Një vështrim rreth romanit “Iliriana” të shkrimtarit Reshat Sahitaj.
Dr. Nikollë Loka/
Me romanin “Iliriana”, shkrimtari Reshat Sahitaj ka krijuar një vepër të fuqishme artistike që kombinon realizmin me simbolizmin, duke trajtuar tema të rëndësishme kombëtare dhe njerëzore. Aftësia për të përshkruar jetën e individëve dhe për të ndërtuar një histori që pasqyron kohën dhe kontekstin historik ka qenë një faktor kyç në suksesin e këtij romani të pritur mjaft mire edhe nga kritika franceze, pasi romani fillimisht u botua në frëngjisht. Me një stil të pasur dhe një strukturë që zhvillohet ngadalë, Sahitaj ka arritur të krijojë një vepër, që jo vetëm jep një pasqyrë të jetës në Kosovën e viteve 1980-2000, por edhe e bën lexuesin të mendojë për vlerat e sakrificës kombëtare.
Romani “Iliriana” është një udhëtim emocionues në jetën e një djali të thjeshtë shqiptar, i cili është i detyruar të përballet me sfida të mëdha që e ndryshojnë thellësisht. Forcat që e tërheqin janë dashuria, politika dhe shoqëria, të cilat e formojnë dhe e sfidojnë . Ky është një roman për jetën, për mundësinë e ndryshimit, dhe për atë se si dashuria dhe besimi mund të përballojnë edhe sfidat më të rënda. Agimi, një student që ka interes të thellë për dijen dhe ambicien për të ecur përpara, pa u angazhuar në misione shoqërore, është përfshirë spontanisht në lëvizjen studentore për shkak të dashurisë që ndjen për një vajzë të veshur kuq e zi, dhe ndodhet në një realitet që kurrë nuk e kishte kërkuar.
Tërheqja e një djalë ëndërrimtar, pas bukurisë magjepsëse të një vajze të veshur kuq e zi, në Kosovën e viteve 1980, është një moment kyç në roman, që ka dimensione simbolike dhe letrare,dhe shërben për të shpalosur disa shtresa të thella të karakterit të personazhit kryesor e të kontekstit shoqëror dhe politik të kohës. Ajo që duket të jetë një lidhje e pafajshme romantike, e lidhur me bukurinë dhe emocionet, përfundon të jetë një ftesë për të hyrë në një botë të trazuar, një botë që e detyron të përballet me sistemin dhe të vuajë pasojat. Në një nivel tjetër, tërheqja e Agimit ndaj vajzës kuq e zi është një pasqyrë e përfshirjes së tij në një “dashuri” kombëtare, që do të ndryshonte jetën e tij përgjithmonë. Vajza kuq e zi përfaqëson një “simbol të shpresës”, një lidhje të fuqishme me një traditë dhe një lëvizje që Agimi, edhe pse nuk është aktivisht i përfshirë në politikë, e ndjen në shpirtin e tij. Dashuria e tij për vajzën kuq e zi është forca që e nxjerr jashtë botës së zakonshme të interesave të tij akademike.
Ky pasion i papritur për një femër që ai nuk e njeh dhe që nuk ka asnjë lidhje me idetë e tij, është një forcë që e shpie Agimin drejt një ndryshimi të thellë dhe një angazhimi që nuk e kishte parashikuar. Nga ana tjetër, tregimet e të atit për pararadhësin Adamat, princin legjendar të familjes dhe pastaj libri i gjetur në shpellë shërbejnë si një element kyç për formësimin e vetëdijes kombëtare të Agimit dhe për lidhjen e tij me një trashëgimi të lavdishme dhe heroike, që ka ndikim të fuqishëm në përfshirjen e tij në çështjet kombëtare. Ky koncept i identitetit të trashëguar është një pikë qendrore për zhvillimin e personazhit dhe përmes tij, autori kërkon të shpjegojë se si e kaluara mund të ndikojë në formimin e individëve dhe në vendimet e tyre për të ardhmen.
Agimi, gjatë gjithë romanit, kalon nëpër një proces të thellë transformimi personal. Nga një student që ishte i fokusuar vetëm në dijen dhe shkencën, ai bëhet pjesë e një lëvizjeje të madhe shoqërore. Sahitaj ka një aftësi të jashtëzakonshme për të treguar se si njerëzit ishin të detyruar të ballafaqohen me realitetin e dhunës dhe urrejtjes, të cilat ishin të pranishme në shoqërinë e Kosovës të asaj periudhe, por edhe ishin në gjendje të ndërtojnë lidhje që mund t’i sfidonin këto barriera. Zorica, edhe pse përballet me shoqërinë dhe familjen serbe, të cilët mund të kenë paragjykime të theksuara ndaj shqiptarëve, është e gatshme të shohë përtej këtyre barrierave dhe të tregojë se një individ mund të shkojë përtej urrejtjes, dhe ndoshta kjo është një tipar i natyrës njerëzore që kërkon lidhje dhe dashuri, pavarësisht historisë dhe konflikteve që ndodhin rreth tij. Sahitaj është i kujdesshëm që personazhet e tij të mos jenë thjesht figura të përmbushura nga klishe dhe paragjykime, por të jenë individë me përvojë njerëzore, që përpiqen të gjejnë një mundësi për dashuri dhe kuptim, edhe kur kjo mund të duket e pamundur në një botë të mbushur me urrejtje dhe dhunë.
Një pjesë e rëndësishme e romanit është përshkrimi i ngjarjeve politike dhe historike, ku është e qartë se autori ka njohuri të thella për realitetin politik dhe shoqëror të Kosovës, në periudhën e viteve 1980-2000. Përmes jetës së Agimit, autori Sahitaj flet për rezistencën nën rregjimin serb, për periudhën e luftës dhe pasluftës dhe për ndikimin që kjo ka në individë, veçanërisht në një shoqëri që kalon një kohë kaotike dhe traumatike.
Autori ka vënë në gojën e personazhit kryesor një shprehje me shumë kuptim se në shoqëritë e rrezikuara, siç ishte ajo shqiptare në Kosovë, “bashkudhëtarët ecnin në dy rruge, në të lehtë kur kishin leverdi dhe në të drejtat kur nuk kishte rrezik”, që përbën një reflektim të thellë mbi natyrën e zgjedhjeve që individët bëjnë përballë rrethanave të ndryshme dhe kontekstit shoqëror e politik. Përmes kësaj dileme, Reshat Sahitaj shpalos kontradiktën në mes jetës personale dhe angazhimit politik. Te Agimi kemi shfaqjen e vetëdijes që ndryshon me kalimin e kohës, një vetëdije që vjen duke i kuptuar pasojat e luftës dhe të ngjarjeve që ndodhin rreth tij. Përmes këtij reflektimi, është e qartë se rruga e sakrificës kombëtare, që shpesh lidhet me humbjet personale dhe përpjekjet e vazhdueshme, mbetet jashtë fushës së zgjedhjeve të lehta dhe të sigurta.
Në romanin “Iliriana” pasqyrohet edhe një realitet i dhimbshëm, që vjen nga përçarjet shoqërore, interesa personale dhe etja për përfitime, forca që e shkatërrojnë unitetin dhe solidaritetin kombëtar. Sahitaj e trajton këtë realitet brendashqiptar me një kritikë të thellë dhe një vështrim të qartë mbi mënyrën se si shoqëria shqiptare zhvillohet dhe sillet në kohë të tensionuara. Kjo është pasqyruar në marrëdhënien e Agimit me kunatën e tij, e cila ishte një informatore e policisë serbe; apo Albini, një tjetër personazh që tradhton shokët etj. Sahitaj paraqet në mënyrë shumë të qartë mënyrën se si përfitimet individuale dhe ambiciet personale mund të shtypin ndjenjat e bashkësisë dhe solidaritetit kombëtar, duke lënë pas një shoqëri të fragmentuar dhe të pasigurt.
Në romanin e Sahitajt, çlirimi nga Serbia nuk nënkupton një çlirim të plotë për shqiptarët.
Personazhe si matrapazët shqiptarë që bashkëpunojnë me serbët për të nxjerrë familje shqiptare jashtë Kosovës, duke përdorur situatën e luftës për përfitime personale, marrin pozita të rëndësishme në Kosovën e çliruar, duke treguar se kompromiset vijnë falë lidhjeve të nëndheshme që krijohen midis individëve që jepen shumë pas përfitimeve vetjake. Sahitaj përmes romanit të tij shpreh një kritikë të fuqishme ndaj shpërbërjes së solidaritetit kombëtar në periudhën e pasluftës, ku bashkëpunëtorët e pushtetit okupues serb, jo vetëm që nuk janë ndëshkuar, por janë shpërblyer dhe integruar në strukturat e reja të shtetit të Kosovës.
Përmes personazheve të tij, autori shpalos ndikimin e dhunës, përçarjeve dhe të traditës në formësimin e individëve dhe të shoqërisë, duke treguar se përballë këtyre forcave, dashuria dhe angazhimi për një kauzë kombëtare mund të ofrojnë mundësi për ndryshime të thella. Sahitaj trajton gjithashtu përçarjet brenda shoqërisë shqiptare, duke e shfaqur imoralitetin dhe tradhtinë si pasojë e interesave personale që shpesh vënë në dyshim solidaritetin kombëtar.
Romani “Iliriana” trajton një temë të thellë psikologjike dhe shoqërore, duke bërë të qartë se çlirimi politik nuk nënkupton çlirimin shoqëror. Disa prej atyre që ishin viktima gjatë periudhës së okupimit mund të kthehen në abuzues të rinj, dhe kështu shoqëria e pasluftës rrezikon të mbetet e traumatizuar dhe e ndarë, përballë një mekanizmi të dhunës dhe hakmarrjes që e ushqen. Sahitaj me këtë qasje të tij bën një kritikë të fuqishme të realitetit të pasluftës dhe pasojave të papritura që mund të sjellë.
Me një stil të pasur dhe një strukturë të kujdesshme, romani “Iliriana” tregon vuajtjet dhe aspiratat e popullit shqiptar në kohë të vështira, duke e bërë lexuesin të mendojë për çmimin e lirisë dhe çlirimin shoqëror. Çlirimi politik, sipas Sahitajt, nuk është i barabartë me çlirimin e plotë shoqëror, pasi shoqëria mbetet e copëtuar dhe e pasigurt nga përçarjet dhe tradhtitë.
Ky roman është një apel për reflektim mbi natyrën e sakrificës dhe përgjegjësisë dhe një ftesë për të menduar për pasojat e veprimeve tona në periudha të ngarkuara historike. Romani “Iliriana” është një vepër që vazhdon të sfidojë dhe të frymëzojë lexuesit, duke mbetur një pasqyrë e thellë e dilemave dhe realiteteve shoqërore që ende prekin Kosovën si shoqëri e traumatizuar në periudhën postraumatike.