Përgatiti Frank Shkreli/
108 vjetë më parë, ekzaktërisht me 15 Shkurt, 1909 doli në Boston të Shteteve të Bashkuara numri i parë i gazetës Dielli, organ i Organizatës Panshqiptare Vatra, gazetë që edhe sot botohet rregullisht në internet dhe njëherë në muaj del në versionin e printuar, duke përmbledhur në ‘të artikujt dhe veprimtaritë më të dalluara mujore të organizatës Vatra.
Vendosa që më rastin e këtij përvjetori të gazetës Dielli, në vend të fjalëve të mia, të përmbledhë një editorial që m’u kujtua se e kisha lexuar vite më parë, të shkruar nga Ernest Koliqi në revistën e tij të famshme, “Shëjzat” të vitit 1959, në shënim të 50-vjetorit të botimit të gazetës shqiptaro-amerikane, Dielli. Por siç ve në dukje edhe Profesor Ernest Koliqi, në editorialin kushtuar 50-vjetorit, gazeta Dielli nuk ishte thjeshtë një gazetë vetëm për shqiptaro-amerikanët. Ai filllon vlersimin e tij të historisë së gazetës Dielli, duke shkruar se, “Kush kujdeset, pak a shumë për historinë e vendlindjes, e di rolin kryesuer që ka luajtun kjo fletore në lëvizjet kombëtare. Ajo e nisi punën e vet me kryefjalën fatlume të Nolit, “Një Shqipëri për Shqiptarët”, shkruan Koliqi, një moto kjo me të cilën shprehet ai, “Noli ia ndielli të mirën Atdheut dhe Ora e kombit mbas pak vjetve ia fali gjindes shqiptare – tekembramja — një truell të lirë ku ajo të rronte e të zhvillohej si mbas prirjeve të veta landore dhe shpirtënore.”
Ernest Koliqi, botimin e gazetës Dielli dhe themelimin e organizatës Vatra, i lidhë drejtë për së drejti me pavarësinë e Shqipërisë, duke komentuar se “Botimi i Diellit solli themelimin e “Vatrës”, e cila me 28 prill 1912 e shpalli veten si Federatë panshqiptare. Çdo grumbullim energjishë e veprimtarishë ka uratën e Perendisë dhe buzqeshjen e fatit. Këtë, na Shqiptarët s’duhet ta harrojmë. Si të donte Provanija hyjnore me shpërblye ringjalljen e frymës së vëllaznimit ndër Shqiptarë – mbas gjashtë muajve të themelimit të Vatrës – Shqipnija fitoi pamvarsinë. Me 28 prill 1912 u krijue Vatra dhe me 28 nanduer po të atij vjeti e puthi rrezja e lirisë flamurin e Skënderbeut mbas pesqind vjetësh që ai rrinte i paluem si leckë e pavlerë në terr e në harresë”, shkruante Koliqi, me rastin e 50-vjetorit të botimit të gazetës Dielli, në revistën e tij Shëjzat, të botuar në Romë.
Me rastin e 50-vjetorit të Diellit, Ernest Koliqi e cilëson veprimtarinë e Vatrës dhe të Diellit si një “varg tubzash epiko-lirike”, duke vlersuar se gazeta Dielli përcolli besnikërisht ngjarjet shqiptare dhe botërore të asaj periudhe, gjithmonë e gatshme për të mbrojtur qendrimet e shqiptarizmit. Si shembull, Koliqi citon në editorialin e tij një shkrim të gazetës Dielli të 3 qershorit, 1913 ku përshkruhet gjëndja e atëhershme në Ballkan, por shumë e ngjashme me përpjekjet e sotëme të Rusisë putiniste për të influencuar ngjarjet në interes të saj dhe më në fund për të kontrolluar gjëndjen në Ballkan, përfshirë trojet shqiptare. Gazeta Dielli sipas Koliqit, i kishte dhënë një paralajmërim botës shqiptare në fillim të shekullit të kaluar se, “Nuk duhet kurrë Shqipëria të presë ndonjë të mirë ase ndihmë nga Rusia, se interesat e saj kanë qenë dhe do të jenë kurdoherë për të copëtuar Shqipërinë dhe t’ua shpërndajë copat këlyshve sllavë për fitim të saj. Programi i Rusisë është që të përfshijë një ditë gjithë shtetet e Ballkanit, të lidhë Detin e Zi me Egjen e me Adriatikun”.
Profesor Ernest Koliqi vlerësonte në komentin e tij botuar në revistën Shëjzat, se veprimtaria patriotike e gazetës Dielli dhe e përfaqsuesve të Organizatës Pan-shqiptare Vatra, arrinë kulmin në vitin 1918. Atëherë kur sipas tij, “Fan Noli ban mrekullina në Europë si delegat i Vatrës.” Ai nënvijon takimet e Fan Nolit me Presidentin Wilson dhe me ish-presidentin Theodore Roosevelt në Washington, para se të nisej për në Konferencën e Paqës në Paris, ku sipas Koliqit, “Noli u përpoq për atdhe me vetitë e nalta të tija… shpëtoi Shqipëninë asokohe nga cungimi ma i shemtuet”, ndërkohë që përveç mbështetjes së presidentit amerikan Wilsonit për Shqipërinë, iu shtua edhe përkrahja e Papa Benediktit të XVI, shkruante Koliqi në komentin kushtuar 50-vjetorit të botimit të parë të gazetës Dielli, duke komentuar mbi rolin që luajti Fan Noli në situatën e atëhershme.
Në komentin me titull, “Pesëdhjetëvjetori i Fletores “Dielli”, botuar në revistën Shëjzat të vitit 1959, Profesor Ernest Koliqi u jep kredinë më të madhe për veprimtaritë historike të Diellit dhe të Vatrës, “Dy kampionëve të mëdhej të shqiptarizmit, At Fan Noli dhe Faik Konica…si gërshetuesit kryesorë të veprimtarisë së shkëlqyeshme të Vatrës dhe vatranëve”, por pa harruar, shton ai, as veprimtarët e tjerë të shumtë të Diellit e të Vatrës, të cilët i përmend Koliqi në editorialin e tij, veprimtarë si, “Kost Çekrezi, Kristo Floqi, Kol Tomara, Kristo Kirka, Bahri Omari e Sotir Peci”, ndër të tjerë.
Por, ja ku jemi sot. Gazeta Dielli kujton 108-vjetorin e daljes në dritë. Shumë gjëra kanë ndryshuar e disa gjithnjë vazhdojnë të jenë të ngjashme me situatat e sotëme aktuale politike dhe gazetareske, me të cilat përballet jo vetëm Vatra e Dielli dhe komuniteti shqiptaro-amerikan, por edhe mbarë shqiptarët në trojet e veta në Ballkan. Duket sikurë situatat e dikurshme po përsëriten, të vjetrat pra, janë prapë të reja. Pandaj, Dielli dhe Vatra kanë gjithnjë një rol për të luajtur, duke u bazuar në rolin historik të saj të shekullit të kaluar. I takon këtij brezi të ri të shqiptaro-amerikanëve, i cili për nga numri dhe për nga pasuria, janë në gjëndje shumë të të mirë se sa bashkohasit e Fan Nolit dhe të Faik Konicës, që të jenë një “shtyllë më e fortë” se kurrë më parë e shqiptarizmit në Amerikë. Në editorialin e tij me rastin e 50-vjetorit të Diellit, Ernest Koliqi iu drejtua shqiptarëve të Amerikës, me një thirrje që është edhe sot aktuale: “Bashkatdhetarët e Amerikës, të cilët dijtën të ndërtojnë këtë qëndër të fortë atdhedashunie – duhet sidomos sot të jenë në naltësinë e misjonit historik që u përket, mbasi jetojnë e veprojnë në prehën të Demokracisë së Madhe amerikane, në dorë të cilës është fati i botës e prandej edhe i vendit tonë.” Një thirrje kjo shumë me vend në vitin 1959, por gjithnjë aktuale edhe sot.
Urojmë në këtë përvjetor që Dielli, Vatra dhe të gjithë ne – megjithë peripecitë që kanë përballur gjatë historisë — të mësojmë nga historia e gjatë dhe pozitive e veprimtarisë së këtyre dy institucioneve shqiptaro-amerikane dhe kombëtare si dhe nga përvoja e udhëheqsve të tyre të shekullit të kaluar, për të mirën e përbashkët dhe në interesin kombëtar, këtu dhe në trojet shqiptare. Të urojmë së bashku me Ernest Koliqin, siç bëri ai me rastin e 50-vjetorit të gazetës Dielli, që udhëheqsit e tanishëm dhe të ardhëshëm të Vatrës dhe të Diellit — që ashtu siç kanë bërë edhe para-ardhësit e tyre me punën e tyre të palodhur gjatë 200-vjetorit të dytë të ekzistencës — të kenë rast, mundësi e vullnet që të, “korrin dafina shumë të shkëlqyeshme”, për Shqipërinë dhe për Shqiptarët kudo.