Ernest Koliqi – Dielli

VISAR ZHITI:Sot, në ditën e shuarjes së Koliqit

January 15, 2021 by dgreca

ERNEST KOLIQI NE 60 VJETORIN E DIELLIT NE NJU JORK, 29 nentor 1969/

ERNEST KOLIQI NË LIBRIN “KARTELA TË REALIZMIT TË DËNUAR”

NGA VISAR ZHITI/

Në ditë e ikjes nga kjo jetë para 46 viteve, shkrimtarin e rëndësihëm Ernest Koliqi po e përkujtojmë me një kartelë dhe një paralelizëm letrar, të nxjerra nga libri i porsa botuar i Visar Zhitit “Kartela të Realizmit të Dënuar”.

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Ernest_Koliqi_%28portret%29.jpg/212px-Ernest_Koliqi_%28portret%29.jpg

https://gazetadielli.com/wp-content/uploads/2020/12/1-a-Visari-Kartela.jpg

Themeltar në letrat…

Ernest Koliqi (1903 – 1975)

Do të ikte…

…mësues, poet, shkrimtar, përkthyes, ministër i arsimit… u lind në Shkodër, kur Shqipëria po përgatitej të dilte nga robëria e gjatë otomane, në vitin e tretë të shekullit të kaluar, në majin plot petale të ngrohta si puthjet, mes të cilave përzihet edhe ajo, puthja e Judës. Do të merrte dije të gjera në Itali e Kroaci, mbartës i traditës dhe mbrujtës i risive letrare, themeltar i modernes në tregime, stilist dhe qëmtues i fjalës, aq sa duket sikur i mblidhte si bimët e rralla mjekësore maleve të Veriut, njohës i jetës, i mekanizmit të konflikteve, i brengave të moszgjidhjes, i muzgut dhe dritës në rrugët e njeriut, sidomos i rrugicave të Shkodrës, që e donte aq shumë, aq sa e bëri emblemë të këngës së vet…

Kur emërohet Ministër Arsimit (1939) është ai që çon institucionalisht në Kosovë arsimin shqiptar, dërgon 200 mësues nga më të përgatiturit, duke hapur të parën shkollë të mesme atje, më 1941, kur këtej, 200 të tjerë, jo mësues, por komunistë, me ndihmën jugosllave, sapo kishin krijuar një parti, e cila do të vendoste diktaturën më të rëndë, duke e braktisur Kosovën, që do të dënonte Koliqët dhe veprën e tyre…

Mbarimi i luftës do ta gjejë me punët e albanologjisë në Itali duke iu mbyllur përjetë rrugët e kthimit në atdhe, kur e dënuan në mungesë me vdekje.

Gjatë mërgimit të detyruar politik Ernest Koliqi nuk do të reshtë së punuari, themelon katedrën e albanologjisë në Romë, hap revista, bashkon diasporën, ringjall shpirtin arbëresh, harton antologji të poezisë mbarëkombëtare, ndjek me vëmendje jetën politike dhe kulturore në atdhe, shkruan poema, romane dhe do të ndikojë fshehtas edhe në vepra madhore të mëvonshme të letërsisë shqipe. Vdes papritur në dhjetor të vitit 1975, në Romë. Ende atje prehen eshtrat e tij, në Varrezat e Monumentale.

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Ernest_Koliqi_%281938%29.jpg/220px-Ernest_Koliqi_%281938%29.jpg — Ernest Koliqi/

George Orwell/

PROFETË

TË KOMUNIZMIT QË S’E PËRJETUAN…

DY SHKRIMTARË MOSHATARË

– George Orwell dhe Ernest Koliqi

nën tmerrin e imagjinatës dhe mbi rrënjët e traditës –

“1984”- roman dhe “Rrajët lëvizin”- dramë. Dy vepra fantastike të së ardhmes… së shkuar tashmë. Romani është i famshëm, i përket gjuhës botërore, anglishtes dhe është përkthyer në shumë gjuhë të tjera dhe vazhdon të kujtohet, kurse drama është e vogël, pak fleta, e shkruar në gjuhën e një vendi të vogël, shqip, që harrohej me qëllim, duke e nxjerrë jashtë dhe nga letërsia e asaj gjuhe.

Të dy autorët e tyre, shkrimtari anglez George Orwell dhe shkrimtari shqiptar Ernest Koliqi kanë lindur në shekullin XX, në vitin e tij të tretë, 1903, e vetmja gjë e përbashkët, rastësi natyrisht. Ndërkaq Orwell-i lindi jashtë atdheut të tij, në Indi, perandoria angleze, mund të themi, kurse Koliqi lindi në Shqipëri, perandoria otomane, ndërsa Orwell-i do të bëhej i majtë ideologjikisht, deri dhe komunist, që shkoi dhe në Spanjë në luftën civile krah republikanëve, kurse Koliqi do të ishte i djathtë, madje dhe ministër nën pushtimin fashist.

Orwelli do të kthehej të vdiste në atdhe, në Londër, nga tuberkulozi në 1950, Koliqi kishte ikur për të vdekur jashtë atdheut, në 1975 në Romë. Për të vdekur për së dyti, se në atdhe e kishin dënuar me pushkatim fitimtarët, atë dhe veprën e tij

Orwell-i, shkrimtar dhe gazetar i njohur, mbas Luftës së Dytë Botërore, në 1949, boton romanin “1984”, një imagjinatë e frikshme, sipas së cilës në vitin e titullit të veprës, gati e gjithë bota dominohej nga një totalitarizëm i rreptë, mizor, udhëhequr nga një parti e vetme, sunduese me “Vëllanë e Madh” në krye (Big Brother). Policia shtetërore e pranishme kudo, e dukshme dhe e padukshme, kontrollonte dhe drejtonte gjithçka, jo vetëm veprimet, po deri edhe mendimet e ndjenjat, një nënshtrimin masiv kapitullues, një shoqëri “trushpëlarë”, aq sa hitleriane, po aq dhe staliniste, e të dyjave bashkë, si mos më keq.

Orwell e njihte romanin distopik “Ne”, të shkrimtarit sovjetik Evgenij Ivanoviç Zamjatin, të shkruar në vitet 1919-1921 dhe botuar për herë të parë në anglisht në 1924. Në Bashkimin Sovjetik s’ishte lejuar të dilte atëhere ajo satirë marramendëse e totalitarizmit të Bashkimit Sovjetik, e gjitha një utopi negative. Fundi i botës vërtet.

Kujtoj vitin 1984, më gjeti në burg.S’isha më i burgosur i ri, por as i vjetër, nga ata që kishin bërë mbi 15 vjet burg, 20, 25, 30, edhe 40 vjet, që kur kishte mbaruar Lufta, por s’kishte nisur ende paqja.

Në oborrin e burgut, në stendën ku vendosej gazeta politike “Zëri i Popullit” ishte një shkrim kritik për “1984”. Aty gjeta se paskësh një roman të tillë dhe gazeta e partisë në Shqipëri e bënte copë-copë, që ja erdhi dhe ky vit dhe alarmi që kishte dhënë autori borgjezo-revizionist se ç’ishte komunizmi dhe që në 1984 duhej të binte, ishin të rreme. Komunizmi do të triumfonte në të gjithë botën së shpejti, sipas gazetës së partisë, sidomos po të kishte një luftë të tretë botërore…

Bashkëmoshatari i Orwelli-t, shkrimtari Ernest Koliqi, që nuk besoj se njiheshin, shkruajti në Romë dramën me një dukë/akt, “Rrajët lëvizin”, titullin e së cilës e mori nga një varg i poetit Tomas Eliot. Ngjarjet e dramës ndodhin në vendlindjen e autorit, në Shkodër, në perspektivë, kanë ardhur vitet ’70, flitet për shekullin e kaluar, pra jemi një dhjetvjeçar para 1984 oruelliane dhe çudia është se aty parashikohet e kundertën e Orwellit, jo fitorja botërore, por rënia e komunizmit.

Unikale dhe largpamëse deri në mrekulli, e brishte, madje dhe lirike, trama e saj e ka forcën jo te konflikti i brendshëm, me fare pak personazhë e dialogë të zakonshëm, po te konflikti historik, i popujve, ndërkombëtari, te rënia e natyrshme e komunizmit.

Vepra, sa klasike është dhe risi, etj, por ajo mbetet profetike si asnjë vepër tjetër në të gjithë letrat në perandorinë komuniste. Koliqi ishte i pari dhe i vetmi shkrimtar që parashikoi rënien e asaj perandorie me një vepër letrare, kur totalitarizmi stalinist ishte në kulmin e vet, në mesnatën e rëndë në vendin e tij..

Autori si një orakull kishte parashikuar vdekjen e vet në ato vite dhe të diktaturës. Saktësia është tronditëse për parashikimin e parë, por ndodhi dhe parashikimi i dytë, pak më vonë se vitet e tij dhe i Orwellit, në vitet ’90, por krizat e tatëpjetës kishin nisur që në kohrat e tyre.

Koliqi si një AntiOrwell ose Orwell pozitiv me dramën e vet vegoi fitoren e njeriut në shoqërinë totalitariste.

Kuptohet që regjimi në Shqipëri e mori informacionin nga rrugët e fshehta diplomatike të saj, që shkrimtari i arratisur Ernest Koliqi, armik i betuar i popullit dhe i Partisë, që meriton plumbin ballit, ka botuar në Romë në revistën e tij reaksionare që del shqip, “Shejzat”, dramën më reaksionare “Rrajët lëvizin”…

Kritikës cinike dhe mediokre të realizmit socialist i vinte më për mbarë heshtja vrastare dhe ashtu bëri si zakonisht, por në leksionet e studentëve të letërsisë, i mbaj mend dhe i diskutonim me njëri-tjetrin, në njërën nga dispencat si e shaptilografuar, ishte dhe një fletë nga fundi që e godiste ashpër dramën e Koliqit, si frojdiste i cila kërkon të thotë se regjimi socialist në Shqipëri bëri ndryshime të mëdha, shkatërroi dhe vrau shumëçka dhe sipas autorit reaksionar, dmth Koliqit, vetëm përsipër, se nëntokë, rrënjët e jetës janë gjallë dhe lëvizin….

Me një ngazëllim djallëzor kritika socrealiste tha atëhere se Koliqi nga dy parashikimet që bëri, gjeti veç atë të vdekjes së vet.

Ne si studentë, rrethi më i ngushtë yni, i ngazëllehej kumtit koliqian, duke na pataksur që paskësh një drame të tillë, nga Koliqi, ja aty e ka shtëpinë, te rruga matanë, jo shumë larg institutit tonë, që ja, përtej vendit tonë, u folka për rënie të komunizmit, nuk qenka i përjetshëm dhe diskutonim që këtë pasazh lektori e kishte futur për të rroposur Koliqin apo me dinakëri, për të bërë me dije se ç’është shkruar. Gjethsesi ne i ishim mirënjohës për kritikën dhe shikonim se kishte shkrimtarë të tjerë shqiptarë më përtej, jo si tek ne…

Në dramën “Rrajët lëvizin” bien dhe kambanat e së dielës në kishat e qytetit të Ernest Koliqit, ku ishim studentë, se ndërkaq, sipas parashikimeve të dramës ishin ripahur kishat, që diktatura ateiste i kishte shtetëzuar bashkë me xhamitë duke i kthyer në kinema, ku shikonim filmat e socrealizmit, në pallate sporti, ku zhvillonim dhe mësimin e fizkulturës apo në magazina ushtrie, ku na jepnin uniformat dhe armën, që të stërviteshim për të luftuar imperializmin dhe revizionizmin botëror dhe nëse na sulmonin të dy njëherësh, SHBA dhe Bashkimi Sovjetik, ne të fitonim..

Ndërkaq erdhi dita që “1984” të botohej dhe në Shqipëri, dhe jo vetëm me një përkthim. Rilexova atë të Çelo Hoxhës, pashë që kishte dhënë tmerrin dhe absurdin dhe në gjuhë.

Ndërsa drama “Rrajët lëvizin” vazhdon të jetë si një kambanë e madhe, bie dhe bie dhe harrojmë ta dëgjojmë… Me të do të mund të mburrej çdo skenë, nder për kulturën, për inteligjencën në të gjithë Evropës Lindore. Ishte dhënë kështu kumti i madh që atëhere dhe vinte nga letërsia shqipe, nga pjesa e dënuar e saj.

Profecia e shkrimtarit të arratisur Ernest Koliqi do të dilte. Do të shëmbej Muri i Berlinit në vitin 1989, pas tij do të binte dhe perandoria komuniste dhe diktaturat me radhë. Edhe kjo, jona. S’ishte e jona, por që na shtypte ne… Akujt e saj andej larg, përmbysnin dhe këtej…

Teatri, ku u prit gjatë se mos do ta vinin në skenë ndonjëherë, sa po e shëmbën brenda parashikimit oruellian dhe jashtë parashikimit koliqian. Me shpresë për në teatrin e ri.

DHIMITËR BERATI – BASHKËPUNËTOR I NGUSHTË I AT GJERGJ FISHTËS DHE ERNEST KOLIQIT

September 8, 2020 by dgreca

-Me rastin e 50-vjetorit të vdekjes-

Nga Frank Shkreli- Ishte fillimi i shtatorit të vitit 1970. Po bëhesha gati që brenda një ose dy muajsh të udhëtoja për në Shtetet e Bashkuara të Amerikës me statusin e refugjatit politik. Në përgatitje e sipër, fillova tu them lamtumirën e fundit miqëve dhe të njohurve të komunitetit shqiptar në Romë dhe në kampet e refugjatëve. Fillova takimet me Ernest Koliqin, i cili më sugjeroi që para se të nisesha për Amerikë të takohesha me Dhimtër Beratin. Unë nuk e njihja, por Koliqi mori përsipër që të më takonte me të. Fatkeqësisht, nuk kaluan as 2-3 ditë dhe u hap lajmi i zi në komunitetin shqiptar të Romës se Dhimtër Berati kishte vdekur në një aksident kur një makinë e kishte përplasur nga shpejtësia duke e lënë të vdekur në vend, ditën e martë të 8 Shtatorit, 1970. Fatëkeqësisht, ashtu mbeta pa u takuar me njëriun e fundit të nënshkruesve të Pavarësisë së Shqipërisë dhe ndihmësin e vyer të delegacionit shqiptar në Konferencën Paqës në Paris me 1919 dhe njërin prej personaliteteve më të njohura të diasporës shqiptare, të arratisur nga regjimi komunist.

Megjithë meritat e mëdha kombëtare, Dhimitër Berati mbetet ndër ata të harruarit ose ndër ata të dëbuarit, siç janë At Gjergj Fishta, Ernest Koliqi, Martin Camaj e tjerë. Miku i tij Ernest Koliqi fliste me admirimin më të madh për Beratin dhe për veprimtarinë e tij patriotike, si në fushën politike ashtu edhe në publistikë. Dhimitër Berati dallohej qyshë në moshë të re për veprimtarinë e tij patriotike, që në fillim të shekullit të kaluar. Ai ishte njëri prej atyre fatbardhëve që nënshkruan Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1912 në Vlorë. Si përfaqësues i kolonisë shqiptare në Rumani, ai veproi me çka kishte dhe me çka dinte për rilindjen e Shqipërisë dhe si përfaqësues i komunitetit shqiptar me influencë në atë kohë në Rumani, ai udhëtoi për në Vlorë nga Bukureshti së bashku me Ismail Qemalin due me Luigj Gurakuqin. Nënshkrimi i Dhimitër Beratit dallohet qartë ndër nënshkrimet e 40-patriotëve të asaj kohe që e shpallën Shqipërinë të pavarur. Veprimtaria e tij ishte e shumëllojshme dhe në fushë të ndryshme.

Në faqën e tij të fesjbukut, Kryeministri i Shqipërisë, Edi Rama e kujtoi dje Dhimitër Beratin me rastin e 50-vjetorit të vdekjes me disa të dhëna nga jeta e tij që mu dukën tepër të seleksionuara. Kryeqeveritari shqiptar Beratin e cilëson si njërin prej bashkëpunëtorëve “të ngushtë” të Ismail Qemalit, ndonëse sikur duket se ankohet për rolin politik të tij në në vitet e fashizmit, duke thenë se “Berati u josh nga vegimet e viteve ‘39-43, por pa rënë pre e dogmave totalitare”. Në të vërtetë, ai ishte më shumë se joshës, se Berati ka shërbyer si Ministër Sekretar i shtetit i Kulturës Popullore, 1941-1943. Duhet të vlerësohet fakti se këto tre vjet që ka shërbyer në qeverinë fashiste, të pakën duket se në sytë e Ramës, nuk ia mohon Dhimitër Beratit të gjithë kontributin patriotik e publicistik ashtu siç po ndodhë me bashkpuntorët e tij të ngushtë, si Fisha e Koliqi. Megjith vleërismete positive të Kryeministrit shqiptar për Dhimitë Beratin është gjithmonë e rrezikshme kur një politikan bën vlerësime historike të ngjarjeve dhe personaliteteve sepse do e s’do, është natyra e politikës që disa i trajton si të nenës e të tjerët si të njerkës, në këtë rast, bazuar në trashëgiminë e ish-regjimit komunist. Ndërsa Fishta, Ernest Koliqi dhe Martin Camaj, ende cilësohen si poli-agjentë dhe bashkpuntorë të fashizmit, Dhimitër Berati, megjithëse ka shërbyer në detyra të larta qeveritare në vitet 1941-1943, (lexo ndryshe nga të tjerët) vetëm “u josh nga vegimet e viteve ‘39-43, por pa rënë pre e dogmave totalitare”, shkruan Kryeministri Rama. S’ka dyshim se Dhimitër Berati duhet të kujtohet në ketë 50-vjetor të vdekjes, qoftë edhe nga Kryeministri, por politikanët duhet të jenë të balancuar dhe objektiv në vlerësimet e tyre, ose më mirë mos të falsin fare. Nuk ka asnjë dyshim për merita të mëdha kombëtare të Dhimitër Beratit, ashtu siç kanë edhe At Gjergj Fishta, Ernest Koliqi, Martin Camaj e të tjerë — por të cilët mbeten ende të përjashtuar dhe zyrtarisht ende cilësohen si kollaboracionistë dhe të “Dëbuem” nga Atdheu, do të thoshte Fishta – por me të cilët Dhimitër Berati ka bashkpunuar ngushtë, për ideale të përbashkëta, gjithmonë në mbështetje të interesave të larta kombëtare.

Në vitin 1919, kur Shqipërisë i kërcënohej pavarësia dhe kufijtë e saj, ku tjetër të gjëndej Dhimitër Berati përveçse si anëtar i delegacionit shqiptar për të mbrojtur të drejtat e kombit në Konferencën e Paqës në Paris, së bashku me patriotë të tjerë të dalluar të kombit, përfshir At Gjergj Fishtën dhe Imzot Luigj Bumçin. Ishin këta lisa të mëdhej të kombit me rrënjë të thella dhe të pamohueshme në historinë e Kombit shqiptar, që përveç trajtimit të tyre çnjerëzor dhe anti-kombëtar nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, ai bëri ç’mos që rrënjët dhe kontributet e çmuara të këtyre burrave të historisë kombëtare, të shlyheshin përgjithmonë. Enver Hoxha nuka ia doli të zhdukte krejtësisht nga historia, megjithëse kjo fushatë kundër tyre vazhdon edhe sot, ndonëse në heshtje. Fatbardhësisht, Enver Hoxha dhe apologjetët e tij sot, nuk ia dolën këtij qëllimi, pasi veprat dhe kontributet e këtyre burrave flasin vet. Historia e vërtetë, që do të shkruhet një ditë pa pasione ideologjike dhe interesa partiake, do t’i njohë të gjithë këta vigana të Kombit shqiptar, përfshir Dhimitër Beratin dhe bashkpuntoërt e tij të ngushtë, At Gjergj Fishtën dhe Ernest Koliqin, ndër të tjerë, për meritat e tyre të veçanta dhe për kontributin e tyre të përbashkët në mbrojtje të interesave të Kombit të tyre.

Dhimtër Berati ka dhenë një kontribut të shquar si pjesëmarrës në ngjarjet më me rëndësi të historisë së shqiptarëve, përfshirë Shpalljen e Pavarsisë së Shqipërisë dhe mbrojtjen e të drejtave të Shqiptarëve në Konferencën e Paqës në Paris, së bashku me At Gjergj Fishtën, aty ku kundërshtoheshin dhe sulmoheshin të drejtat e shqiptarëve nga armiqët dhe aleatët e tyre historikë aty gjëndej mbrojtësi i këtyre të drejtave, Dhimitër Berati.
Në shtator të vitit 1970 para se të ndërronte jetë, Dhimtër Berati ishte i vetmi dëshmitar ende i gjallë ndër ata që kishin shpallur dhe nënshkruar Pavarësinë e Shqipërisë, por megjith rolin e tij historik, ishte detyruar të largohej nga Atdheu nën kërcënimin e diktaturës komuniste, vetëm e vetëm, se para vendosjes së regjimit komunist në Shqipëri, ai kishte pasur detyra të ndryshme në disa dikastere të qeverive të mëparshme, përfshir atë fashiste.

Në mërgim, ai ishte bashkpuntor i ngushtë i Profesor Ernest Koliqit dhe kontribues me shkrimet e tija në revistën Shëjzat. Në një shkrim të Dhimitër Beratit në revistën Shëjzat të vitit 1961, siç shënon Karl Gurakuqi — edhe ky njëri prej të harruarve të Kombit — në librin, “Nepër Vullajt e Shëjzave”, Dhimitër Berati botoi me rastin e 90-vjetorit të lindjes së Gjergj Fishtës, artikullin, “Pater Gjergj Fishta – Kujtime e shënime”. Gurakuqi ka shkruar se miqësia midis Fishtës due Beratit, këtyre dy gjigantëve të Kombit, kishte filluar që në vitin 1908 në Kongresin e Bashkimit të Alfabeteve në Manastir dhe ka zgjatë, sipas Beratit, deri sa Fishtën e “Ndieu Perëndia në vjetin 1940”. Karl Gurakuqi nënvijon se Fishta dhe Berati kishin një miqësi të fortë ndërsa shton në shkrimin e tij kushtuar mikut të tij të madh Gjergj Fishtës, se Berati kujton ngjarje të bashkjetuara, fjalë e fraza të paharrueshme, vizitat që kishin bërë bashkarisht, por edhe talljet që e karakterizonin Poetin, ka shënuar Karl Gurakuqi. Prandaj nuk është për tu habitur që Berati vlerëson mikun e tij të ngushtë me këto fjalë: “Për ne të gjithë”, shkruan Dhimitër Berati, “Gjergj Fishta është poeti — në kuptimin që kishte kjo fjalë për Grekët — kur kujtonin Omirin. Oliadha dhe Odisea ishte Bibla, ishte Ungjilli i tyre; ata dy poema ishin për ta udhëheqsa si për doktrinë fetare, si për njoftime historike ashtu edhe për çmuarjen vetiake e shoqënore të njeriut…Po ashtu duhet të jenë për kombin shqiptar, veprat, “Historija e Skëndërbeut” e Naimit dhe “Lahuta e Malëcisë” e Fishtës. T’i këndojmë, t’i mësojmë e t’i nderojmë veprat e tyre më duket si një prirje e natyrshëme ndaj “Atdheut, si një shënjë dashurie ndaj popullit t’onë”, ka shkruar Dhimitët Berati për Fishtën dhe për Naimin.
Siç dihet me ardhjen e pushtetit komunist në Shqipëri, Dhimtër Berati nuk këthehet më në Shqipëri, por vendoset në Romë të Italisë ku siç thashë më lartë bashkpunon ngushtë me Profesor Ernest Koliqin dhe rëvistën Shëjzat. Ndonëse, në moshë të shkuar Berati merrte pjesë në çdo aktivitet të shqiptarëve, në raste përkujtimesh kombëtare dhe kulturore. Madje, ai kishte ardhur edhe në Nju Jork dhe Boston të Shteteve të Bashkuara në vitin 1969 për të marrë pjesë në kremtimet e organizatës Vatra. kMe atë rast pat mbajtur një fjalim për komunitetin anti-komunist shqiptaro-amerikan, të pas luftës së dytë botërore – një manifestim ky, ndër më të shkëlqyeshmit që ka njohur komuniteti shqiptaro-amerikan, sot e kësaj dite – ku ishin të mbledhur arbëreshë dhe shqiptarë të Amerikës pa dallim besimesh, krahinash as rrymash politike a ideologjike. Ah, sikur të kishim takime të tilla edhe sot!
Miku dhe bashkëpuntori i tij i ngusht, Ernest Koliqi ka shkruar për këtë burrë të madh të historisë së Shqipërisë se Berati, “Ishte dekani i gjallë i Rilindasve… dhe simboli i gjallë i idealeve që frymëzuen lëvizjen për Rilindjen Kombëtare dhe kunorëzimin e saj me 1912, mbas sa mundit e gjakut të derdhun”.
Dhimitër Berati nuk duhet të harrohet as të anashkalohen meritat e tija patriotike – siç nuk duhet të harrohen as kontributet e bashkpuntorëve ti tij të ngushtë — At Gjergj Fishta dhe Ernest Koliqi — por të kujtohen dhe të nderohen, pa paragjykime ideologjike dhe brez pa brezi, për kontributin e tyre të gjatë dhe për meritat e veçanta të tyre në shërbim dhe në interes të Kombit shqiptar, ashtu siç i ka hije një populli që jeton në shekullin 21.

Frank Shkreli

Fotot nga Revista Shëjzat e Ernest Koliqit (XIV, 1970 – 7-9)

Dhimtër Berati në Konferencën e paqës në Paris (1919) me Imzot Luigj Bumçin dhe At Gjergj Fishtën

Dhimitër Berati duke folur në darkën e Vatrës në Hotel Americana në Nju Jork, Nëntor, 1969, 50-vjet pas pjesëmarrjes së tij në Konferencën e paqës në Paris, 1919.

FATI TRAGJIK MBI FATE TRAGJIKE …

July 14, 2020 by dgreca

-Nën Lupën e Një Shoqërie Indiferente dhe pa Katharsisis/

NGA ELIDA BUÇPAPAJ

Kur një i ri 23 vjeçar i arratiset vendit të vet prej tmerrit që e pret aty, kur ikën nga sytë këmbët nga vendi që ia njeh qiellin, burimet, ku rrugët nëpër pyll ia përshkon edhe me sy mbyllur natën pa hënë,
megjithëse me gjithë shpirt do të deshte të plaket e të bëhet 1000 vjeç në atë vend,
por vendos të ikë
sepse i duhet të zgjedhë ose Atdheun ku e pret vdekja,
ose jetën
atëhere ky 23 vjeçar zgjedh jetën.
“Cilido ëndërron një shteg, kurse jeta të përplas andej ku s’ta pret mendja.”, thotë Petro Marko tek Qyteti i fundit. Jetën Petro Markos ia shpëtoi Ernest Koliqi, ndërsa diktatura totalitariste ia vrau.
A do të kishte qenë shpëtim për Petro Markon arratisja nga Atdheu pas burgosjes?
Do të kishte qenë, Petro Marko do të çmendej nga malli për Dhërmiun e Bregun por do të fitonte lirinë, një liri me çmim të shtrenjtë por duke shkruar kryevepra që nuk i shkroi dot nën diktaturë.
Arratisja nga Atdheu është akti më tragjik për njeriun.
Ernest Heminguej jetoi në Kubë për 30 vjet. I dukej sikur Kuba ishte pjesë e Atdheut të tij. Gjatë martesës me gazetaren e luftës Martha Gellhorn bleu në periferi të Havanës një shtëpi që sot është muze Finca Vigía. Aty Hemingway jetoi rreth 20 vite të jetës, duke i ikur të ftohtit dimëror të Idahos për të shkruar. Në këtë shtëpi ai ka shkruar Plaku dhe Deti. Aty kishte kujtimet, dorëshkrimet, jetën e vet personale. Me ardhjen në pushtet të diktatorit Fidel Kastro, Ernest Hemingway më 1960 ishte i detyruar ta linte Finca Vigía dhe Kubën e të kthehej në Idaho, ku më 1961 kreu vetëvrasje. Nuk i përballoi dot kufizimin e lirive nga diktatura kastriste, kur ai Kubën e donte si vendin e tij.
Jeta e Ernest Koliqit dhe Martin Camajt në mërgim ka qenë me plot tallaze, stërmundimi i tyre për të patur profil elitar europian, duke iu dedikuar me mish e shpirt kulturës, gjuhës shqipe dhe Albanalogjisë u bë në kushte shumë të pamundura, të dënuar dhe të mohuar si armiq të popullit nga diktatura komuniste, të ndaluar të lexohej vepra e tyre dhe të ndaluar të preknin tokën shqiptare.
Është kriminale prirja për të rehabilituar diktaturën duke rigjykuar viktimat e saj apo kur midis viktimave bëhen dallime, për të zbuluar patriotin tek njëri dhe tradhtarin tek tjetri, siç ishte rasti i poetit Havzi Nela, i krahasuar me shkrimtarin Martin Camaj, duke dënuar të dytin që paska pranuar të bëhet spiun i UDB-së, ndërsa tjetri jo! Kjo do të thotë të errësosh errësirën.
Të krahasosh Martin Camajn me Havzi Nelën, për të ulur njëri e ngritur tjetrin, dmth nga pozita të cinizmit absolut të krahasosh dy fate tragjike shkrimtarësh, dy tragjedi njerëzore të shfaqura në shtjella të ndryshme, jo si tragjedi skenike, zhanër i teatrit i lindur në antikitetin grek me personazhë për Eskilin, Sofokliun apo për prozën ekzistencialiste të Albert Camus, por tragjedi reale. Si një realityshow makabër që ekzekutohet përpara syve të një shoqërie skllave!
Dy ishin mënyrat :
të vdisje si Havzi Nela i vrarë nga diktatura dhe i poshtruar e i pështyrë nga shoqëria e mjerë shqiptare
ose t’i ikje këtij tmerri me qëllimin për ta shembur këtë ngrehinë kriminale nga jashtë ose me qëllimin e thjeshtë për të jetuar!
“Fati i njeriut” i Mikhail Sholokhov është një zinxhir tragjedie vdekjesh që ndeshet me etjen e çmendur të njeriut për ta jetuar jetën!
Nuk është krim ta duash jetën, për ta kthyer çdo objekt të botës, në gërmë, tingull shqip e frymë shqip deri në frymën e fundit, të shkruash shqip, të ëndërrosh shqip në një vend të huaj sikur vepruan kollosët e kulturës që ia dedikuan shqipes jetën!
A nuk është aq heroik ky akt sa heroika e Bethovenit!
Si trinom Ernest Koliqi, Havzi Nela dhe Martin Camaj, renditje sipas kohës kur dhanë frymën e fundit, nuk mund t’i ndajë askush.
Janë 3 milionë shqiptare në eksodin e trazicionit prej 1991 deri sot.
3 milionë jetë, fate njerëzish të traumatizuara nga mosnjohja e asaj që i pret dhe nga njohja e tmerrshme në Atdheun e tyre, kur vendi yt nuk të siguron as kushtet minimale të jetesës për fëmijët, as siguri, as dinjitet, ku të drejtën e joie de vivre e gëzon vetëm pushteti uzurpator me nepotizmin, klientët, dashnoret, ku injoranca dhe mosvrasja e ndërgjegjes justifikojnë çdo makabritet.
Mbijetesa e emigrantëve është si një rrugëtim nëpër rrathët e ferrit, pa pasur asnjë faj, çdo histori emigranti është një dramë që shpesh ka perfunduar tragjikisht në fund të detit apo të mbytur nga asfikësia nëper maune, apo si shkelës ligji.
Të bëhesh prokuror i të dënuarve nga diktatura është sikur të rinkarnosh prokurorët e diktaturës për të rindezur tek opinioni tërbimin kolektiv për t’i rishpallur fajtorë ata që diktatura i vrau në mënyrat e saj më mizore, me fis e farë!
A del kush që të bëhet avokat i viktimave të diktaturës?
Kujt i pëlqen roli i prokurorit, le të dënojë ata që e detyruan Camajn dhe Koliqin t’iu digjej shpirti per Atdhe e për të afermit e tyre të burgosur e internuar, ndërsa Havzi Nelën e varën në litar!
Tim eti, poetit Vehbi Skënderi i kërkuan të bëhej spiun i Sigurimit të Shtetit. Nuk pranoi. Ky verdikt i tij më la mua pa shkollë, dmth pa të ardhme. Di shkrimtarë që janë bërë spiunë të Sigurimit dhe fëmijët e tyre kanë vijuar jetën normale. Nuk e di me çfarë çmimi!
Por nëse tim atë do ta kushtëzonin duke i venë në rrezik jetën dhe dinjitetin tim, ai ose do të vriste veten sikur edhe tentoi kur i dhanë urdhërin se do të interneheshim të tre në një fshat të humbur matanë malit të Dajtit, ose do të pranonte ta firmoste ate dokument, por një gjë eshte e sigurt se im atë nuk do të merrte askënd në qafe.
Nën tortura fizike, nën tortura psikologjike, nën torturën kur shoqëria të neverit si “armik i partisë” apo “bijë e armikut të partisë” njeriu thyhet si qelqi sepse atij i kanë shkelur me kēmbë çdo të drejtë njerëzore dhe dinjitetin!
Kur jeta të krijon dilema torturash – të zgjedhësh midis dy torturave, ose njërën ose tjetrën torturë, do të zgjedhësh njërën torturë. Se nuk ke alternativë tjetër.
Deri kur do të vijë momenti të kujtohesh se ekziston jeta pa torturë, në liri dhe etja për jetën dhe lirinë të dikton të këpusësh zinxhirët, prangat dhe t’i denoncosh shkaktarët e kësaj torture që vetëm jetë nuk është !
Mallkojeni, dënojeni, denoncojeni sistemin totalitar dhe këtë tranzicion makabër. Nuk ishin armiqtë e shqiptarëve as Martin Camaj, as Ernest Koliqi, as Havzi Nela dhe as ata mijra e mijra të burgosur, pushkatuar e të dënuar nëpër internime, por sistemi totalitarist që i vrau! Totalitarizmi na vrau, na i shplau trutë, na detyroi të shkruanim vepra të socrealizmit, na përçau! Ai është armiku i shqiptarëve!
Për absurd ndodh që dashuria për Atdheun të bën ta braktisësh Atdheun, sepse vetëm kështu kjo dashuri mund të jetojë e gjallë!
Në fakt, nuk je ti që e braktis Atdheun, por Atdheu të braktis kur e detyrojnë të ketë pamjen e shtetit totalitarist, i pashpirt dhe mizor ndaj bijtëve të vet!
Fatalitetin e jetës të njeriut në një sistem totalitarist, qoftë diktaturë e majtë, e djathtë apo diktaturë e kapjes të shtetit nga korrupsioni, e ka dhënë më mënyrën më të skalitur Albert Camues tek I Huaji!
Ka vetëm një mënyrë për t’i shpëtuar këtij fataliteti, ose t’i ikësh, t’i arratisesh ose të rebelohesh kundër tij ose të rebelohesh në mënyrat që mund.

Auron Tare i ridënon viktimat e regjimit totalitar Hoxhist

July 13, 2020 by dgreca

Nga Elida Bucpapaj

Auron Tare ka një profil sportisti. Janë familje sportistësh, që shkojnë me trashëgimi, sikur mjekët, avokatët. Talenti i familjes Tare është sporti. Njëri nga dy vëllezërit e tij është Igli Tare. I jati, Isa Tare rekordmen në “Hedhjen e Diskut”, që mbaroi studimet në Institutin Vojo Kushi, ka dhënë edukatën fizike në Shkollën e Bashkuar dhe Akademinë Ushtarake, pikërisht në shkollat ku mori edukatë Auron Tare. Auron Tare ishte basketbollist me Partizanin, jo hedhës disku si i jati, por shumë larg talentit të Agim Fagut, Zaçes, Mushit etj.

Është i datëlindjes 1968. Viti 1991-1992 e gjeti Auron Taren në moshën 23 vjeçare, në të njëjtën moshë kur Martin Camajt më 1948 do t’i duhej të arratisej nga Shqipëria për t’i shpëtuar represionit të egër të sistemit totalitarist komunist, që kishte nisur një fushatë terrori sidomos në Veri të Shqipërisë, ku ishte i përqëndruar kleri katolik. Nuk e di se çfarë ka bërë në moshën 23 vjeçare Auron Tare. Portreti i tij gjatë këtyre 30 viteve i ngjan një lloj dandy, në kërkim të zbulimit të vetvetes. Nga infot që marr në rrjetin social, të cilat ai i ka publikuar vetë, del se nuk është as historian, as studiues i letërsisë, nuk është as arkeolog apo arkeolog i nënujit si i madhi Moikom Zeqo. Në wikipedinë në shqip del si drejtues i një shoqate në kërkimet dhe ekspeditat arkeologjike nënujore. Po sipas wikipedisë në shqip, prej 1994 – 2005 del të ketë qenë përfaqësues i Fondacionit Kulturor Butrinti i themeluar nga Lord Jacob Rothschild dhe Lord Sainsbery of Candover. Ndërsa në wikipedinë në anglisht, ndryshe nga ajo në shqip, shfaqet si historian, gazetar dhe “menaxher i trashëgimisë kulturore”. Nuk e kuptoj fare këtë emërtesë që nuk gjendet tek biografia e tij në shqip. Kohët e fundit kam lexuar një shkrim të Profesor Moikom Zeqos që vinte alarmin se qyteti antik i Butrintin, një thesar i trashëgimisë kombëtare dhe botërore, kishte rënë në duar të një shoqate të huaj. Pronat e trashëgimisë kombëtare bien në duart e shoqatave të huaja!!! “Kur pashë rrënojat e Trojës”, shkruan Moikom Zeqo, “e kuptova se çfarë thesari është Butrinti”.

E bëra këtë parantezë, për të treguar se nga formimi, profili i Auron Tares lidhet kryesisht me sportin. Basketbollist mediokër. Ndërsa fotoja që ka vendosur në rrjetin social, të kujton ato të oficerëve anglo-amerikanë mbi kuaj gjatë luftës të dytë Botërore, të cilët kur u vendos diktatura, regjimi brutal i Enver Hoxhës i dëboi nga Shqipëria, ndërsa ata shqiptarë që kishin punuar nëpër zyrat e misioneve britanike apo amerikane i burgosi dhe shumicën e tyre e pushkatoi dhe vrau.

Në CV e Auron Tares do të shtoja se ai ka qenë deputet i PS, zyrtar i lartë i emëruar nga PS deri vjet si Drejtori i Agjencisë së Bregdeteve, ndërsa i vëllai i tretë, Agroni ka qenë Konsull i Përgjithshëm i Shqipërisë në Stamboll 2014-2019, pastaj Drejtor i Portit të Durrësit dhe aktualisht zvMinistër i Jashtëm i Republikës. Siç shihet, familja Tare, ka fituar besimin e plotë të Edi Ramës, përfshi Igli Taren, drejtor sportiv i Lazios që po ashtu është një PR i vërtetë i kryeministrit shqiptar në Itali.

Pra, nga e gjithë kjo sa thamë, unë nuk e di se ku mbaron zyrtari i lartë publik me angazhime politike dhe ku fillon njeriu me kërshëri investiguese si Auron Tare.

Angazhimi i tij politik e komprometojnë kërshërinë e Auron Tares, që nuk është as shkencore, as profesioniste, por e një njeriu që duke shfrytëzuar politikën ka krijuar lidhje me të huaj. S’ka asgjë të keqe. Por këto lidhje, do të duhej ta bënin Auron Taren më tolerant ndaj kryefigurave të kulturës shqiptare në emigracion gjatë periudhës së diktaturës komuniste.

Auron Tares i ka ecur vaj, nuk ka vuajtur në komunizëm, përkundrazi. Por mosvuajtjet e tij gjatë sistemit totalitar nuk mund të eleminojnë vuajtjet e qindramijë shqiptarëve. Mosvuajtjet e tij po ashtu nuk e lejojnë që Auron Tare të bëhet portavoce i stilit të prokurorëve të diktaturës, për t’i gjykuar e dënuar rishtas me të njëjtat akuza që i kishte dënuar Martin Camajn dhe Ernest Koliqin regjimi genocidal i Enver Hoxhës.

Unë nuk e di që Auron Tare të ketë shprehur dikund kërshërinë për letërsinë shqipe. S’ka lidhje fare me letërsinë. Po të kish, do ta kuptonte se Ernest Koliqi dhe Martin Camaj i kushtuan jetën e tyre kulturës shqiptare, gjuhës shqipe dhe vepra e tyre është po aq madhore sa monumentet e kulturës. Sot është hapur një debat nëse Bylysi është grek apo ilir, ndërsa Martin Camaj dhe Ernest Koliqi nuk lejojnë të krijohen dyshime të tilla, sepse vepra e tyre është gur themeltar në kulturën kombëtare.

Auron Tare, megjithëse thotë se është adhurues i Shvejkut, është profan nga letërsia. Nuk e di se gjuhë dhe letërsi do të thotë ekzistencë kombëtare, nuk e di se historia e kulturës është pjesë e historisë së kombit.

Unë mendoj se e gjithë kjo histori nuk është produkt kërshërie, pēr të marrë avionin me paratë e tij që të kërshërohet. Aq më tepër kur kërshëria e tij është e mbrapshtë, diabolike. E ka thënë Visar Zhiti, një tjetër monument i tragjizmit të njerëzve të kulturës shqiptare. Përse të hulumtohen viktimat, thotë Visari, dhe nuk hulumtohen xhelatët?

Përse Auron Tare nuk hulumton për ish Oficerët e Sigurimit të Shtetit që kanë marrë shtetësi dhe azil politik në SHBA dhe Perëndim me dokumenta fallco si të persekutuar, sikur ai oficeri Edmond Caja, sot me pasaportë gjermane, që i masakronte në burg të vuajturit e ndërgjegjes?

Kjo temë është e gjatë dhe preston për thellim, por unë do të ndalem të vërtetoj se Auron Tare e nis me një gënjeshtër hulumtimin e tij. Kjo gënjeshtër qëndron në themel dhe e rrëzon ngrehinën e Tares.

Auron Tare tek Provokacja e Mustafa Nanos tha se e nisi këtë hulumtim për qejf, duke marrë e zbritur avione, shko nga njëri Arkiv tek tjetri, shko nëpër Arkiva të botës dhe zbulo fakte që hedhin baltë për korifej të kulturës kombëtare shqiptare. Hulumtimi i tij është cinik, brutal, pa pikë humanizmi, paçka se ky lloj zotërie është pjesëtar i disa dhjetëra shoqatave humaniste!

Tek Provokacja, Auron Tare, me kollare, me lap top dhe pa kalë gënjen kur thotë se “është përpjekur të mos gjykojë njeri”, sepse kur Mustafa Nano i thotë se, nëse Koliqi nuk do të largohej nga Shqipëria, regjimi Hoxhist do ta pushkatonte, Auron Tare kërcen si plesht dhe përgjigjet: “Po Koliqi ishte Ministër fashist”, pra e justifikon aktin makabër nga regjimi totalitarist, duke shtuar pastaj gjepura të tilla se “Franca pushkatoi mijëra fashistë!” Po të isha unë në vend të Nanons, do të pyesja: ” Përse nuk e burgosën apo pushkatuan italianët apo amerikanët Koliqin, por përkundrazi e bënë agjentin e tyre? Për faktin e ditur se Ernest Koliqi nuk kishte kryer krime. Jo vetëm kaq, por gjatë periudhës të pushtimit kolaboracionistët kanë shpëtuar qindra e qindra jetë hebrejsh, i vetmi vend në Europë.

Megjithatë, Primo Shllaku thotë me të drejtë, hapini Arkivat! Të hapen arkivat që të hulumtohet historia por jo të rivriten martirët e kulturës që iu kundërvunë sistemit totalitarist! Të dy, si Koliqi ashtu dhe Camaj u identifikuan në Perëndim me kulturën shqiptare, Koliqi hapi Katedrën e Gjuhes Shqipe në Romë, që u kthye në Institut të Studimeve Shqiptare ndërsa Camaj krijoi qendër të Albanalogjisë në Münich. Plus që vepra e tyre letrare është kontribut në fondin e kulturës kombëtare sepse që të dy nuk iu nënshtruan socrealizmit. Nuk iu bindēn diktatures së regjimit dhe as letērsisē që imponoi ajo. Ernest Koliqi është një nga themeluesit e tregimit modern, ndërsa Rrathë i Camaj i pari roman psikologjik në gjuhën shqipe.

Po ashtu Mustafa Nano duhej t’i thosh Auron Tares, se ndërsa korifejtë e kulturës ishin spiunë të agjencive të zbulimit Perëndimor, familjet e tyre në Shqipëri masakroheshin nga regjimi enverist. Një vëlla i Martin Camajt u dergj 30 vjet në burgjet komuniste, po ashtu edhe Mikel Koliqi, i pari kardinal shqiptar, vëllai i madh i Ernest Koliqit, kaloi 42 vite të jetës nëpër burgje dhe internimet komuniste.

Auron Tare është tendencioz, sikur Pëllumb Xhufi kur u mor me Kampin e Tepelenës ku humbën jetën 400 fëmijë të pafajshëm, të cilin nuk pranonte kurrsesi ta quante Auschwitz shqiptar, deri kur Lek Pervizi, një tjetër Monument i gjallë, nga ata që rrnojnë për me tregue, solli vizatimet reale që, po t’i shihje, të kujtonin pikërisht kapanonet e kampeve të përqendrimit nazist.

Auron Tare, gënjen, kur thotë se gjithçka e nisi për turizëm qejfi dhe kërshërie, sepse që në hapjen e pseudoinvestigimit shkruan me dorën e tij: ” Tre vite të shkuara, dy Ministrat e Kulturës, ai i Kosovës dhe ajo e Shqipërisë organizuan një Konferencë për shkrimtarët Ernest Koliqi dhe Martin Camaj. Nuk e di qëllimin e vërtetë të kësaj Konference, por nga ato që lexova, m’u krijua përshtypja se dy Ministrat promovuan Camajn dhe Koliqin, si dy kalorës të mohuar të letrave shqiptare. Dy kalorës që mbi veten vunë gjithmonë atdheun dhe letërsinë por që fatkeqësisht Atdheu nuk i kuptoi kurrë. E sa për lëmin e letërsisë nuk kam kompetencën e duhur për t’i gjykuar këta dy shqytarë kalorsiakë, shpresoj që me analizën e mëposhtme lexuesit të krijojnë një ide të qartë mbi “Mitet e rreme” që promovohen dhe lartësohen edhe nga Ministritë tona të Kulturës.”

E shihni pra se si për fushë me scripta manent Auron Tare që shtiret se nuk bën gjykime dhe gjykatësin pa e patur idenë nga letërsia, duke qenë zero në fushën e kulturës letrare “akuzon” Ministrat e Kulturës se kanë promovuar “mite të rrema”. Pra Auron Tare me stilin e ish oficerëve të sigurimit e sjell këtë “investigim” për t’i shembur këto Mite si Teatrin Kombëtar, por nuk mundet sepse ata i kthyeu në Mite vepra letrare dhe veprimtaria jetësore.

Shfaqja cinike e Auron Tares ishte fund e krye një provokim. I një njeriu të veshur me kostum privat, sikur e pohoi vetë, ndërsa de jure është edhe një zyrtar i lartë politik i PS, çka bie ndesh si me integritetin ashtu dhe pavarësinë e shkencëtarit, të cilit për të shpërndarë helmin ndaj korifejve të kulturës në periudhën e diktaturës, si me shkop magjik i hapen dyert e televizioneve.

Kë donte të provokonte Auron Tare, tamam-tamam?

Të vdekurit? Jo?

Është cinik dhe burracak pasi as Martin Camaj edhe Ernest Koliqi nuk i kthejnë dot përgjigje!

Auron Tare provokon të gjallët.

Të gjallëve u bëj një lutje që të mos bien kurrë në rrjetën e një profani si Auron Tare që lexon Shvejkun, por nuk e ka as zgjuarsinë e personazhit të Hashekut dhe as dokumentat për t’i rikthyer në armiq të Shqipërisë ata të cilët i kishte shpallur armiq sistemi totalitar i Enver Hoxhës.

Ernest Koliqi dhe romani i ekzilit

July 10, 2020 by dgreca

“Shija e bukës së mbrume”, Romë 1960.[1]/

[1] Ribotuar më 2014, shoqëruar me një hyrje nga Leka Ndoja.

(Nga libri në proces botimi “Lule Muzgu” Antologji e Diasporës e sh. XX)/

Shkruan: Leka Ndoja/

Ernest Koliqi i shkolluar në Itali për një kohë të gjatë, i diplomuar në Universitetin e Padovës me temë mbi Eposin e kreshnikëve, me kalimin e tij përfundimtar në Itali më 1943, iu kushtua ngritjes të katedrës së gjuhës shqipe të drejtuar prej 20 vjetësh prej tij, në shkallën e një Instituti Studimesh letrare-kulturore shqiptare të realizuar në vitin 1957, me anë të një dekreti presidencial. Së bashku me Martin Camajn e Giuseppe Gradilonen pas bisedimeve të zhvilluara në Romë me përfaqësuesit e klerit katolik kapelanët e emigracionit për Europën e SHBA Zef Oroshi, Prenk Ndrevashaj së bashku me At Daniel Gjeçaj dhe Zef Nekajt, i dhanë jetë, revistës më të njohur kulturore të shqiptarëve në Perëndim: Shêjzat.

Me anën e revistës interkulturore Shêjzat, themeluar në vitin 1957, u krijua një qendër sistemike letrare e diasporës duke ndërlidhur studiuesit e albanologjisë të qendrave universitare të Italisë: Palermos, Barit, Napolit; qendrave europiane të Mynihut e Stambollit; dhe atyre të SHBA, Bostonit, New Yorkut, Detroitit e San Françiskos.

Revista u mëkëmb nga abonimet e bashkatdhetarëve, të cilët kontribuan edhe me ndihma të posaçme, si gjatë turneut të Koliqit në SHBA më 1971, kohë kur revista kishte humbur Mecenën e tij në Itali, Rosolin Petrotën. Puna si ordinar (shef katedre) i Institutit të Studimeve Shqiptare, pranë universitetit të “La Sapienza” dhe si drejtues i revistës, e ka kufizuar prodhimin letrar të Koliqit në mërgim duke botuar një roman “Shija e bukës së mbrume” 1960, dy drama në vitin 1965, dhe disa cikle me poezi krahas përkthimeve në shqip edhe në italisht. Puna kryesore e Koliqit u përqendrua në fushën studimore.

Megjithë këtë romani i tij Shija e bukës së mbrume, mbeti romani i vetëm përfaqësues i letërsisë së diasporës.

Romani, “Shija e bukës së mbrume”.

Në këtë roman (Botuar në Romë në vitin 1960, me pseudonimin Hilush Vilza) për herë të parë në letërsi trajtohet tema e emigracionit shqiptar në Shtetet e Bashkuara, veçanërisht mosmarrëveshjet e elitës politike shqiptare që në tekste kodifikohen mes termave patriot-trathtar. Romani trajton edhe reflekset e pasojat e luftës civile në Shqipëri.

Përmes personazhit kryesor: Jorgji, jepet tipologjia e mërguesve, – përmes syrit të Jorgjit parakalojnë skenat e dialogjet mes grupeve politike, krijimi i atmosferës së mosbesimit ndaj njëri-tjetrit në Amerikë, përbën linjën dytësore të romanit, krahas linjës erotike të marrëdhënieve midis Jorgjit dhe Dianës, këtij emri të mitologjisë antike që jeton në Amerikë. Vetë mjedisi i bisedave mitike të këtij çifti të ri, mes një gjelbërimi të afron karakteristikat e mjedisit të Dianës mitologjike të pyjeve e natyrës.

Në filozofinë politike të Koliqit në këtë roman përcillet fryma e tolerancës dhe e dashurisë si vlera më universale që i kalon barrierat politike e racore përmes dashurisë së personazheve Jorgji dhe Diana amerikane. Koliqi në këtë roman iu shmanget kodeve të gjakmarrjes duke dhënë një idil romantik shqiptar në mjedisin amerikan ku përcillet fryma e disa tregimeve të qytetit të Shkodrës.

Proceset politike parë në syrin e sociologut dhe antropologut kulturor marrin një gjallëri të madhe pasi afrojnë me realitetin politik të mërgatës, raportet mes grupimeve të ndryshme ku zëri autorial ze një vend të rëndësishmën në argumentimet filozofike të Jorgjit me anë të të cilit vërejmë shtjellimin politik të mendimit të Ernest Koliqit i cili e kaloi një pjesë të jetës në politikën aktive, duke u bërë një nga themeluesit e partisë Bashkimi Kombëtar Indipentent (BKI) në 6 nëntor 1946.

Romani është edhe si një analizë e hollësishme e realitetit shqiptar. Në gojën e personazheve jepen raportet ndërkulturore të individëve sipas profesioneve të ndryshme, duke e bërë komunikimin të vështirë mes tyre si një nga shkaqet kryesore të mosmarëveshjeve. Personazhet shfaqen me formimin e ndryshëm socio-kulturor e mbase edhe fetar në përballjen me krijimin e strukturave politike që si akt final do të kishin konsideronin dhe ndarjen e pushtetit.

Mendimet politike të Koliqit vijnë në pajtim me ato të demokracive perendimore, duke marrë kualitetin e një traktati politik për ardhmërinë e Shqipërisë.

Bartja nga personazhet reale të aktorëve të viteve ’40, te trajtimi i njeriut politik të viteve ’60, tipizimi i këtij brezi të ri, arrihet nga ana e autorit përmes penelatave të komikes, duke vënë në dukje arrivizmin dhe mendjelehtësinë e shqiptaro-amerikanit të ri.

Linja e dashurisë zhvillohet si një linjë shlodhjeje e autorit në roman, linjë e cila nuk e ndihmon Koliqin të strukturojë klasat pjesmarrëse të emigracionit që u futën në sferën e proceseve politike në Amerikë por edhe në përgjithësi. Përshkrimi i shoqërive të kolonisë më të famshme të shqiptarëve në botë, jepet përmes organizimit politik të grupeve të vjetra nacionaliste dhe ballafaqimin e kësaj klase me lehtësinë e integrimit të brezit të ri në jetën amerikane.

Organizatat e vjetra shqiptare të emigracionit jepen me karakteristikat e egra të individualitetit ekstrem shqiptar, gjë të cilën autori e sheh në roman si atavizëm.

Nga ana kompozicionale proza e Koliqit është klasike. Autori rrëfen në vetë të tretë gjatë gjithë tekstit, ndarja në kapituj është sipas argumenteve, ndërsa dhënia pas dy linjave erotike dhe politike bën që këto të përbashkohen pas një shterzimi të gjatë, për të përmbyllur romanin në një linjë të kyçur në një dasmë, ndërsa linja politike mund të themi se mbetet e pakryer si subjekt. Në dasmën e përshkruar në Amerikë shohim një ndërlidhje të saj krahsuar me dasmën e në tregimin e njohur Nusja nga Dukagjini.

Tekstet lirike të tija, brenda prozës, janë sprova të ruajtjes së magjisë së përpunimit të gjuhës dhe të përcjelljes së peisazhit idilik shkodran të veshur me toponominë dhe idiomat e vrazhda amerikane, duke kërkuar te shqiptari tharmet e njeriut modern.

Këto elementë profetizues Koliqi i zhvilloi edhe te drama autobiografike “Rrajët Lëvizin” e cila u bë pjesë e kontestimeve të bujshme nga qendra e sistemit letrar dhe politik në Tiranën zyrtare përmes shkrimeve dhe leksioneve mbi letërsinë bashkëkohore, por njëkohësisht qarkulloi si tamizdat dhe model i dramës moderne në dy qendrat e sistemit letrar Prishtinë-Tiranë.