Dr. Afrim Shabani/
Sa herë shkoj në libraritë dhe bibliotekat e Tiranës, Prishtinës, Shkupit, dhe Tetovës më përzihet një ndjenjë krenarie me një shqetësim të heshtur. Sallat janë plot. Të rinj që lexojnë, studiojnë, mbushin tavolinat me libra dhe fletore. Një pamje që do ta gëzonte këdo. Por pastaj vështroj raftet, vendet ku vendosen librat më të lexuar, ata që janë të parët që bien në dorë. Janë gjithmonë të njëjtët emra të huaj, të njëjtat histori të botës që pushton mendjen e rinisë shqiptare. Ku janë autorët shqiptarë? Ata janë atje, por shpesh diku më tutje, në një qoshe që duhet kërkuar. E kërkimi ndonjëherë është një përpjekje që pak vetë e bëjnë.
Në diasporë, situata është edhe më e rëndë. Shqiptarët janë të lumtur kur fëmijët e tyre arrijnë të flasin disa fjalë shqip në një vend të huaj. Kjo është arritje, por është gjithashtu një iluzion. Nuk mjafton të flasësh shqip në shtëpi. Një gjuhë nuk është gjallë vetëm kur flitet, por kur lexohet, kur përpunohet, kur bëhet pjesë e mendimit të një kombi. Çfarë do të ndodhë pas një brezi? Kur këta fëmijë që mezi flasin shqip, rriten dhe bëhen prindër? Çfarë do t’u mësojnë fëmijëve të tyre? Nëse nuk lexojnë shqip sot, nesër nuk do ta flasin më fare.
Dhe çfarë lexon rinia shqiptare sot? Ata njohin filozofinë e Nitzsche-s, por sa prej tyre kanë lexuar Pjetër Bogdanin, që i pari shkroi një traktat teologjik e filozofik në shqip? Ata njohin Homerin, por sa dinë për Gjon Buzukun, që në mesjetë, në errësirën e Perandorisë Osmane, hodhi fjalën e parë të shkruar në shqip? Ata lexojnë për histori të largëta, por a kanë dëgjuar për Marin Barletin, i cili shkroi historinë madhështore të Skënderbeut dhe bëri që Europa të lexonte për shqiptarët? Po për Frang Bardhin, që me një fjalor të vogël mbrojti identitetin shqiptar përballë shkrimeve sllave? Po për Pjetër Budin, që në shekullin XVII shkroi në shqip për të mbajtur të gjallë një komb të harruar?
E pastaj vijmë te letërsia e Rilindjes. A e di rinia shqiptare kush është Naim Frashëri, jo si emër shkolle, por si poet i shpirtit shqiptar? A e njohin Çajupin, që me vargjet e tij thërriste për një Shqipëri që ende nuk ekzistonte? Po Ndre Mjedën, që me një poezi të vetme, “Andrra e Jetës”, mund të zgjojë një komb të tërë nga përgjumja?
E vijmë më afër. Gjergj Fishta, që është më shumë se poet, është themeli mbi të cilin mund të ndërtohet vetëdija shqiptare. Fan Noli, që jo vetëm shkroi, por edhe veproi, për të sjellë jo vetëm fjalën, por dhe politikën, dhe muzikën, dhe qytetërimin. Ernest Koliqi, që kuptoi se pa gjuhën dhe pa letërsinë, Shqipëria mbetet një emër bosh. Martin Camaj, që e mbajti gjallë fjalën shqipe në mërgim, kur Shqipëria vetë nuk donte të dëgjonte për të.
Nëse një popull lexon letërsinë e tij, ai mbetet një popull. Nëse rinia shqiptare vazhdon të jetojë mes librave të huaj dhe të njohë historitë e të tjerëve, por jo të veten, ajo rini nuk do të dijë më kush është. Një komb që nuk lexon veten, është një komb që nesër do të flasë për veten si një kujtim të largët.
Zgjidhja: Rrënjët duhen ujitur.
Çfarë mund të bëjmë? E para, shkollat në Shqipëri dhe shteti Dardan, e po kështu shkollat në Iliridë duhet të rikthejnë fuqishëm leximin e letërsisë shqiptare. Jo thjesht si detyrë, por si kënaqësi. Nuk mund të lëmë që rinia të njohë vetëm atë që vjen nga jashtë dhe të harrojë atë që është brenda vetes së saj.
E dyta, biblioteka dhe libraritë duhet të vendosin autorët shqiptarë në qendër, jo në qoshe. Kur një i ri hyn në një librari, librat e Fishtë, Nolit, Camajt, Koliqit, duhet të jenë të parët që bien në sy.
E treta, diaspora duhet të bëjë më shumë se të ruajë gjuhën e folur. Fëmijët e mërgimtarëve duhet të lexojnë libra në shqip. Nuk mjafton të dinë ta thonë fjalën “shqiptar”. Ata duhet të dinë edhe çfarë do të thotë të jesh shqiptar. Dhe këtë nuk e mësojnë nga televizori, por nga libri.
Dhe mbi të gjitha, vetë shqiptarët duhet ta kërkojnë këtë letërsi, ta duan atë, ta lexojnë jo si një detyrë, por si një nevojë për të mos humbur. Sepse një komb që e lë mënjanë letërsinë e tij, është një komb që ka filluar të shkruhet nga të tjerët.
E ne nuk mund të lejojmë që Shqipëria të shkruhet nga të tjerët. Duhet ta shkruajmë vetë, fjalë pas fjale, brez pas brezi.