…Ritmet e ndryshimeve në prag të shpalljes së mbretërisë/
Nga : Dr. NIKO FERRO & ANDREA LIKO/ Disa muaj më parë, falë dhuratës së beftë e të paçmuar të Muzeut të Vjenës, ne çelëm në Lushnjë një ekspozitë të rrallë fotografike me rreth 25 pamje të qytetit tonë të fillimit të shekullit të njëzetë e përgjatë Luftës së Parë Botërore .Vizitorë të shumtë të të gjitha ditëve të ekspozimit, qëndronin gjatë e kundronin pamje vërtet të rralla, ndërsa merrnin informacion dhe qetësonin veten për plot hamendje të deridjeshme…
Ato ishin thjesht disa foto – informacion për Lushnjën e parakongresit historik të janarit 1920, për qytetin myzeqar, të cilin shtypi shqiptar i kohës, tekstualisht e me të drejtë, e quante “Djepi i dytë i Lirisë kombëtare më 1920”…
Ne jemi duke u marrë me periudhën postkongresit zëmadh e peshërëndë. Na vjen mire të shprehemi se, përkundër perceptimit të mbetur për Lushnjën si një qendër e rëndomtë rurale, informacionet e qëmtuara na përvijojnë qendrën urbane të 90 viteve më parë si një qytezë e hapur, dinamike, me etje për ndryshim. Themi qytezë, pasi në vitin 1926 Lushnja kishte vetëm 3600 banorë; po e cilësojmë të hapur, pasi është periudha e prurjeve jo vetëm nga Skrapari, Berati, Mallakastra e Gjirokastra etj., por edhe nga Çamëria e Kosova; ndërsa etja për ndryshim shfaqej dukshëm në çdo drejtim.
Në vitin 1927, Lushnja ishte qytet me një plan rregullues të miratuar. I famshmi Besim Nuri, por edhe kryebashkiakët e tjerë patën sistemuar rrugët e kalldrëmit, ishin hapur çesma, qenë çelur dyqane në shërbim të popullatës, vijonte normalisht mësimi, ishte ndërtuar godina hijerëndë e nënprefekturës etj. Falë përkushtimit të mjekut human e të palodhur, dr.Sami Berati, pas vitit 1927 ishte zgjeruar lufta kundër sëmundjeve të njohura të zonës; kishte 2 qendra mjeksore, 3 barnatore dhe një opinion pozitiv në mbrojtje të shëndetit të njerëzve. Madje, shënohet se, paçka shumë mangësive, për herë të parë, u realizua edhe vaksinimi i popullsisë në dy seksione.
Nga pikëpamja administrative, Lushnja bashki e nënprefekturë, e cila kishte të sajat edhe Divjakën e Libofshën dhe Verrinë e Kosovën e Madhe, po konsolidonte strukturat e nevojshme shtetërore e publike të kohës. Kështu , veç bashkisë dhe xhandarmërisë, në qytet kishte shkollë, gjykatë, dy zyra publike shkruesish, zyra noterie dhe avokature, punonjës të taksave dhe regjistrues pasurish etj. Kësisoj, në strukturën e banorëve të qytetit, po rritej bërthama e komunitetit të intelektualëve, kryesisht me shkollë të mesme. Jemi në vitet kur po shtohen vilat, sidomos ato dykatëshe, si në qendër, ashtu edhe faqe kodrave, madje edhe në Kolonjë etj.
Në vitet e republikës e në prag të shpalljes së mbretërisë, në Lushnjë u shtuan dhe përmirësuan shërbimet. Një komunitet, i cili donte të përmirësonte jetën e vet, po investonte të ardhurat e grumbulluara prej kohësh. Tregtia me jashtë, apo edhe me Durrësin, Korçën, Gjirokastrën etj., po u diktonte familjeve më të kamura, si Sefallarëve, Bozallarëve, Resulajve, Libohovëve etj., një sandart më të lartë jetese. Me sipërmarrës vendas, u ngrit një rrjet tregtar modern për kohën; përveç kamionave, disa vetura ishin pronë e familjeve të pasura. Në qytet numëroheshin 42 dyqane të ndryshme, si dhe 3 hotele,që pasuan hanet e njohur : ai i Salushes, i Kalifasë, hani i Qukës etj., mbi 5 të tillë. Ishin ngritur edhe shoqëri aksionere. Njera prej tyre, shoqëria “MYZEQEJA”, tamam në këtë kohë, fitoi tenderin dhe ndërtoi urën e famshme mbi Përroin e Çapokut. Sipas një reportazhi të shtypit të atëhershëm, qyteti kishte “argjendar,dy rremëtar, tre opingar, katër pemëshitës, pesë furra buke, katër zdrukthtar, pesëmbëdhjetë kafexhinj, dy sahatçinj, dy biçikletaxhinj, tri gjelltore, një hallvaxhi, pesë pijetore, gjashtë berber, një dyfekxhi, kishte një nallban, një qeleshexhi, njezet tregtar, tre tregtar dritaresh, dy duhantore, dy gjymaxhinj, një garazh, dy agjenci benzine…”. Numëroheshin gjithsej 118 aktivitete të tilla.
Mjaft nga familjet lushnjare kishin prona bujqësore, pavarësisht madhësisë, apo ishin të lidhura me bujqësinë. Si arritje e madhe e mesviteve ’20 është veçuar përdorimi i plukut prej hekuri, i cili lehtësonte punën e krahut, por mungesa e mjeteve motorike të transportit shihej si një pengesë e madhe për të zgjeruar tregtinë, deri edhe për eksport. Në këto vite, vetëm përgjatë udhës për në Kasharaj, asaj që sot quhet “Rruga Darësia” kishte 3 fabrika të vajit të ullirit. Ndërkohë që punonin edhe disa makina bloje drithi me fuqi motorike e të përparuara për kohën. Çdo të hënë, në Lushnjë ishte ditë pazari dhe aty gjeje tregtar e zanatçinj nga tërë qytetet përreth dhe nga Shodra, nga Përmeti e Tirana; nuk mungonin që nga gjilpëra e samari, deri tek prodhimet fine prej floriri. E veçantë ishte dita e 26 korrikut kur qindra njerëz, pavarësisht besimit, mblidheshin në kishën e “Shën e Premtes”, festonin dhe organizonin panair bollëku ku josheshin edhe vizitorë të largët…
