Prof. asoc. dr. Myrvete Dreshaj – Baliu
Prof. dr. Begzad Baliu/
Vepra madhore për Skënderbeun dhe kohën e tij do të shkruhen edhe në gjininë dramatike, si drama, sidomos njëaktëshe, tragjedi, komedi, opera, balete etj. Me dramën dhe llojet e saj letërsia për Skënderbeun do të zgjerohet shumë për nga temat dhe motivet që do të trajtojë. Ndryshe nga poezia dhe poema, të cilat kishin karakter përgjithësisht historik dhe epik, ndryshe nga novela dhe romani në të cilët tema historike merr dimensione më të gjera historike dhe etnografike, drama dhe llojet e saj e zgjeruan shumë temën, motivin dhe karakterin jo vetëm historik, po edhe personal të Skënderbeut.
Drama e ka zgjeruar shumë dhe pakrahasueshëm konceptin europian për Skënderbeun, hapësirën gjeografike të veprimit të tij, natyrën luftarake të tij, duke i dhënë asaj jo vetëm karakterin historik po edhe aventuristik, jo vetëm karakterin epik po edhe sentimental, si dhe duke e vendosur atë jo vetëm në hapësirën gjeografike të Shqipërisë por edhe të Greqisë, qendrës së Perandorisë Osmane, Italisë e më gjerë. Drama zgjeroi dukshëm pamjet nga ambientet historike, sallonet, kafenetë, ambientet urbane, më shumë se ato rurale në jetën dhe bëmat e Skënderbeut.
Drama, ai asnjë gjini tjetër, kushtuar Skënderbut, u botuan dhe madje u shkruan vetëm për teatrot e kohës, po edhe për teatrot e hapura, për publikun e mbyllur, d.m.th. vetëm për mbretërit etj. Ato ishin drama klasike, tragjedi, drama shumë të popullarizuara “comedia famosa” dhe të ashtuquajturat “akte sakramentale”, pra pjesë njëaktëshe që shfaqeshin në zona të caktuara qytetare. Shumë nga ato u botuan dhe tani janë të njohura edhe për lexuesit dhe publikun e sotëm, por mjaft prej tyre janë të njohura vetëm fal tablove dhe reklamave të ruajtura në arkivin e institucioneve përkatëse.
Dramat për Skënderbeun, si askund tjetër dhe për askë tjetër, janë botuar dhe janë shfaqur në qendrat më të mëdha të Europës dhe në gjuhët më të mëdha të saj: angleze, franceze, spanjolle, italiane dhe gjermane. Të dhënat bibliotekare, bibliografitë për dramën europiane dhe studimet e gjertanishme për letërsinë skënderbegiane, dëshmojnë se për Skënderbeun janë shkruar drama nga shkrimtarë të shquar të skenës europiane, sikur është Lope de Vega dhe bashkëkohësit e tij, nga dramaturgë të shquar anglezë, francezë, bashkëkohës të Gëtes në letërsinë gjermane etj.
Përveç komedisë së famshme të De Vegas, “Princi Skënderbej” (1562) vepra dramatike për Skënderbeun kanë shkruar edhe Perez de Montalban, “Princi i robëruar Skënderbej“ (1629), Luis Valez de Guevara (1634), “I madhi Gjergj Kastrioti e princi Skënderbe” (1634), bashkautorët Belmonte Bermudez, Augustin Moreto dhe Antonio Martinez de Meneses “Princi i persekutuar”, shkrimtari Antonio de Meneses, “Shembull i virtyteve morale në jetën e Gjergj Kastriotit, të quajtur Skënderbej” (1688) etj. Karakteristikë e teksteve dramatike të shkrimtarëve polakë, ndërkaq është gjuha latine e shkrimit të tyre. Shkrimtari Chelmsciane Lunae, ka shkruar dramën “Castriotto Georgius”, (1685) ndërsa shkrimtari Olszowski, ka shkruar dramën “Publica Sarmatiae felicitas in Scanderbego” (1714). Prapa, me tekstet e tyre dramatike të temës skënderbegiane nuk qëndrojnë as shkrimtarët anglezë. Kështu, shkrimtari Kristofor Marlout, botoi dramën “Historia e vërtetë e Gjergj Kastriotit”, shkrimtari Tomas Uinkop botoi dramën “Skënderbeu ose Liri e Dashuri”, shkrimtari Uiliam Havard botoi dramën “Skënderbeu”, ndërsa Xhorxh Lilo, botoi dramën e tij “Heroi i krishterë”, me të cilën sikur thuhet nuk pasuroi vetëm dramën dhe teatrin me temën për Skënderbeun po edhe dramën europiane përgjithësisht.
Vend me rëndësi në dramën skënderbegiane zënë edhe shkrimtarët italianë dhe ata gjermanë. Rëndësia e këtyre teksteve nuk qëndron vetëm tek vlerat historike dhe artistike të teksteve të tyre, po edhe tek reflektimi i gjerë që patën ato gjatë shfaqjeve nga njëri teatër tek tjetri, për t’i kaluar një ditë edhe kufijtë e Europës. Në këtë rrjedhë do theksuar dramën e shkrimtarit italian Arkangelos, “Shqipëria e sulmuar” (1650), dramën e shkrimtarit Anton Zanibonit, “Trimëritë e princit Skënderbe, mundësitë e Sulltan Muratit” (1730), si dhe dramën në vargje të Mauricio Gerardinit, “Skënderbeu, princi i Shqipërisë” (1732). Karakteristikë e dramës gjermane është bartja e temës së Skënderbeut në hapësirën dhe ambientet e kohës për liri të popullit grek. Me këtë temë shkrimtari gjerman Karl Sondershauzen, botoi dramën poetike “Çlirimi i Greqisë” (1821), ndërsa F. G. Rudbek botoi dramën historike “Skënderbeu” (1835).
Vepra letrare dramatike, në vargje dhe në prozë, më në fund kanë shkruar edhe shkrimtarët e Gadishullit Ballkanik. Shkrimtarët ballkanikë, për Skënderbeun kanë shkruar jo vetëm poezinë dhe prozën po edhe dramën dhe format e saj. Më 1889, shkrimtari grek Anton Antoniadhi botoi dramën “Skënderbeu”, ndërsa shkrimtari serb Jovan Steria Popoviqi, botoi komedinë po ashtu me emrin “Skënderbeu” (1848) (Schmaus, 1969: 161). Si edhe në dramat e shkruara në gjuhët e mëdha të Europës edhe në dramat e letërsisë së popujve të Ballkanit, Skënderbeu del shembull virtyti i luftëtarit, model i karakterit human e synim çlirimtar i luftëtarit, pra shembulli më emblematik jo vetëm për popullin e tij, po edhe për popujt fqinj.