Andrea Liko – Dielli

…Ritmet e ndryshimeve në prag të shpalljes së mbretërisë/

Nga : Dr. NIKO FERRO & ANDREA LIKO/ Disa muaj më parë, falë dhuratës së beftë e të paçmuar të Muzeut të Vjenës, ne çelëm në Lushnjë një ekspozitë të rrallë fotografike me rreth 25 pamje të qytetit tonë të fillimit të shekullit të njëzetë e përgjatë Luftës së Parë Botërore .Vizitorë të shumtë të të gjitha ditëve të ekspozimit, qëndronin gjatë e kundronin pamje vërtet të rralla, ndërsa merrnin informacion dhe qetësonin veten për plot hamendje të deridjeshme…

Ato ishin thjesht disa foto – informacion për Lushnjën e parakongresit historik të janarit 1920, për qytetin myzeqar, të cilin shtypi shqiptar i kohës, tekstualisht e me të drejtë, e quante “Djepi i dytë i Lirisë kombëtare më 1920”…

Ne jemi duke u marrë me periudhën postkongresit zëmadh e peshërëndë. Na vjen mire të shprehemi se, përkundër perceptimit të mbetur për Lushnjën si një qendër e rëndomtë rurale, informacionet e qëmtuara na përvijojnë qendrën urbane të 90 viteve më parë si një qytezë e hapur, dinamike, me etje për ndryshim. Themi qytezë, pasi në vitin 1926 Lushnja kishte vetëm 3600 banorë; po e cilësojmë të hapur, pasi është periudha e prurjeve jo vetëm nga Skrapari, Berati, Mallakastra e Gjirokastra etj., por edhe nga Çamëria e Kosova; ndërsa etja për ndryshim shfaqej dukshëm në çdo drejtim.

Në vitin 1927, Lushnja ishte qytet me një plan rregullues të miratuar. I famshmi Besim Nuri, por edhe kryebashkiakët e tjerë patën sistemuar rrugët e kalldrëmit, ishin hapur çesma, qenë çelur dyqane në shërbim të popullatës, vijonte normalisht mësimi, ishte ndërtuar godina hijerëndë e nënprefekturës etj. Falë përkushtimit të mjekut human e të palodhur, dr.Sami Berati, pas vitit 1927 ishte zgjeruar lufta kundër sëmundjeve të njohura të zonës; kishte 2 qendra mjeksore, 3 barnatore dhe një opinion pozitiv në mbrojtje të shëndetit të njerëzve. Madje, shënohet se, paçka shumë mangësive, për herë të parë, u realizua edhe vaksinimi i popullsisë në dy seksione.

Nga pikëpamja administrative, Lushnja bashki e nënprefekturë, e cila kishte të sajat edhe Divjakën e Libofshën dhe Verrinë e Kosovën e Madhe, po konsolidonte strukturat e nevojshme shtetërore e publike të kohës. Kështu , veç bashkisë dhe xhandarmërisë, në qytet kishte shkollë, gjykatë, dy zyra publike shkruesish, zyra noterie dhe avokature, punonjës të taksave dhe regjistrues pasurish etj. Kësisoj, në strukturën e banorëve të qytetit, po rritej bërthama e komunitetit të intelektualëve, kryesisht me shkollë të mesme. Jemi në vitet kur po shtohen vilat, sidomos ato dykatëshe, si në qendër, ashtu edhe faqe kodrave, madje edhe në Kolonjë etj.

Në vitet e republikës e në prag të shpalljes së mbretërisë, në Lushnjë u shtuan dhe përmirësuan shërbimet. Një komunitet, i cili donte të përmirësonte jetën e vet, po investonte të ardhurat e grumbulluara prej kohësh. Tregtia me jashtë, apo edhe me Durrësin, Korçën, Gjirokastrën etj., po u diktonte familjeve më të kamura, si Sefallarëve, Bozallarëve, Resulajve, Libohovëve etj., një sandart më të lartë jetese. Me sipërmarrës vendas, u ngrit një rrjet tregtar modern për kohën; përveç kamionave, disa vetura ishin pronë e familjeve të pasura. Në qytet numëroheshin 42 dyqane të ndryshme, si dhe 3 hotele,që pasuan hanet e njohur : ai i Salushes, i Kalifasë, hani i Qukës etj., mbi 5 të tillë. Ishin ngritur edhe shoqëri aksionere. Njera prej tyre, shoqëria “MYZEQEJA”, tamam në këtë kohë, fitoi tenderin dhe ndërtoi urën e famshme mbi Përroin e Çapokut. Sipas një reportazhi të shtypit të atëhershëm, qyteti kishte “argjendar,dy rremëtar, tre opingar, katër pemëshitës, pesë furra buke, katër zdrukthtar, pesëmbëdhjetë kafexhinj, dy sahatçinj, dy biçikletaxhinj, tri gjelltore, një hallvaxhi, pesë pijetore, gjashtë berber, një dyfekxhi, kishte një nallban, një qeleshexhi, njezet tregtar, tre tregtar dritaresh, dy duhantore, dy gjymaxhinj, një garazh, dy agjenci benzine…”. Numëroheshin gjithsej 118 aktivitete të tilla.

Mjaft nga familjet lushnjare kishin prona bujqësore, pavarësisht madhësisë, apo ishin të lidhura me bujqësinë. Si arritje e madhe e mesviteve ’20 është veçuar përdorimi i plukut prej hekuri, i cili lehtësonte punën e krahut, por mungesa e mjeteve motorike të transportit shihej si një pengesë e madhe për të zgjeruar tregtinë, deri edhe për eksport. Në këto vite, vetëm përgjatë udhës për në Kasharaj, asaj që sot quhet “Rruga Darësia” kishte 3 fabrika të vajit të ullirit. Ndërkohë që punonin edhe disa makina bloje drithi me fuqi motorike e të përparuara për kohën. Çdo të hënë, në Lushnjë ishte ditë pazari dhe aty gjeje tregtar e zanatçinj nga tërë qytetet përreth dhe nga Shodra, nga Përmeti e Tirana; nuk mungonin që nga gjilpëra e samari, deri tek prodhimet fine prej floriri. E veçantë ishte dita e 26 korrikut kur qindra njerëz, pavarësisht besimit, mblidheshin në kishën e “Shën e Premtes”, festonin dhe organizonin panair bollëku ku josheshin edhe vizitorë të largët…

Nga ANDREA LIKO dhe Dr NIKO FERRO/
Që në fillim po nënvizojmë se në titull nuk jemi duke thënë ndonjë gjë të paditur : shumë figura të vlerëshme historike të Lushnjës apo krejt Myzeqesë ende nuk janë vendosur ku e meritojnë sipas kontributit në dobi të vendit. Ndaj ne sot me modesti po tentojmë të ngushtojmë disi këtë boshllëk, duke u marrë me njërin prej tyre, të famshmin kryetar të Lidhjes Politike – Ushtarake, pra, të Besëlidhjes së nëntë krahinave, e themeluar në Berat më 1834.
Jemi në pranverën e Rilindjes sonë Kombëtare : filizat e mbjellë nga patriotët pionierë kanë zënë e po nisn të cojnë sythat e parë. Jemi në një fazë të vecantë të historisë së Perandorisë Osmane : ndërsa ndjen dobësimin, Porta e Lartë sajon reforma centralizuese. Jemi në ditët e lindjes së një shteti të pavarur – Greqisë – precedent e shembull për të tjerët…Pra, në trevat shqiptare, në mendjet më të ndritura të kombit po nis një histori e re : raport aspak miqësor me sundimtarët dhe administratën turke, lëvizje të organizuara e masive kundër tërë masave shtrënguese dhe avancim të kërkesave për vetqeverisje. Masakra barbare e Manastirit e vitit 1830 la një shije të hidhur farmak e boshllëk të kapaciteteve flamurmbajtës, por ndërkohë tribunë e prijës luftarak të mbetur, u bënë më të vendosur e më sycelët.
Njëri nga këta tribun ishte ABAZ BEJ LUSHNJA. Kur përfaqësuesit e zëshëm të 9 krahinave u mblodhën në Berat e formuan Besëlidhjen, beun e njohur nga fisi fisnik i Ngurrëzajve e zgjodhën kryetar të Pleqësisë. Dhe Pleqësia ishte tamam organi drejtues, si një trup legjislativ. Sipas historianit të njohur, prof. dr. Petrika Thëngjilli, “Besëlidhja e Beratit nuk ishte thjesht e vetëm një lidhje ushtarake ndërkrahinore”. Dhe ne kemi të drejtë të kujtojmë këtu si shembull Lidhjen e Lezhës të realizuar nga Gjergj Kastrioti në vitin 1444. Besëlidhja e 9 krahinave vlerësohej si një organ qeverisjeje e dalë nga lufta dhe me ambicien për të zëvendësuar administratën osmane. Dhe ne prapë kemi të drejtë ta vëmë atë si pararendëse të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Prijësit e saj më të guximshëm, si Abaz bej Lushnja, Tafil Buzi, Zyber Hoxha e të tjerë synonin të krijonin një hapësirë gati të pavarur, ku të mungonin qeverisja dhe ndikimi otoman. Dhe ne përsëri na lind e drejta të shprehemi se kemi të bëjmë me përpjekje për të vijuar në rrugën e Ali Pashë Tepelenës, pavarësisht përmasave, mjeteve e mënyrave.
Kështu, kur di përmbajtjen, përhapjen dhe veprimet konkrete të Besëlidhjes, ke një qasje më të plotë e mund të bësh një vlerësim më të saktë edhe për Kryetarin e saj, ABAZ BEJ LUSHNJA, kësaj figure të ndritur, deri tani të lënë në errësirë.
Atëherë, pra, cili është ky burrë, të cilin në kohë të rënduara pushtimi, ca burra të tjerë të mencur dhe trima, e zgjodhën kryetar ?
Në origjinë, Abaz bej Lushnja është ushqyer nga dy burime ujëshumë e të shkumëzuar. Nga nëna, ai njihej si i afërm me Ali Pashë Tepelenën. Ndërsa, nga babai, ishte nip i pronarit dhe pasanikut të madh myzeqar Ahmet Kurt Pashës, feudal i martuar me të bijën e Ismail Pashë Velabishtit. Kurt Pasha i Ngurrëzës, dhëndërr i sundimtarit të Beratit, pas vdekjes së vjehrrit mori pronat dhe titujt e tij, të cilat i ruajti për 14 vite me radhë, deri më 1787. Një pjesë të pronave pa mbarim, ato të Lushnjës, pashai i la të birit, Mehmet Pashës. Lagjja e sotme “Xhevdet Nepravishta” dikur kishte emrin e tij. Pikërisht këtu, më 1790 lindi Abazi, patrioti që guxoi të udhëheq një besëlidhje politiko – ushtarake, e cila bëri pushkë dhe e tronditi seriozisht Portën e Lartë.
Kemi hulumtuar në disa skedarë për të plotësuar njohuritë mbi figurën e tij. Mendojmë se të dhënat e listuara sqarojnë deri diku edhe faktin pse kryetar i Besëlidhjes, që u njoh edhe në Europë e tronditi sundimin osman këtu, pra pse në krye të kryengritjes së armatosur dhe vetqeverisjes u zgjodh ABAZ BEJ LUSHNJA.
Sipas burimeve gojore, të sistemuara tashmë, ai ishte “një njeri i drejtë e i gjërë, i vendosur dhe i prerë”. Edhe pse i pasur pa kufi, ai dallohej për shpirtin e gjërë human, sepse “ndante bukë për fukaran”. Për myzeqarët dhe jo vetëm në Ngurrëz apo në Lushnjë, beu ishte “trim dhe kapedan”. Në defterët osman, para themelimit të Besëlidhjes, ai nuk përmendet thuajse fare. Edhe kjo, besohet se i ka nxitur patriotët e tjerë në përzgjedhje. Deri atëherë ai nuk pati patur raporte me sundimtarët e lartë osman dhe, sikur të flisnim me gjuhën e sotme, ishte një figurë e pastër. Pastaj pushtuesit nisën të mbushin dosjen e beut rebel. Ai po u dilte një “feudal i pasur dhe me influence në popull”, “nxitës i revoltave dhe kundërshtues i Reformave të Tanzimatit, që kishte shumë njerëz pranë vetes”. Që në kohën e gjyshit të Abazit, familja kishte 45 shtëpi dhe shumë prona e cifligje në Ngurrëz, Lushnjë, Bishqethëm, Lumth, Karbunarë etj.
Për më tepër, ai ishte edhe kushëriri i Sulejman Pashës, bejlerbeut të Beratit, i cili vdiq më 26 prill 1834 dhe nuk la trashëgimtar. Abaz bej Lushnja mund të bëhej pronari i ri, por pastaj ai do të ishte një pasunar i përmasave të tjera. Portës së Lartë iu njoftua se pasuria e të ndjerit ishte mjaft e madhe, “Prandaj…të vihet dorë mbi to, të regjistrohen dhe të dërgohen menjëherë në Stamboll”. Duket që beu nga Ngurrëza nuk e ka gëlltitur dot këtë nëpërkëmbje, ndaj qe i gatshëm të bënte pushkë e të përzinte turqit nga trojet e veta dhe tërë nahija e Beratit.
Në qoftë se më parë për osmanët ai ishte një bej i pasur jo rebel, në krye të Besëlidhjes u etiketua si askush tjetër sepse turma e mbledhur në Berat prej Tafil Buzit shtohej përditë dhe si komandant i saj “u caktua një udhëheqës shqiptar, këmbëngulës, i quajtur Abaz beu nga Lushnja”. Sipas Stambollit, tani ai ishte “kryetar i tërë keqëbërësve” dhe madje ata “janë bashkuar në një shpirt me kryetarin”. Dihet që forcat e Besëlidhjes e morën kalanë e Beratit dhe nisën të vetadministronin tërë krahinat. Me lejen e Pleqësisë, Tafil Buzi u lidh edhe me sundimtarin e Egjiptit. Fryma e Beratit po përhapej shpejt tek shqiptarët. Abaz beu bëhej përditë e më i vendosur; besimi popullor për të po rritej frikshëm. Kjo e shqetësoi shumë Stambollin. Ose do ulej e të pranonte kërkesat e Pleqësisë, ose do të niste një luftë, fundi i së cilës nuk dihej. Vet ministri turk i Luftës shkoi tek veziri i madh posacërisht për situatën e krijuar. Ata u njohën me propozimet e Pleqësisë, të cilat ishin “cështje që prekin interesat e shtetit, ndaj nuk ka masë të përshtatshme, përvec se të tregohet forca”…
…Por nuk është qëllimi ynë analiza e kësaj kryengritjeje antiosmane. Ne po evidencojmë aq sa mundemi përmbajtjen e figurës së Abaz bej Lushnjës, e cila në këtë rast është qendrore. Për të, Porta e Lartë mori masën ekstreme, duke e shpallur fermanli. Mirëpo urdhëri nuk u bë i njohur e, natyrisht, nuk u ekzekutua. Jo se qeveria osmane u pendua, jo se ai, në këndvështrimin e saj nuk e meritonte, jo se Abaz beu u arratis etj., etj. Thjesht, turqit i trembeshin zbatimit të vendimit për dënimin e tij. Ata nuk mund ta bënin këtë hap, sepse beu “është nga familje fisnike. Ai ka me vete shumë nga fisi i tij dhe pasues. Prandaj, shpallja fermanlli nuk përputhet me kohën…”.
Pra, pushtuesit osman, kundërshtarët më të ashpër të tij, e vlerësuan, qoftë edhe sipas parimit të tyre : “dora që nuk kafshohet dot, puthet”. Tani na mbetet ne që, qoftë edhe me vonesë, t’i japim patriotit të spikatur ABAZ BEJ LUSHNJA vendin që meriton midis sivëllezërve…

LUSHNJA – 90 VITE ME PARE…

ABAZ BEJ LUSHNJA – FIGURE E NDRITUR, LENE NE ERRESIRE…