështrimit të historisë, do të dimë edhe se si të vendosim piketat nëpër të cilat do të kalojë edhe shkrimi i gjithë historisë sonë. Në këtë kontekst, historia e mendimit shqiptar të gjysmës së parë të shekullit XX duhet të shihet si periudha më dinamike dhe shteg-shënjuese, nga kriteri krahasimor i periudhave me nivelin e zhvillimit, në të gjithë historinë tonë, madje në disa ritme e pritshmëri ajo mund të matet edhe me vetë periudhën pas shembjes së komunizmit.
“Kombet që e kanë ndjerë thellësisht nevojën e një reforme nuk kufizohen as në përsosjen e institucioneve të tyre juridike, as kanë për qëllim vetëm punimin më të mirë të mekanizmit të shtetit, por rëndësinë më të madhe ia japin rregullimit dhe lartësimit të jetës arsimore si dhe cilësisë së prodhimit të saj.” Sepse, aty ku mungon ideja pedagogjike, aty ku shkolla nuk është e zonja të përdoret si organi më i sigurt për përhapjen dhe zbatimin e ideve të reja dhe të tendencave reformuese, kjo do të thotë se predispozitat dhe dëshirat e shoqërisë nuk janë të zhvilluara akoma në atë pikë sa të mendojnë e të punojnë për sigurimin e përparimit dhe mirëqenien e së nesërme. Ja, këtë përcaktim së pari duhet ta ndiejë shkolla në kurrikulat e saj. Kemi të bëjmë me një mungesë shumë serioze e të trashëguar prej kohësh në procesin e mësimdhënies, sepse, përveç të tjerash, tërë ato dije që po na vijnë nga kultura botërore, nuk mund të përvetësohen si duhet pa u shartuar me mendimin shqiptar. Ky raport që nuk ekziston, nëse vazhdon, do t’ia heqë dalëngadalë arsimit tonë bazën nacionale.
Dinamika e prurjeve historiografike dhe ritmi i lartë i punës seleksionuese dhe analizuese i një grupi tashmë të specializuar botuesish dhe studiuesish i kanë pjekur kushtet e realizimit të këtij hopi cilësor të kulturës sonë.
Këtë ndikim duhet ta ndiejë drejtpërdrejt edhe politika jonë e jashtme, për ta përdorur në këtë rast historinë si përfaqësim të kombit dhe të kulturës shqiptare. Këtu kemi të bëjmë me trashëgiminë tonë mendore gati një shekullore, me filozofinë e me sociologjinë tonë, me psikologjinë e qytetarinë tonë, me dijet tona politike, çka provon faktikisht se ne nuk jemi kurrsesi vend tribush, siç mundohen të na paraqisnin armiqtë tanë apo të gjithë ata që nuk na njohin mirë, por jemi një komb me mendimtarët dhe dijetarët tanë, të cilët që në momentet e para kur orientuan luftën për të fituar lirinë politike ose kur konceptuan shtetin e ardhshëm shqiptar, sytë i kishin nga modelet e përparuara evropiane dhe nga Perëndimi. Këtë gjë, është e rëndësishme ta dimë të gjithë ne dhe pasardhësit tanë, por veçanërisht të dinë ta përdorin mirë diplomatët, ambasadorët dhe gjithë faktorët e politikës sonë të jashtme, sidomos në kushtet gjeopolitike të integrimit evropian dhe të globalizmit botëror.
Rikthimi te rrënjët është gjithnjë i shëndetshëm në përndezjen e ideve të reja, që ndoshta të tilla nuk janë, por shfaqen si të tilla të hedhura e të theksuara në rrethana e situata të caktuara. Një ide e këtij lloji ishte edhe theksimi i përgjegjshmërisë dhe i ngritjes së këtij nocioni në bazën e fillimit të një ere të re në të gjitha qasjet politike dhe në shumë ligjërata të politikanëve shqiptarë. Në fakt, koncepti i përgjegjshmërisë e njeh hyrjen e vet në leksikun e filozofisë në një periudhë relativisht të hershme e, më saktësisht, në vitin 1787, kur Aleksander Hamilton, në letrat e tij të famshme federaliste, për të përshkruar raportin që duhet të ekzistojë ndërmjet qytetarëve dhe qeverisë që i përfaqëson, përdori pikërisht termin “përgjegjshmëri”. Që nga ky moment, termi filloi të përdorej gjithnjë e më shpesh, qoftë në fushën juridike, qoftë nga pikëpamja etike, duke iu referuar atij raporti të ngushtë që lidh secilin prej nesh me pasojat e veprimeve tona. Madje, më në hollësi mund të themi se i takon pikërisht Maks Ueberit merita e zbulimit të ndarjes midis “etikës së bindjes” dhe “etikës së përgjegjshmërisë”; në rastin e parë vlen motoja kantiane “që të vihet në vend drejtësia, ia vlen të shkojë në shkatërrim edhe e gjithë bota”, ndërkohë që, në rastin e dytë, bëhet fjalë për një “veprim racional në përputhje me qëllimin”. Kuptohet, pra, se si nga ana juridike, ashtu dhe në aspektet e tjera politike, etike apo fetare, koncepti i përgjegjshmërisë mbart mbi vete një ngarkesë të fortë problematiciteti, Megjithatë, duhet të saktësojmë se në gjuhët moderne evropiane “përgjegjshmëri” do të thotë në thelb “të përgjigjesh”. Rrjedhimisht, ajo nënkupton ekzistencën e dy kushteve: të një zëri plotësisht të përcaktuar që “thërret” dhe të një “përgjigjeje” ndaj tij. Për ta shpjeguar praktikisht, le t’i referohemi një shembulli konkret. Nëse një qeveritar e administron pronën publike duke u përkujdesur për interesat e qytetarëve të vet, atëherë ai i “përgjigjet thirrjes” që vjen prej tyre e, pikërisht falë kësaj sjelljeje, nuk i “përgjigjet” thirrjes së interesave të tij personale, të lëna kështu në plan të dytë, në krahasim me ato të të tjerëve. Ndaj, mund të thuhet se nuk mund të jesh i përgjegjshëm në mënyrë “absolute”, por vetëm në lidhje me një zë specifik në krahasim me zërat e tjerë që ngelen kësisoj të padëgjuar. Ja, ky është thelbi i etikës moderne të përgjegjshmërisë, që duhet të jetë përmbajtja e qasjes së vullnetit politik, intelektual, e ministerior ndaj vlerave dhe, aktualitetit të mendimit shqiptar të traditës. Zëri që tashmë po vjen prej gjithë kësaj pune përgatitore shumëvjeçare, të shprehur në libra dhe në manuale didaktike, duhet t’i përgjigjet ndërgjegjja kombëtare dhe institucionale që, më në fund, nxënësi shqiptar dhe brezat e ardhëm ta dëgjojnë e ta mësojnë atë, ta përthithin e të formësohen prej tij, duke u bërë më të dijshëm, duke e ndjerë se kanë rrënjë e themele të forta e, së fundi, duke u ndjerë më krenarë e patriotë.