Studim nga Rafael Floqi
Flamur i Stradiotëve
Stradiotët, ishin trupa ushtarake me origjinë arbërore, arvanitase dhe greke që hynë fillimisht në shërbimin ushtarak venedikas gjatë luftërave të Republikës me Perandorinë Osmane në shekullit të pesëmbëdhjetë, dhe ishin ndër pionierët e taktikave të kalorësisë së lehtë në ushtritë evropiane në epokat e hershme moderne.
Këta luftëtarë, u kishin shërbyer më parë bizantinëve dhe feudalëve shqiptarë. Fillimisht ata gjetën strehim dhe punësim në fortesat veneciane të Napoli di Romagna, Corone, Modone dhe Malvasia në Peloponez. Më vonë ishin edhe mes forcave të vendosura në pronat veneciane në Trau, Shebenik, Castellonuovo dhe Zara në Dalmaci dhe ishujt e Korfuzit, Zantes, Qefalonisë, Kretës dhe Qipros. Ata u futën gjithashtu në Itali nga venedikasit në vitet 1470 dhe morën pjesë në luftërat në Itali në pjesën më të madhe të shekullit të 16-të, jo vetëm pro Venedikun, por edhe për Napolin por edhe për punëdhënësit e tjerë.
Ishin pikërisht në sajë të këtyre luftërave, që stratiotët patën ndikim në Itali dhe në perëndim, kryesisht nga stili i luftimit dhe taktikat e tyre. Stradiotët ishin të armatosur dhe luftonin si një kalorësi e lehtë në të njejtën mënyrë si zhvilloheshin luftërat mes bizantinëve, sllavëve, shqiptarëve dhe forcavet osmane. Ata mbanin shtiza, dhe një pallë të gjatë, topuza dhe kama dhe ishin të veshur me një përzierje të veshjesh ushtarake orientale, bizantine dhe perëndimore. Stradiotët vazhduan traditat ballkanike të luftës së kalorësisë, e cila përdorte sulme goditëse, pritat, tërheqjet e shtirura, kundërsulmet dhe taktika të tjera pak të njohura në ushtritë e kohës në Perëndim.
Gravurë e shek të XVI
Një numër shkrimtarësh bashkëkohorë dhe historianësh të mëvonshëm, kanë rrëfyer veprimtaritë aktivitetet e stradiotëve në Itali dhe në perëndim. Disa prej këtyre autoriteteve madje pretenduan se stradiotët ishin të rëndësishëm në rikthimin e taktikave të kalorësisë së lehtë në ushtritë perëndimore. Në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, trupat e stradiotëve e zgjeruan shërbimin e tyre në ushtritë e qyteve evropiane si Milano, Genova, si edhe të atyre të shteteve Spanja, Franca, Perandoria e Shenjtë Romake dhe Anglia.
Paraqitja e stradiotëve
Në fund të shekullit të pesëmbëdhjetë, kompanitë e stradiotëve u sollën në Itali dhe shërbyen në konfliktet e armatosura të Venecias në tokë. Ata hynë në shërbim në Itali në momentin vendimtar në periudhat në të cilën sistemi ushtarak i shteteve italiane, si dhe kur pavarësia e tyre, po kërcënohej nga ushtritë transalpine në fund të shekullit të 15-të. Një vëzhgues, i Marino Sanutos i përshkroi kështu stradiotët dhe ardhjen e tyre në Venecia:
“Më 22 Prill [1482] mbërriti anija e parë e kalorësve e cila mbante shtatë stradiotë nga Corone, të cilët, kur zbritën në Lido, parakaluan sipas mënyrës së tyre të mësuar para turmës së pamësuar e cila mrekullohej me shpejtësinë e kuajve të tyre dhe të shkathtësinë e kalorësve… Stradiotët janë nga Greqia dhe mbajnë pelerina të gjera dhe të gjatë kapele, disa veshin korse; ata mbajnë një heshtë në dorë dhe një topuz dhe i varin një shpatë ana e tyre? Lëvizin si zogj dhe rrinë pandërprerë mbi kuajt e tyre..Janë mësuar me plaçkitjen dhe grabitjen e shpeshtë të Peloponezit. Ata janë kundërshtarë të shkëlqyer të turqve. Ata i organizojnë bastisjet e tyre shumë mirë, duke goditur armikun papritur? Ata janë besnikë ndaj zotërinjve të tyre. Ata nuk marrin të burgosur, por përkundrazi u presin kokat kundërshtarëve të tyre, duke marrë një dukat sipas zakonit të tyre për kokë”.
Memorialisti francez, Philip de Commines, i përshkruan stradiotët që luftuan francezët në Betejën e Fornovos. Marchal de Gie i dërgoi fjalë mbretit se kishte kaluar malet dhe se pasi dërguan një grup kuajsh për të zbuluar armikun, ata ishin kapur nga estradiotët, njëri prej tyre i quajtur i Lebeuf u vra. Stradiotët i prenë kokën, dhe e vendosën mbi një shtizë, dhe e çuan tek drejtuesi i tyre dhe kërkuan një dukat. Këta stradiotët janë të së njëjtës natyrë si Genetaires [kalorësia e lehtë spanjolle] ata janë të veshur si turq edhe në kalë edhe në këmbë, veçse nuk mbajnë çallma mbi krye. Ata janë një popull i kalitur, ushqeheshin gjatë gjithë vitit mbi kuajt e tyre. Ata kishin ardhur të gjithë nga Greqia, nga vende të zotëruara nga venecianët, disa nga Nauplion, të tjerë nga Shqipëria nga Durrësi, dhe kuajt e tyre janë të mirë dhe janë të gjithë nga Turqia…I pashë të gjithë gjatë mbërritjes së tyre të parë në Venecia, dhe ata u grumbulluanr në një ishull.
Sipas shumicës së burimeve, stradiotët mbanin pak ose aspak armaturë. Nëse e bënë, ishte zakonisht tunika prej liri të mbushura ose këmisha me zinxhir. Autorët bashkëkohorë tregojnë se ata ishin të veshur dhe të blinduar si turqit, përveç se nuk mbanin çallmë.
Origjina e emrit “stradiot”
Ka dy versione të emrit stradioti janë cituar nga burimet, ndërsa studiuesit kanë debatuar se cili nga këta versione është i saktë. Sipas disa autoriteteve, emërtimi stradiotto dhe stradioti (shumës) janë variante italiane të stratiotes ose stratiotai janë greke që në përgjithësi do të thotë “ushtar”, por në kohën e mëvonshme bizantine nënkuptonte kalorësin që zotëronte një feud ushtarak (pronoia). Autorë të tjerë pohojnë se emri stradioti erdhi nga rrënja italiane strada (rrugë) dhe se termi stradiotto nënkuptonte një endacak ose udhëtar, duke treguar kështu një kalorës ose luftëtar i gabuar.
Shumica e autorëve modernë, si dhe një numër i mirë i autorëve të hershëm kanë treguar se stradiotë ishin shqiptarë. Kjo është e vërtetë në një masë të caktuar, por duhet kualifikuar. Një autor grek bëri një studim për emrat e stradiotëve që gjenden në dokumentin më të gjerë të materialeve që kanë të bëjnë me stradiotët dhe zbuloi se rreth 80% e emrave ishin me origjinë shqiptare, ndërsa pjesa tjetër me origjinë greke. Ky hulumtim zbuloi se me të vërtetë shumë nga emrat ishin shqiptarë, por një numër i mirë i emrave veçanërisht të oficerëve, ishin me origjinë greke, si Palaiologos, Spandounios, Laskaris, Rhalles, Comnenos.
Pse shqiptarët u bënë stradiotë
Historia e shqiptarëve meriton një studim më vete. Tërhequr nga shpata, ari, stolitë dhe nderimet, ata lanë malet e tyre kryesisht për t’u bërë ushtarë. Në shekullin e gjashtëmbëdhjetë ata gjendeshin në Qipro, në Venecia, në Mantova, në Romë, në Napoli dhe Siçili, dhe deri në Madrid, ku shkuan të paraqesin projektet dhe ankesat e tyre, kur kërkonin barut apo pension për vitet e shërbimit, gjithmonë të gatshëm për luftë. Në fund edhe kur Italia gradualisht i mbylli dyert e saj për ta, ata u zhvendosën në Vendet e ulëta, Angli dhe Francë gjatë Luftërave ndërfetare si ushtarë-aventurierë që ndiqeshin kudo nga gratë, fëmijët dhe priftërinjtë e tyre.
Ky përshkrim dhe të tjerat nuk marrin parasysh se shumica e stradiotëve nuk vijnë nga vetë Shqipëria, por nga pronat veneciane në jug dhe në qendër të Greqisë, që është Monemvasia, Modone (Methone), Corone, Napoli di Romagna (Nauplion), Mani dhe Lepanto (Naupaktos). Shumica e stradiotëve që hynë në Itali në fund të shekullit të 15-të dhe në fillim të shekullit të 16-të, së bashku me familjet e tyre, kishin lindur në Peloponez, paraardhësit e tyre kishin emigruar atje në fund të shekullit të 14-të dhe fillimi i shekullit të 15-të. Ata ishin vendosur në Greqinë Jugore të ftuar nga despotët bizantinë të Moresë, Theodore I Palaiologos (1384-1407) dhe Theodore II Palaiologos (1407-1443). Venecianët filluan të vendosin shqiptarë në Napoli di Romagna (Nauplion) në rajonin e Argos. Me rënien e shtetit bizantin më 1453 dhe shpërbërjes së Despotatit të Moresë nga lufta civile në vitet 1450 dhe 1460, gjithnjë e më shumë stradiotë shqiptarë dhe grekë gjetën strehim dhe punësim tek venecianët. Venedikasit i përdorën gjithnjë e më shumë ata si trupa në konfliktet e tyre me osmanët në Greqi dhe Levant në gjysmën e dytë të 15 dhe gjatë gjithë shekullit të 16-të.
Me kalimin e kohës, venedikasit futën disa prej këtyre stradiotëve në forcat e tyre në Itali. Një shkrimtar grek ka vlerësuar se numri i stradiotëve shqiptarë dhe grekë që u vendosën në territoret veneciane dhe në Itali arrinte në 4500 burra, së bashku me familjet e tyre ishin rreth 15.500. Nëse njëri përfshin ata që u vendosën në Italinë Jugore dhe Sicili, numri arrin në rreth 25.000.
Një faktor i dytë në punësimin e gjerë të stradiotëve nga Republika e Venedikut ishte ekonomia. Paga e stradiotëve ishte më e ulët, të paktën deri në vitin 1519, se ajo e mercenarëve perëndimorë, qofshin ata italianë, zviceranë, gjermanë apo të tjerë.
Stradiotët nuk ishin mercenarë në kuptimin e saktë të fjalës
Stradiotët nuk ishin mercenarë në kuptimin e saktë të fjalës, ata ishin refugjatë që ruanin veten dhe familjet e tyre në mërgim me a aftësitë e tyre luftarake. Kudo që ishin në garnizon ose të dislokuar, i sillnin familjet e tyre dhe i vendosën në vend ose afër vendit të tyre të detyrës. Në të vërtetë, stradiotët dukej se vlerësonin nderimet dhe privilegjet mbi pagën. Stradioti në fakt kërkonte favore në formën e paradave dhe titujve dhe qeveria e kursyer veneciane ishte shumë i lumtur t’ua jepte atyre. Këtë e dëshmojnë titujt e drejtuesve të tyre të grumbulluar dhe ndjenjat e shprehura në poezitë që merrej me bëmat e tyre. si në greqisht ashtu edhe në italisht, Ata vlerësonin gjithashtu të drejtën për të praktikuar besimin e tyre të ritit grek, qoftë ortodoks apo uniat.
Faktori i tretë në preferencën veneciane në përdorimin e stradiotëve ishin trupat e taktikat dhe metodat e tyre jo të zakonshme të luftimit, të cilat mund të përdoreshin në mënyra të ndryshme. Taktikat e kalorësisë së lehtë të stradiotit përputheshin me ato të spahiut (feudalit) osman dhe akinxhinjve, kalorësisë (së parregullt), e cila i bëri ata që të ishin një pasuri për Venedikun në garnizonet e tij të Ballkanit dhe zotërimet e tij levantine, që u ruajtën mirë pas shekullit të 16-të. Në Itali dhe gjetkë në Evropën Perëndimore ata u treguan të dobishëm në skautizëm në zbulim dhe në sulmin e forcave në çrregullta ose në tërheqje, siç shihet në përshkrimet e mësipërme. Sipas studimit më të rëndësishëm të ushtrisë veneciane, “Ata vlerësoheshin, veçanërisht, për bastisjen e thellë në vendin e pushtuar nga armiku ku mundësitë për plaçkë ishin më të mëdha…”
Merkur Bua
Edhe shtete të tjera i zbuluan këto mjete taktike dhe filluan t’i tërheqin stradiotët nga shërbimi venecian me pagesë ose kushte më të mira shërbimi. Sipas Comines dhe të tjerëve, Franca nën Louis XII rekrutoi rreth 2000 stradiotë në 1497; rreth dy vjet pasi forcat franceze në Itali u ndeshën në Fornovo. Në mesin e francezëve ata ishin të njohura si estradiotë dhe arguletë. Napoli nën sundimin spanjoll, i rekrutoi gjithashtu stradiotët në fund të 15-të dhe në fillim të shekullit të 16-të. Hyrja e parë e stradiotit në shërbimin napolitan ose spanjoll ka ndodhur në shek 1470 në vazhdën e një revolte në Mani nën Korkodil Kladën. Një anije napolitane i mori rebelët dhe i solli në territorin napolitan, ku së bashku me refugjatët shqiptarë nën djalin e Skënderbeut, Gjon Kastriotin, morën pjesë duke nxitur një revoltë në rajonin e Himarës. Pas dështimit të kësaj kryengritje, shumica e njerëzve të Kladasit dhe Kastriotit, së bashku me refugjatët e tjerë nga Himara, iu shërbeu spanjollëve në Itali. Spanja vazhdoi të punësojë stradiotë në shekujt 16 dhe 17, kryesisht në Napoli dhe gjetkë në Itali. Zona më e rëndësishme e rekrutimit për këto trupa ishte Himara. Meqenëse Spanja dhe Napoli ishin të lidhura me Perandorinë e Shenjtë Romake përmes personit të Karlit V në gjysmën e parë të shekullit të 16-të, stradiotë u gjetën shpejt duke u shërbyer Habsburgëve jo vetëm në Itali, por edhe në Gjermani dhe Holandë. Ndër ata që u dalluan në shërbimin e Habsburgëve dhe u bënë kalorës të Perandoria e Shenjtë Romake ishin kapitenët Jakov Diassorinos, Gjergj Basta, vëllezërit Vasilikos dhe i padyshimti Merkur Bua. Buas iu dhanë tituj si nga venecianët dhe francezët.
Mercur Bua ishte një kapiten stratiotësh shqiptar aktiv në Itali. Babai i tij ishte Pjetër Bua, prijës i shqiptarëve të Moresë në shekullin XV. I lindur në Nauplia në 1478, Merkur Bua u zhvendos në Venecia në 1489 pas vdekjes së babait të tij dhe mori pjesë në fazat e rëndësishme të Luftërave Italiane në shërbim të Republikës së Venedikut, Dukës së Milanos Ludovico Sforza, e mbretërisë së Francës, Perandorit Romak të Shenjtë Maximilian dhe pastaj përsëri Venecias. Për veprat e tij Mbreti i Francës Louis XII e shpërbleu me titullin e nderit Kont i Aquino dhe Roccasecca.
Henriku VIII punësoi edhe stradiotë në Francë dhe Angli, veçanërisht nën kapitenët Thoma Bua të Argos, Theodore Lukisi dhe Antoni Stesinos. Në fund të shekullit të 16-të, megjithatë, numri i kompanive stradiote të punësuara në ushtritë italiane dhe të tjera perëndimore u pakësuan.
Regjimenti himariot
Në shekullin e tetëmbëdhjetë u ngritën institucione të reja ushtarake që zgjatën traditën e legjioneve ballkanike në Venecia dhe Napoli. Dy formacionet kryesore të përbëra nga trupat ballkanike ishin Reggimento Cimarrioto veneciane dhe Reggimento Real Macedone napolitane. Reggimento himariot u organizua gjatë luftërave Kandiane dhe Moreane nga venecianët, ndërsa Reggimento Real Macedone u formua menjëherë pas themelimit të Mbretërisë së pavarur të Napolit në 1734. Këto trupa të reja ishin të armatosur në atë mënyrë që njihej si “alla shqiptare”. Arma e tyre kryesore e zjarrit ishte një musket i gjatë i njohur si dyfeku ose karafili. Një komplet pistoletash plotësonte pushkën dhe mbante një këllëf me fishekë për të gjitha armët e zjarrit. Armët e dorës përfshinin një shpatë, ose një jatagan ose një shpatë tradicionale ballkanike palla, e cila kishte një formë të ngjashme me një thikë. Këto plotësoheshin nga të paktën një kamë. Kostumi dallues i këtyre trupave përbëhej nga një fustan i bardhë- fustanella ose një tunikë e gjatë me ngjyrë të errët (ferrmele), çorape të gjata (kaltsa), mokasina (opinga) dhe një mantel bariu (kapa/ guna). Kjo veshje bazohej në veshjen fshatare dhe ishte e zbukuruar me qëndisje dhe krahë të argjendtë, simbole të luftëtarit.
Krijimi i formacioneve të kalorësisë së lehtë, i huazuar nga traditat e stradiotëve, si dhe ato të genitourëve spanjollë (genitaires) dhe husarëvet hungarezë, zëvendësuan stradiotët në shumë ushtëri evropiane dhe më vonë përdorimi i armëve të zjarrit i dha fund rëndësisë së tyre.