Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Skënderbeu në gojën e popullit

by

4anton-cefa

 Nga Anton Çefa/

“Mund të dukej se shqiptarët të vendosur prej një kohe shumë të gjatë në bregun tjetër të Adriatikut, nuk do të kishin ruajtur veçse nje kujtim të vagëlluar për bëmat e Heroit të Krujës. Po s’është kështu dhe fjalët që thuhen mbi mosmirënjohjen e popujve nuk mund t’u zbatohen këtyre shqiptarëve. Në qoftë se pushtimi i huaj nuk lejon që t’i ngrihet një monument Kastriotit të madh në vendin e tij lindor, në qoftë se Sfetigradi, të cilin sllavët e kanë quajtur me të drejtë “fortesa e shenjtë” nuk është veçse një grumbull gërmadhash, emrin e Heroit do të vazhdojnë ta bekojnë dhe kujtimin e tij do ta lavdërojnë sa të rrahë edhe një zemër shqiptare në të dy gadishujt.”

                                     Elena Gjika (me pseudonimin Dora D’Istria) 1).

Skenderbeu

Që nga shek. XV, populli ynë ka krijuar legjenda e gojëdhëna, ka kënduar këngë për Skënderbeun dhe trimëritë e tij, dhe këndon edhe sot e kësaj dite.

“Populli në tregimet e tij, nga dashuria e madhe dhe nderimi për këtë hero legjendar, nga autoriteti dhe mënçuria e tij, e ka rritur atë me një bukuri klasike, me përpjestime të mëdha, ndonjëherë hiperbolike, por që ky hiperbolizëm ka një lidhje shumë të kuptueshme dhe organike me luftërat që mishërojnë aspiratat popullore dhe me figurën e një udhëheqësi të madh popullor.”, ka shkruar Qemal Haxhihasani.2). Shpesh, edhe në paraqitjen e tij, populli ka futur elemente legjende. “S’ka pasë si Skanderbegju. Ai ka qanë me fletë nan sqetull. Mustaqet i kishte katër pllamë më njan’ anë e katër më tjetrën. Kur luftonte Skanderbegju, iu bajshin sytë xhak, ene qitte duhm prej gojet” – thuhet në një gojëdhënë të mbledhur në fshatin Macukull të rrethit të Matit. 3).

Në shumë gojëdhëna dhe këngë Skënderbeu bën veprime të çuditshme, të jashtëzakonshme: çanë shkëmbinj, bën që të rrjedhin kroje nga shkëmbi, ndalon ujërat e lumejve, fluturon me kalë, etj.

Në një rast, “Skënderbeu ishte me një fuqi të vogël në Rraicë. Ballaban Pasha me nji fuqi të madhe, po vinte nga lindja, nga drejtimi qi ndodhën katundet Llabunisht, Velçan, etj. Për me i dalë në ballë, Skënderbeu çau nji shkamb 10 – 15 m., qi i kishte zanë rrugën e ky shkamb sot quhet “Shkambi i  Skënderbeut.” 4).

Një herë tjetër, “Skënderbegu po shkonte me ushtrinë e tij në Malin e Pëshkashit, atje ku quhet “Maja Skanderbeg”. Ishte tue garendë dhe ushtreja e tij kishte etje të madhe. Skanderbegu s’kishte gajle për vetvedin, por i dhimsesh ushtreja. U ndal pra çaty ke Maja Skanderbeg, nxuer shpatën, ja nguli shkamit e tha: “Këtu dalç! Ene fup duel nji kru me ujë shumë të ftofët, sa me plasë bastanin. Piu xhithë ushtreja ene vetë Skanderbegju. Manej ky nguli shpatën pak ma teposhtë e tha: “Këtu hupç! Edhe me të vertetë hupi i xhith ai uj. Sot e kësaj dite ujët e atij kroji aty del e aty hup. Këti kroji i  thonë: “Gurra Skanderbeg” dhe asht çudi me e pa. (Peshkash – Mat, 1929) 5).

“Kur luftonte Skanderbegu me turqit, fluturonte me kalë, nga Deja në Kunorë të Lurës, në Varosh, në Gurë të Bardhë e në Kala të Darsit; prej knej në Kala të Bruçit, në Shtjefen, në Bazje, ne Malin Skanderbeg e në Sarisalltik në Kru. Kur ja dote puna binte ene në Lezhë, në Shkodër e në Durrës.” (Bazje, Mat).6)

Për t’u vënë në dukje është që urimet e mallkimet e Skënderbeut realizoheshin gjithnjë. Po e ilustrojmë këtë fakt me shembuj.

“Kur erdhi Skanderbeu n’Shingjergj, tanë katuni i dul përpara me rroba t’bukra.  Skënderbeu i la ket uratë: -Shingjergji gjithi rroba t’bukra majtë! Meqenë se e priti edhe me kangë e me valle, na e la: Shingjergji qoftë i përparu gjithherët! Prej kësaj urate Shingjergji  asht e ka qenë, i gjithi në ballë të katuneve (prej uratës qi i dha Skënderbeu). (Shëngjergj – Tiranë) 7).

“Kur erdhi Skënderbeu n’Bizë t’Shingjergjit, ai ven pat mjaft njegull. Skënderbeu, ka s’ju da mjegulla fare tha: “Kti veni njeglla mos iu hjektë asiherë! Ene sot ky ven rri gjithi me njegull.” 8).

*   *   *

Po japim ndonjë prej gojëdhënave që ka botuar historiani Atë Marin Sirdani në librin “Ndriçime të historisë , të kulturës dhe të artit shqiptar”, botuar nga ‘Shpresa”, Prishtinë, 2002 :

Nderimi ma i madhi

“Kishte formue Skanderbegu nji trup të zgjedhun ushtrije prej ma se dy mi shqyptarësh, të cilët per dishiplinë, trimni e besniki s’kishin shokë në botë. Shpesh e shpesh u gjindte në mjes të tyne e u kujdeste me dijtë deri punët e nevojat ma të voglat e tyne. Disa herë hate në tryezë me ta, e mbas ndonji ngadhnije i u falte atij qi kishte diftue ma tepër trimni edhe i ipte me pi me qelqen e vet.

Në luftën e Torviollit, posë sa oficierave, qi ishin da në shej, kjenë edhe tre ushtarë të gardës qi diftuen nji trimni aq të madhe sa gjithkënd lanë pa mend. Skanderbeu mbasi i dariti me dhanti të çmueshme ata e oficirat qi ishin da në shej, i grishi në darkën kombëtare t’asaj nate, dhe i u fal tuj pi e u dha me pi me qelqen e vet në mjes të brohorive e duartrokitjeve të kohortës pretorjane. N’e nesre i rrethuem Skanderbegu prej komandarve,  vizitoi të plaguemt njipernji tuj u dhanë zember e tuj u kujdesë t’i mjekojshin sa ma mirë. Me ket sjellje shtoi dashtninë e ushtarve, edhe mzi pritshin me u shndoshë e me rrokë armët, per me dhanë jetën nen flamurin e njai mbreti aq zembermirë, po t’ishte e mundun, nji mi herë. Të treten ditë thirri mbarë ushtrin edhe veçoi me dhanti të çmueshme gjith ata qi kishin tregue nji trimni të veçanët, me nji gzim e ambelsi qi i gzote ma tepër se shpërblimi.” 9).

Stima e meritueme

Hamza Begu, pris i vlerët i turqve, i muejtun keqas prej Skanderbegut, u ngushtue me hikë me gjith ushtri rrugë e pa rrugë. Skanderbegu e ndoq e e damtoi gjithnji e tuj mos i pa pshtim vetit, ke njifte zembren e gjanë të Skanderbegut, ktheu dalë me gjith ushtri e me sy të përvajshëm e luti me pasë dhimbët per ta e mos me i shkue dam. Skanderbeu e priti me çehre aq të mirë e i pergjigji me fjalë aq t’ambla e t’nierzishme sa gadi shkrehi në vajë jo veç robt por edhe ushtrin e vet. Per me u dhanë nji farë ngushëllimi e me u sigurue se nuk do të hiqshin kurr farë të keqje prej tyne bani qi t’hajshin bukë në tryezë me te, e mbarue së ngranmi urdhnoi t’u raditte të gjithve gjithshka mujshin me pasë nevojë, e, marrë nji farë shpërblimi kjen lirue me shkue. Tuj vu oroe Skanderbegu se disave po u vite keq ke ishte aq zembergjanë e i dhimbshëm, e qi prap do të vijshin me luftue kundra si, thotë se, sa herë do te xete rob kurr nuk do t’i shkote dam, por perherë do të kishte dhimbë per ta, e s’do të lete kënd me i marrë me t’keq.

Me nji zembër kaq të dhimbshme e të mirë Skanderbegu kishte fitue nji stimë aq të madhe deri nder anmiq, sa faqe thojshin se ‘Shoqi i Skanderbegut nuk kishte le e as nuk do te letë në botë.” 10).

*     *      *

Të dhënat më të parat për jetën, veprimtarinë, luftat e Skënderbeut, i kemi nga Dimiter Frengu (Dhimiter Frangu), arkëtari i Skënderbeut, vepra e të cilit është mjaft e rrallë ndër ne:“Historia e Glorisi Gesti etVittoriose Imprese, fatte contra Turchi, dal Sig. Don Gjorgio Castriotti, Detto Scanderbeg, Principe d’Epiro.” 11).

Frano Bardhi, (1606 – 1643) Leksikografi i parë shqiptar, historian, folklorist dhe etnograf, në vitin 1636, botoi në Venedik veprën “Gjergj Kastrioti i Epirit, i quajtur përgjithësisht Skënderbeg, princ shumë trim e i pathyeshëm i shqiptarëve” si polemikë për të hedhur poshtë mendimin e pathemeltë të një peshkopi bosnjak bashkëkohës, i quejtur Jan Tomku, i cili i mohonte Skënderbeut prejardhjen shqiptare. 12).

Bardhi na ka dëshmuar që populli kishte thurur këngë për trimëritë e bëmat e Skënderbeut dhe i këndonte ato. Bardhi shkruan: “Një numër i madh vajzash, në mes të rrezikut të luftës, atëherë kur çdo gjë të shtinte frikën e ushtrisë turke, mblidheshin çdo tetë ditë në mes të rrugëve, në qytetet ku ai kishte qenë zot, dhe këndonin lavdinë e kryetrimit të tyre të vdekur . . . ” 13)

Frang Bardhi thekson gjithashtu se “ . .  vazhdimisht deri në ditët e sotme, bashkëkombasit tanë flasin për te (Skënderbeun) dhe këndojnë me zë të lartë timëritë e tij nëpër gostitë dhe e quajnë Skënderbeun tonë, për autonomasi “Kulçedra e Arbërit”, d. m. th. Dragoi i Epirit”. (Franciscus Biancus, Georgius Castriotus, Venetiis 1636, f. 71. 14).

Në “Relacione dërguar Vatikanit mbi vizitën e Pukës, qershor 1637” , Bardhi shkruan: “Sipas zakonit të të moçemve, ndër gostitë e tyre nëpër rrugë e punë këndojnë me zë të lartë trimëritë e burrave të tyre të mëdhenj, dhe sidomos të të pathyeshmit zot, zotit Gjergj Kastriotit, të quajtur Skanderbe, dhe të të shkelqyeshmit  Lekë Dukagjinit, princit dhe zotit të tyre.”15).

Po ashtu, historiani venedikas, humanisti Antonino Sabeliko, ka shkruar që në vitin 1487 , “ . . . populli, i mahnitur nga adhurimi i lartë i këtij burri, sikur të shikonte tek ai diçka që kalonte mundësitë njerëzore, e lartësonte kujtimin e princit të dashur me këngë solemne. Më kanë treguar burra të denjë për t’u besuar, se mu në mes të zjarrit të luftës, kur gjithçka shungullonte nga armët e barbarëve (turqve), grumbuj vajzash kishin zakon të mblidheshin javë për javë në sheshe (kryqëzime rrugësh) të qyteteve, ku ai kish sunduar dhe të këndonin lavditë e princit të tyre të vdekur, ashtu siç bënin edhe të moçmit në gostitë e heronjve të mëdhenj.” 16).

Vazhdimësinë e këngëve popullore shqiptare për Skënderbeun na e dëshmon F. Pukëvil, ish-konsull i Francës pranë Ali Pashë Tepelenës, në një vepër rreth udhëtimit të tij (1798 – 1801) nëpër More, Shqipëri, etj. . . . Ai thotë se djemtë e maleve të Çikës “i përdorin këngët e tyre që shtyhen në shekujt e Skënderbeut të lavdishëm, për të sharë dobësitë e osmanëve.” 17).

Edhe sot e kësaj dite, poetët popullorë thurin këngë në të cilat tregohen

bëmat luftarake, trimëritë, sjelljet e tij, etj.

Arbëreshët, gjithashtu, i kanë kënduar dhe i këndojnë Skënderbeut dhe bashkëluftëtarëve të tij: Pal e Llesh Dukagjinit, Pal Golemit, Nik Petës, Dedë Skurës, Pjetër Shinit, etj. “Këngët tona, shkruan De Rada, linden në kohën kur ra ora e madhe për prindërit tanë, të ngritur kundër dallgëve turke . . . Në to ndihet  popullit arbëresh si rreze të hijshme dielli.” (J. De Rada, “Hyrje e ribotimit të Rapsodive, 1883-87”. 18).

Po japim këtu një këngë arbëreshe të kësaj periudhe:

Dedë Skura

Tek çuka e një kodrine,

Nënë hijën e një lisi,

Dergjej prapët Dedë Skura,

Trimi vëtë s’mund ta ftohte

Zjarrin e plagvet të tij.

Kaluan shokët krenarë:

Dedë Skurë, ngreu të shkojmë!

-Ecni, shokë, ju, me shëndet,

Unë s’vi dot me ju;

Veç ju lutem aty poshtë,

Kalin tim të ma mirrni,

Të mos cofi’ ai me mua

E t’ia shpini ju tim biri.

Kur të rritet, të ngjesh’ shpatën,

E t’i hipi kalit tim,

Se e shpie ai në luftë,

Mbi mizorët, q’i vranë t’anë,

Të ngopë zemrën time. 19)

Referenca:

1). Nasho Jorgaqi, “Antologji e mendimit estetik shqiptar 1504 – 1944”, Dora D’Istria , “Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore”, Pjesa III, “Shqiptarët në mërgim, f. 130.”

2). Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë – Instituti i Kulturës Popullore: “Epika historike 1”, f. 127.

Më poshtë do të shënojmë vetëm “Epika historike 1”

3).“Epika historike 1.” f. 127.

4). “Epika historike 1”, f.128.

5). Epika historike 1, f. 129-30.

6). Epika historike 1, f. 130.

7). Epika historike 1, f.134-35

8). Epika historike 1, f.136.

9). Atë Marin Sirdani, “Ndriçime të historisë, të kulturës dhe të artit shqiptar”, Shpresa, Prishtinë, 2002, f. 332.

10). Po aty, f. 333.

11). Po aty, f. 318.

12). FESH, botuar në Tiranë më 1985, f. 68.

13). Frano Bardhi, “Gjergj Kastrioti i Epirit, i quajtur përgjithësisht Skënderbeg, princ shumë trim e i pathyeshëm i shqiptarëve”, f.102.
14). Epika hisorike 1, f.24.

15). Cituar simbas librit “Folklori shqiptar”, botuar nga Universiteti i  Tiranës – Instituti i Folklorit, Tiranë 1972, f. 81 – 82).

16). Epika historike 1, f.23.

17). Cituar  sipas autorit Ramadan Sokoli “Figura e Skënderbeut në këngët popullore”, në “Çeshtje të folklorit shqiptar 1”, botuar nga Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë – Instituti i kulturës Popullore”, f. 262.

18). Cituar sipas “Epika historike 1”, f.26.

19). “Epika historike 1”, f. 194-95.

Gjergji i lirisë, i lavdisë dhe i dinjitetit kombëtar

by

 4anton-cefa

Nga Anton Çefa/

Është aq larg nesh – më se gjashtë shekuj nga lindja e tij, sa ta kundrojmë si Hero, me ato më të lartat virtyte njerëzore, por sidomos me ato virtytet aq të fisme, që e kanë shquar gjithnjë popullin tonë; por është edhe aq afër nesh, i kohëve e ditëve tona, sa ta kundrojmë gjithnjë si Hero, me ato më të lartat virtyte njerëzore dhe sidomos me ato më të fismet virtyte të “racës” sonë. Të tillë e ka ruajtur kujtesa popullore, të tillë e ka gdhendur populli në këngët, legjendat e gojëdhanat e veta, në veprat e ndryshme të artit aplikativ dhe të tillë e ka shkruar historia.

Qe koha kur një pjesë e mirë e trojeve tona ishte pushtuar nga turqit. Populli lëngonte nën thundrën e tyre për lirinë e humbur. I duhej një bir për ta udhëhequr në luftën kundër tyre. I duhej dhe e krijoi. Po, e krijoi në nënvetëdijen e tij para se të lindte: gojëdhëna thotë, siç na e ka dhënë Frang Bardhi, që e ëma, Vojsava, pau në ëndërr një dragua që në njërin krah kishte të vijëzuar një shpatë, me të cilën do të luftonte për të mbrojtur Arbërinë. 1). Një tjetër gojëdhënë shkon edhe më tej: Skënderbeu, kur lindi, e kishte të vijëzuar shpatën në krahun e tij. 2).

Shqipëria vërtet e lindi birin e saj, atë që do ta çlironte dhe do ta mbronte, sepse do ta donte siç don një bir nënën e tij. E krijoi atë prej dheut dhe prej qiellit të saj, prej baltës dhe ajrit të saj, prej kockës dhe frymës së saj; ajo e lindi atë njeriun e madh, Heroin, tek i cili do të shkëlqenin tiparet më dalluese të tharmit tonë etnik. E lindi për të na treguar çfarë jemi dhe për të na paraqitur para botës luftëtarë të lirisë, trima dhe guximtarë, fisnikë dhe dinjitozë.

Njeriu është strukturë e disa botëve: botës lëndore, anatomisë e fiziologjisë, mishit e gjakut; botës njohëse, ku mpleksen aftësitë e tij për ta shpjeguar veten dhe realitetin rrethues, tokën dhe universin, lëndën dhe idenë; botës emocionale, aftësisë për ta ndjerë realitetin së brendshmi, për ta dashur dhe për t’i vlerësuar shfaqjet e tij, për të ndjerë dhimbje dhe kënaqësi, për të shijuar bukuritë dhe për të urrejtur çoroditjet e tij e të tjerëve; dhe botës së vullnetit, përpjekjeve për të vepruar dhe për ta shndërruar realitetin ku gjendet, në përshtatje me qëllimet e idealet e veta, për të krijuar bukuritë dhe për të zhdukur shëmtitë e saj e të vetes.

Nga kjo mpleksje e larmishme vetish lëndore e shpirtërore të njeriut, çfarë ka spikatur më tepër krijimtaria popullor tek Heroi ynë ?

Edhe pse i larguar nga vendi i tij dhe nën trysninë e një mjedisi krejt të huaj, edhe pse nën peshën e një edukate e kulture krejt të ndryshme nga ajo e vendit të tij; ai jo vetëm nuk do ta harrojë, por do ta dojë ashtu siç e do shqiptari vendin e tij. Në kushtet e një emigracioni të detyruar, ku e pati përplasur fati dhe, duke mos pasur as mundësinë ta shfaqë, do ta ruajë thellë në zemrën e tij mallin përvëlues dhe atë ndjenjën më magjike që përjeton njeriu, dashurinë e dhimbshme për atdheun, dhe dëshirën e flaktë për t’i shërbyer atij – çka përbën shtratin ku rritet një prej idealeve më humane të natyrës njerëzore, ideali kombëtar.

Sa ndryshim me ca vezirë e pashallarë shqiptarë që arritën në rangjet më të larta të pushtetit në Perandorinë Turke, të cilët jo vetëm që nuk u kujtuan për vendin e tyre, por përkundrazi erdhën me hekur e zjarr për të shtypur kryengritjet popullore, që shpërthenin herëpashere! Dhe, për çudinë tonë më të madhe, ca shqiptarë “shkencëtarë”, na i lavdërojnë duke i ngritur në qiell dhe ca të tjerë, për turpin tonë, na i ofrojnë si heronj, duke sulmuar Heroin e vërtetë, Kastriotin e Madh. Nuk mund t’i mohohet që qenë të mëdhenj si administratorë dhe u bënë të njohur në botën e atëhershme; por nuk mund të pohohet edhe që kishin zemër shqiptare. Përkundrazi.

Në një këngë të mbledhur në fshatin Kodrali të Deçanit (Kosovë), rapsodi tregon që kur ushtarët shqiptarë që kishte me vete në Nish ia kujtojnë Shqipërinë, ai nuk mund ta fshehë përmallimin.

“Veni jonë-o asht n’Shqipni-e,

shqipja asht-o nana jon-e

mos gabo me u ba i huj-e!

Skënderbeu u përmallue,

Për vendlindje tuj kujtue.” 3).

Shumë udhëtarë të huaj që janë përshkuar nëpër vendin tonë e kanë vërejtur dhe vënë në dukje lidhjen e ngushtë shpirtërore të shqiptarit me vendlindjen, mallin e thekshëm dhe dashurinë e pakufishme për të. Po mjaftohem vetëm me dy shembuj:  “Kurrë s’kam parë dashuri më të madhe për vendlindjen!”, shkruan në fund të viteve ’40 të shek. XIX udhëtari anglez Mac-Ferlane për banorët e një fshati shqiptar në rrethinat e Shkupit, të cilët autoritetet e vendit kërkonin t’i shpërngulnin me forcën e bajonetave.” 4). Dhe Hobhouse, shoqëruesi i Bajronit në vendin tonë, thotë: “Asnjë vend i ri, asnjë pamje e re s’mund t’ua fshijë atyre (shqiptarëve, A. Ç.) kujtimet dhe dashurinë për malet, miqtë dhe për fshatrat e tyre” 5).

Qe koha kur malet tona qeveriseshin me Kanunin e tyre të kohëve më të lashta, Kanun të cilin e vuri në jetë dhe e pasuroi edhe vetë Heroi ynë; qe koha kur populli ynë e kishte formësuar që heret ligjësinë shpirtërore të jetës me atë pasuri morale aq fisnike, aq të dalluar nga popujt e tjerë dhe aq të vlerësuar nga të huajt, atë ligjësi që i kishte themelet tek burrëria, nderi, besa, trimëria, miqësia, dashuria e pakufishme për liri dhe atdhe, dhe gatishmëria për t’u flijuar për të. Është kjo pajë shpirtërore që e karakterizon Heroin tonë dhe e bën atë dëshminë më të gjallë të virtyteve tona etnike, e shquan atë në jetësimin, ruajtjen dhe lartësimin e vlerave morale, që përftojnë personalitetin autentik e origjinal shqiptar.

Në kushtet e luftës, ajo që del më në pah, natyrshëm, është aftësia e tij luftarake. Ai ishte një strateg i madh dhe luftëtar i pashok, me të gjitha cilësitë e një luftëtari, trim i çartur e guximtar.

Gjashtë shekuj më parë, kur lindi, jetoi e luftoi Skënderbeu, populli ynë jetonte ende në një qytetërim me mbeturina të theksuara mitologjike e pagane, prej të cilit do të shkëputej shumë vonë, a edhe nuk do të shkëputej kurrë plotësisht. Qe koha kur vatra shqiptare këndonte këngët e trimave legjendarë, Mujit e Halilit, dhe shokëve e bashkëluftëtarëve të tyre; prandaj rapsodi dhe tregimtari popullor shpesh e kanë trajtuar Heroin me ato veti fizike që janë karakteristike për këngët legjendare. Skënderbeu fluturon me kalin e tij nga një mal në tjetrin, pret katër copash me shpatën e tij shkëmbinj të mëdhenj për të nxjerrë ujë për ushtarët e tij të etur, bën kërdinë mbi armiqtë me shpatën e tij.

“S’ka pasë si Skanderbegju. Ai ka qanë me fletë nan sqetull. Mustaqet i kishte katër pllamë më njan’ anë e katër më tjetrën. Kur luftonte Skanderbegju, iu bajshin sytë xhak, ene qitte duhm prej gojet” – thuhet në një gojëdhënë të mbledhur në fshatin Macukull të rrethit të Matit. 6).

Aftësitë luftarake dhe cilësitë e tjera të personalitetit njerëzor që lidhen me to, ia kanë vënë në dukje popullit tonë të gjithë të huajt, që janë përshkuar nëpër vendin tonë në kohëra të kaluara. Po përmend këtu mjekun e njohur anglez Holland që shkruan: “Shqiptarët gëzojnë famën më të lartë ushtarake në Perandorinë Turke, në More, në Siri dhe në provimca të tjera” 7). “Zotësia ushtarake, thotë një Anonim, i është e lindur kësaj race, ajo i ka ngjitur shqiptarit vulën e ushtarit të përjetshëm”8). Dhe Çabej: “Natyra e ushtarit është një trajtë e përbashkët karakteri, një atribut konstant i këtij kombi” 9).

Gjithsesi, ajo që e dallon Heroin tonë në hullinë luftarake të personalitetit të tij është thjeshtësia – sa është komandant aq është edhe ushtar i thjeshtë; jo vetëm pse lufton si ushtar i thjeshtë, por kryesisht sepse sillet  si ushtar dhe si njeri i thjeshtë.

Edhe pse lavdia e tij pati kapërcyer kufijt e Shqipërisë, ai u shqua gjithnjë për sjelljet e tij modeste, plot thjeshtësi. Ai nuk e njihte mburrjen dhe kotësinë e të dukurit, që i brejnë aq shumë vetëdijet e shqiptarëve të sotëm dhe dëmtojnë veprimtarinë kombëtare.

Tek Skënderbeu bie në sy dashuria e trajtimi vëllazëror ndaj të tjerëve, ushtarëve dhe popullit të thjeshtë. Në një perlë të folklorit arbëresh, këndohet: “Hajin bukë si dy vëllezër/ Skënderbeu e Miloshini”10), duke u shpërfaqur thjeshtësia e këtij strategu të madh në marrëdhënie me luftëtarët të tij, dashuria vëllazërore dhe respekti e konsiderata ndaj tyre.

Bujaria dhe zemërbutësia përbëjnë tipare tjera të vlerta të figurës morale të Skënderbut. Në veprën “Skanderbegu mbas gojdhanash”, botuar në Shkodër në vitin 1926, e para dhe më e plota vepër e kësaj natyre, historiani, Atë Marin Sirdani, që nuk u përmend asnjëherë gjatë 50-viteve të diktaturës, sepse kishte të veshur zhgunin françeskan, si Fishta, Gjeçovi, e të tjerë, na jep disa gojëdhëna që tregojnë shumë raste në të  cilat Skënderbeu ua ka falur jetën dhe i ka lënë të lirë ushtarët armiq të zënë robër ose si ua fali jetën Mojs Golemit dhe Hamza Kastriotit, që e patën tradhtuar. Gjithashtu, ai shkruan: “Kishte formue Skanderbegu nji trupë të zgjedhun ushtrije prej ma se dy mi shqyptarësh, të cilt për dishiplinë, trimni e besniki s’kishin shokë në botë. Shpesh e shpesh u gjindte në mjes të tyne e u kujdeste me dijtë deri punët e nevojët ma të vogla të tyne. Disa herë hante në tryezë më ta, e mbas ndonji ngadhnije (ngadhnjimi, fitorje, A. Ç.) i u falte atij qi kishte diftue ma tepër trimni edhe i ipte me pi me qelqen e vet.”11).

Mënçuria karakteristike shqiptare e shoqëron Heroin tonë në çdo veprim. Në shumë gojëdhëna tregohet se si ai ua punon armiqve dhe del fitimtar, edhe pse rrethanat nuk i kishte në favor.

Urtia e maleve tona, jo vetëm në sjellje, por edhe në qëndrimet e veprimet e peshuara mirë, mbështetur në mënçurinë dhe përvojën e pasur jetësore si dhe në taktin e tij të përmbajtur, e ka karakterizuar gjithnjë. Me këtë cilësi të lartë sa mendore sa morale, ai pati fituar edhe të drejtën për të bërë pleqërime sipas ligjëve të Kanunit, deri në atë shkallë sa që Kanunin e trojeve kastriote, të quajtur “Kanuni i Arbërisë”, tradita popullore e lidhi me emrin e Skënderbeut, sepse ishte pikërisht ai që, në përputhje me kushtet e reja shoqërore, ekonomike e politike, bëri ndryshimet e nevojshme. “Kanuni i Skandërbegut” u mblodh dhe u kodifikua nga Dom Frano Illia dhe u botua në vitin 1993.

Gojëdhëna tregon që Skëndërbeu dhe Leka diskutonin normat kanunore dhe shpesh kishin edhe kontradikta. Në një rast, ata diskutuan çështjen e vlerës së njeriut lidhur me marrjen e gjakut. Skënderbeu i dha të drejtë Lekës, edhe pse kishte tjetër mendim, që “Çmimi i jetës së nierit asht nji, si për të mirin si për të keqin”, sepse “Sejcili mbahet i mirë dhe i thotë vedit: ‘Jam burrë’ e i thonë: ‘A je burrë!”… “Prandej gjaqet i la Leka si nja-nja: del i miri prej të keqit e i keqi prej të mirit. Shpirt për shpirt, se dukën e falë Zoti” 12).

Gojëdhëna të tjera flasin gjithashtu për pleqërime në bazë të kanunit që Skënderbeu bante me Kokë Malçin, një plak i mënçur i Kurbinit, dhe me pleq të tjerë. Heroi ynë këshillohej me të dhe pleq të tjerë të urtë jo vetëm për çështje kanuni, por edhe për çështje lufte.

Besnik i ngulët i zakoneve e traditave, gjithnjë e kudo, në çdo rast dhe për çdo gjë, në çdo sjellje dhe në çdo veprim, ai do t’u përmbahet atyre. Në këngën arbëreshe “Martesa e Skendërbeut”, këndohet: “Mblodh në Krujë Skendërbeu / bujarët dhe peshkopët, / me ta për t’u këshilluar / se në ç’ vend ta merrte nusen”. Bujarët e peshkopët e këshillojnë ta marrë nusen napulitane, të tjerë nga Pulja a Siqelia a vise të tjera, por përgjigjja e tij është:

“E di vetë se ke do të marr

Vashën e dua shqiptare

Nga gjuha dhe zakonet” 13).

Dhe mori Donikën, të bijën e Gjergj Arianitit, një prej personaliteteve kryesore historike të asaj kohe.

*   *   *

Me cilësitë e rralla fizike dhe sidomos me pajën e fisme shpirtërore, me meritat e tij të shkëlqyera në fushën e luftës dhe në veprimtaritë organizative për funksionimin e shtetit, me sjelljet e tij të shkueshme, të dashura e plot takt në marrëdhënie me të tjerët, dhe me shumë cilësi të tjera, Skënderbeu pati fituar në popull dhe ndër ushtarët nderimin, bindjen dhe besimin e të gjithëve dhe, mbi të gjitha, dashurinë e admirimin e mbarë popullit.

Kështu duhet shpjeguar legjendarizimi dhe idealizimi i Heroit nga populli; por nëse trajtimi në krijimtarinë popullore me elemente të legjendës shpjegohet nga fakti se ndërgjegjja artistike e popullit, në kohën kur jetoi Skënderbeu dhe pak më vonë mbas vdekjes së tij, luhatej mes legjendës dhe historisë, pra jemi në fazën e parë të kalimit nga kënga legjendare tek kënga historike; idealizimi buron nga admirimi i përgjithshëm popullor për Heroin.

Referenca

1.Frang Bardhi: “Skënderbeu”, Tiranë 1957, f. 73

2.Për gojëdhënat dhe këngët historike jemi mbështetur:

-Atë Marin Sirdani: “Ndriçime të historisë, të kulturës dhe të artit shqiptar” “Shpresa”, Prishtinë, 2002.

3-Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë-Instituti i Kulurës Popullore:   “Epika historike 1”, f. 77-78 (fragment}.

4 –  Mac Ferlane, Ch.: “Turkey and its Destiny. The Results of Journeys made in                 1847”,  f. 70.

5-Hobhouse, J. C. “A Journey through Albania and other Provinces of Turkey    …”, f. 70-71.

6-Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, vepër e cituar, f. 127.

7-Holland, H. “Travels in the Ionian Isles, Albania, Thesaly, Macedonia, etc.               during   the years 1812-1813. London, 1815, f. 113.

8-Anonymi descriptio Europae Orientalis në. v. 1308. Cituar smbas Eqrem Çabej: “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes” MCM, Tiranë, f. 27.

9-Eqrem Çabej, vepër e cituar, f. 27.

10- Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, vepër e cituar, f. 89.

11-Atë Marin Sirdani, vepër e cituar, f. 332.

12-   Kanuni i Lekë Dukagjinit, kodifikuar nga Atë Shtjefen Gjeçovi, Gjonlekaj Publishing Company, NY, 1989, f. 169.

13- Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, vepër e cituar, f.97.

Të veçanta rreth personalitetit të Skënderbeut

by

Nga Anton Çefa/

Duke përsiatur herë mbas here, si çdo shqiptar, rreth jetës e bëmave të  Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, këtij personaliteti madhor, më madhori e më i shquari i kombit tonë, më kanë bërë përshtypje disa gjëra.

Edhe në veshje e në paraqitjen e jashtme njeriu shfaq botën e tij të brendshme. Në përkrenaren e Skënderbeut qenë gdhendur koka dhe brirët e dhisë: një dëshmi e shkëlqyeshme që Ai është bir trojesh të lashta mitologjike e pagane, dhe është krenar për këtë. Në mitologjinë tonë iliro-shqiptare, dhija është simboli i orëve dhe zanave – hyjneshave të çuditshme që jetonin në tokë, por që kishin në vetvete cilësi e atribute tejtokësore, që jetonin me shqiptarët dhe ndikonin në fatet e tyre, i ndihmonin a edhe i ndëshkonin ashtu si perëndeshat olimpike. Ato shitonin a edhe dënonin me vdekje, me një vdekje sa të çuditshme aq të lavdishme: duke i përjetësuar në gur.

Ato i ndihmuan kreshnikët legjendarë të eposit tonë, Mujin e Halilin, në luftën për mbrojtjen e vendit prej armikut shkja. Ato do ta ndihmonin Heroin tonë, që kishte dalë nga legjenda dhe ishte futur në histori, në atë më të lavdishmen histori të kombit tonë.

Duhet vënë në dukje, gjithashtu, që si Aleksandri i Maqedonisë ashtu edhe Pirrua i Epirit kishin në përkrenaret e tyre brirët e dhisë. Fryt i një mendësie mitologjike ilire a i një nënshtrese më të hershme pellazge. Dhe Skënderbeu edhe pse ishte Mbreti i Arbërit, e quante veten “Mbreti i Epirotasve dhe i Maqedonasve”, sado që ky emërtim nuk përputhej plotësisht me realitetin e kohës. Bile, në një letër që i dërgoi Princit të Tarantit, më 31. X. 1460, siç na e jep Noli, Skënderbeu shkruan: “Në mos gënjefshin kronikat tona, ne quhemi epirotë”.

Ai shpalosi një Flamur, po aq të çuditshëm sa edhe përkrenarja e tij. Një flamur ku ishte fytyruar një shqiponjë me dy krerë; sikur të donte përsëri të dëshmonte se i përket një humusi pjellor mitologjik e pagan. Dhe sado që Europa e mikloi dhe Vatikani e ledhatoi duke i vënë epitetet më përlavduese të kohës, si “Atlet i Krishtit” ose “Mbrojtës i Krishtërimit dhe i qytetërimit përendimor”, etj., etj. ,  ai nuk i vuri flamurit një kryq, siç do t’i përshtatej besimit, mendësisë dhe sidomos qëllimeve të Europës, dhe siç e kishin në atë kohë shumë mbretërira e principata europiane. Një qëndrim tjetër këmbëngulës dhe i përkushtuar ndaj identitetit tonë etnik.

Ai e ruajti, e shpalli dhe na e la trashëgim këtë flamur me mbretin e shpendërisë, shqiponjën me dy krerë që vështrojnë drejt dy orientimeve të kundërta: Lindjes dhe Perëndimit. A kuptimësonte kjo një totem, një trill thjesht pagan, një kult, apor qe pjellë e një ndërgjegjeje tejet të trazuar, që parandjen dyzimin e fatit, që e ndoqi dhe e ndjek historinë e kombit tonë, një dyzim i shtrirë mes dy kontinenteve, mes dy botëve, mes dy qytetërimeve, mes dy kishave, mes dy besimeve. Gjithsesi, koha e fataliteteve ka perënduar, apo nuk ka qenë asnjëherë; por identiteti i një populli është një, dhe duhet ruajtur dhe dëshmuar në simbolet kombëtare dhe në çdo rrafsh të kulturës lëndore e sidomos asaj shpirtërore.

Shumë studiues e kanë lidhur shqiponjën e Skënderbeut me shqiponjën e Zeusit të Dodonës së Epirit, për të cilën bëhet fjalë në veprat homerike, etj.; gjë që na çon rishtas në një nënshtresë kulture ilire a edhe pellazge.

Sido të jetë, ne shqiptarët e pëlqejmë dhe na ledhatohet sedra ta quajmë veten  “bijt e shqipes”, ndoshta edhe për faktin e thjeshtë që shqipja është një shpend i lirë i maleve tona, një shpend që nuk mund ta robërojë kush.

Edhe në emrin e vet, Heroi ynë ka një diçka të veçantë. Ai iu paraqit botës me dy emra: me emrin Gjergj, të familjes, – siç duket në emër të Shen Gjergjit, pajtorit të drejtësisë, forcës dhe mposhtjes e ndëshkimit të së keqes, apo në emrin e një prej heronjve më heroikë të folklorit tonë, Gjerg Elez Alisë, – dhe me emrin e të huajit, Skënderbe, një emër i përngjitur nga Iskander, në emër të Aleksandrit të Maqedonisë, emër që ia vuri Sulltan Mehmeti II, dhe nga titulli Be-beu a Beg- Begu, siç e ka shkruar Ai vetë, titull që shënonte sundimtarin e një krahine, dhe që, edhe pse nuk ishte ndonjë titull ushtarak edhe aq i lartë në sistemin e titujve ushtarakë osmanë, ai e ruajti dhe me këtë emër të dyzuar u fut në histori për ta njohur dhe vlerësuar gjithë bota si një nga strategët më të shquar të të gjitha kohëve.

Mos qe edhe kjo refleks i asaj parandjenje të dyzimit që çekëm më lart, që i diktoi nevojën të porosiste popullin e vet që, edhe pse, në një masë të madhe do të kalonte në besimin islam, gjithsesi të ruante me një përkushtim të veçantë, pothuajse fanatik, gjithçka shqiptare që përbën shpirtin e tij?  Ashtu siç ngjau në të vërtetë. Megjithëse kaluan një provë jashtëzakonisht të rëndë, shqiptarët ruajtën gjuhën, zakonet, konstruktin e vet shpirtëror, krijuan historinë dhe kulturën e vet kombëtare, duke zgjidhur pa mëdyshje dihotominë e vet në drejtimin perëndimor.

Lidhur me emrin do të theksoj edhe këtë:  në letërkëmbim dhe në dokumentet zyrtare, Heroi ynë ka përdorur formën gjuhësore gege, Skander Beg, Skanderbeg. Këtë formë e ruajti Barleti në veprën e tij “Historia de vita et gestis Scanderbegi Epirotarum Principes”, botuar në Romë në v. 1508-1510. Në portretin më të vjetër të tijin, që është cilësuar sipas Nolit dhe studiuesve tjerë si më autentiku, dhe që ruhet në Galleria degli Uffizi në Firence, shkruhet me shkronja të mëdha GORGIVS SCANDER BEK; Po ashtu, Dhimiter Frangu, në titullin e veprës së vet botuar në Venecie në v. 1541 shkruan: “Comentatorio dele cose de Turchi et del Georgiu Scanderbeg, Principe de Epyro.” Në këtë formë, emri i Heroit është ruajtur në morinë e madhe të veprave, portreteve, medalioneve, etj., që janë botuar më vonë. Atëherë, me ç’të drejtë ne nuk e ruajmë emrin e Heroit tonë, ashtu siç është në origjinal, po e deformojmë nga Skanderbeg në Skënderbeg, duke zëvendësuar atë tingull plot dritë  të “a-së” me një “ë”, që gjallon gjithnjë e hijesuar ? Është kjo një nga paradokset që ne shqiptarëve nuk na mungojnë, por i ruajmë me fanatizëm dhe kokëfortësi.

KOSOVA…

by

Kosova*/
anton-cefa
 Nga Anton Çefa/
 
Kosovën të lirë e paçim,/
tonën për jetë,/
Kosovën të lirë e paçim!/
 
Në ditën e dasmës së madhe/
ta bajmë nuse,/
mbi krrelat e ditëve të ardhme/
të hedhim kokrra gruni/
ugur për Pavarësinë./
 
*Poezi e shkrueme në kohën kur Kosova vuente nën robninë dhe
shtypjen e egër serbe.

Në Shqipëri ra Monarkia e kuqe, fatkeqësisht, ‘monarkët e kuq’ mbijetuen

by

1-Repishti-300x212

Disa citime nga shkrimet e kohëve të fundit të Prof. Sami Repishti- ideologu i ditëve tona/

anton-cefa

Zgjedhur nga Anton Çefa/

– “Nëse e kaluemja kishte në esencë nji element tragjik, përsëritja e saj  tek ne do të ishte vetëm nji komedi fatale.”

*“Mbas votimeve të vitit 1945, perdja e hekurt ra mbi vendin tonë, dhe zgjedhjet e ardhme deri në vitin 1992 ishin nji tallje me të drejtën e popullit për votime, dhe nji manifestim i padëshirueshëm i nënshtrimit të përgjithshëm para frikës së persekutimit.”

*“Fatkeqësisht idetë fisnike të Botës së Lirë, sidomos ata të mbas Luftës së Dytë Botnore gjeten nji terren anmiqsor në vendin tonë, ku popullsia iu nënshtrue nji indoktrinimi të ashpër dhe nji fryme hakmarrëse.”

*“Ish – të persekutuemt shqiptarë antikomunistë kanë përbuzë hakmarrjen – cilësi shtazarake –  dhe kanë kërkue ‘drejtësi’, e cila u  asht mohue me pretekste absurde . . . Qendrimi i ‘fajtorit’ që nuk kërkon falje për krimet e kryeme, asgjason procesin e ‘pajtimit’ dhe ‘bashkimit’, nji proces qi na mundon të gjithëve, dhe që na pengon në çdo hap të jetës së përditshme.”

*“Nji klasë e re e privilegjueme ka ardhë në fuqi dhe asht mbajtë me dhunë, por ka deshtue në krijimin e nji shoqënije të re që trajton të gjithë qytetarët me dinjitet, tue mbjellë kështu farën e vetëshkatërrimit.”

*“Koncepti i qytetarit përmban pjesëmarrjen koshiente në jetën shoqënore e politike të vendit; pjesëmarrja asht pengesa kryesore në luftën kundra diktaturës dhe ideologjive totalitare.”

*“Që nga viti 2000, ne jemi dëshmitarë të ngritjes së nji rreziku të ri: ‘populizmit’, dhe lëvizjes së politikës së nacionalizmit agresiv, lëvizje që kërkon kthimin e pushtetit në duert e ‘kombit – shtet’ larg nga institucionet ndërkombëtare të mbas Luftës së Dytë Botënore, si NATO, B. E., dhe UNO-s, dhe nji serie organizatash ekonomike shoqënore e kulturore që përbajnë strukturën e ruejtjes së paqes që nga viti 1945.”

*“Roli historik i çdo shqiptari, dhe ai kolektiv i shoqënisë së lirë shqiptare asht përpjekja me u mbrojtë nga rreziku i ringjalljes së diktaturës në vendin tonë.”

*“Gabimi në politikë nuk falet. Aq ma shumë për ne që kemi përjetue katastrofën gjysëm shekullore. Kjo e vertetë na detyron me studjue historinë, të kaluemen tonë, sidomos atë të dekadave të fundit, dhe me kuptue cilat janë rranjët e tiranisë që na kërcënon, dhe cilat janë përgjigjet tona që na imponohen.”

*“Kultivimi ‘i njëshit udhëheqës’ si mjeti i vetëm i ‘shpëtimit’ të vendit përfundon në ‘kultin e individit’; një zgjidhje e mbrapshtë, dhe pa-evitueshmenisht tiranike.”

*“Për fat të mirë, ideja se autoriteti ‘objektiv’ mund të zgjidhë ‘ngërçin’ politik në vendin tonë tue qendrue larg politizimit partizanesk po rritet.”

*“Zgjedhjet nuk janë pjesore për ‘partitë politike’ të vendit; ata janë të përgjithshme, për të gjithë vendin. Ato janë për të ardhmen e ‘Nanës Shqipëri’, të ardhmen e të gjithë qytetarëve, pa përjashtim. Ky mentalitet duhet të mbizotnojë mendjet e votuesve para arkës së votimit, ditën e zgjedhjeve.”

*“Nji botë me qenie njerëzore plot dinjitet asht nji ideal që duhet të realizohet. Shpesh herë vështirësitë tona janë ma të mëdhha se aftësitë tona. Por historia na mëson se  randësia e mos-komprometimit me ‘murtajën’ diktatoriale asht vlera ma e naltë, e mbrojtja ma e mirë kundër përhapjes së diktaturës. Dinjiteti për të gjithë asht nji ideal i arritshëm.”

*“Gjendja e krijueme tregon nji përqendrim të fortë të tre pushteteve në duert e nji partie politike të vetme.Teorikisht, ajo asht nji kombinim forcash që lehtësojnë rrugën drejt nji regjimi autoritar, i cili damton  zhvillimin demokratik të vendit.”

*“Me ramjen finale të komunizmit, periudha e tranzicionit në demokraci tregoi se e vjetra refuzon me vdekë, dhe e reja demokratike nuk gjen fuqi të mjaftueshme me lindë dhe me u forcue. Sot, nevoja e rishqyrtimit të rrugës së kalueme gjatë këtyre 27 vjetëve asht e domosdoshme për të gjithë, sidomos tashti me krijimin e nji situate të re koncentrimi të pushtetit që rrezikon vetë demokracinë.”

*“Çdo popull ka nji  shpirt; shpirti i shqiptarit asht tradita shekullore e vlerave tona morale të besës, nderit, mikpritjes, burrënisë, lidhja me tokën e vendlindjes . . . Kur kjo traditë u thye nga uria e zgjedha politike, vendin tonë e mbuloi pabesia, shvlerësimi i nderit e burrënisë, dënimi me vdekje i mikpritjes, arratisja,  e talljet publike ‘për mbeturinat e së kaluemes së errët reaksionare . . .’ Terreni politik mbeti i hapun për abuzime, spekulime, çthurje morale e politike pa asnji pengesë. Shpesh të inkurajuem nga vetë ‘pushteti i popullit’. Lindi  ‘njeriu i ri’ ! Natyrisht, faktet kanë rrjedhime, efektet e të cilëve i pësojmë edhe sot.”

*     “Lavdia e madhe e revolucionit paqësor të vitit 1989 në Europën Lindore ka qenë natyra e qytetnueme, paqësore dhe civile e këtij revolucioni. Ai doli me sukses në organizimin e rezistencës civile dhe në ndërtimin e shoqënisë civile pothuejse tanësisht me mjete jo të dhunëshme. Ky asht edhe shembulli shqiptar i studentëve tonë heroikë të 8 dhetorit 1990, që shpresojmë të frymëzojë transformimin e shtetit dhe shoqënisë shqiptare në të ardhmen me zbulimin e tij të përgjegjësisë civile. Ky asht edhe shembulli i viktimave të komunizmit që përbuzen idenë e urrejtjes dhe hakmarrjes, dhe vunë shpresat e tyne në drejtësi, që i mashtroi randë.”

*“Në Shqipëri, me ramjen e ‘Monarkisë së kuqe’, fatkeqësisht, ‘monarkët e kuq’ mbijetuen. . . Faktori paqësor mbetet për mue nji element etik i dorës së parë. Personalisht e kam përkrahë që në fillim, sepse ky faktor tregonte edhe rrugën që duhet të ndjekim në politikë.

*“Sot kemi nji kryeminister që ka mundësinë me u ba nji diktator i vërtetë me përkrahjen e atyne që mbushin radhët e institucioneve tona legjislative dhe ekzekutive. Ma shumë se gjysma e Kuvendit janë anëtarë të zgjedhun me gisht nga kryeministri dhe të ‘aprovuem’ nga votuesit që as i njohin fare kandidatët. Me nji Kuvend të tillë, mund të kalohen ligje që i përshtaten vetëm kryeministrit. Opozita asht e pafuqishme me e ndalue, dhe ka zgjedhë rrugën ma të gabueme: abandonimin e Kuvenndit, i vetmi forum ku flitet lirisht dhe mesazhi transmetohet për  ata që duen ta ndigjojnë.”

*“Presidenti, teorikisht arbitri final i Shtetit, asht emnue nga kryeministri, dhe ka arsye me besue se nuk do të kundërshtojë kryeministrin në veprimet e tia, megjithëse natyra e tij e fortë mund të na vejë para situatash të paparashikueshme.”

*“Gjykata Kushtetuese varet në nji masë të madhe nga anëtarët e emnuem nga kryeministri dhe të aprovuem nga Kuvendi i kontrolluem prej tij. Pavarësia e tre pushteteve në demokraci asht damtue randë.”

*“Nga zhvillimet e 27 viteve të fundit del e qartë se qeveritë nuk kanë synue ngritjen e nji Shteti funksional, i sunduem nga ligji dhe jo nga individi. Këto qeveri janë përqendrue në krijimin e legjioneve përkrahësish të bindun ose ‘të bindun’ ideologjikisht, si dhe spekulatorë që përfitojnë nga forca brute e Shtetit  që ata mbështesin. Rezultati asht dalja në skenë e nji ‘shoqnie të nënshtrueme’, ku jetët e individëve janë lehtësisht të kontrollueme dhe të drejtueme nga nalt.”

*“Randësia e demaskimit dhe informimit publik të personave dhe krimeve asht e padiskutueshme. Ashtu si asht e padiskutueshme randësia e ‘kujtesës’ dhe përbuzja e ‘harresës’. Si mund të vendoset paqa sociale në mes të kriminelit dhe viktimës, marrëdhanjet e maparshme, nji jetë ‘normale’, në nji botë ku kujtimet e llahtarisë diktatoriale janë aq të thella? . . .  Si mund të pranojmë që ende sot kriminelët të rikujtojnë me nostalgji rregjimin e krimit, vazhdojnë ‘dënimin’ e viktimave, mbrojnë aktin kriminal të tyne ose të prindëve të tyne, dhe që sot përkrahin lëvizje politike që duen kthimin e regjimit të ‘hurit e të litarit’, dhe e justifikojnë me shprehje se ‘koha’, kjo e panjohun që nuk lejon pushim për meditim, shlyen kujtesën tonë sot pjesërisht, dhe për breznitë e ardhshme, totalisht ?

*“Nji gja asht e sigurtë: asnjeni prej ‘atyne’ që ndihmuen vullnetarisht – ose u detyruen me u bindë –  nuk do të jetë në gjendje me ‘shkund përgjegjësinë për qendrimin e tyne gjatë periudhës 45 – vjeçare të terrorit të organizuem me mjete shkencore. Edhe në qoftë se nuk asht ‘fajtor’, ai / ajo duhet të ndiej veten të turpnuem. Viktimat e persekutimeve komuniste duhet të qendrojnë larg nga këto elementë mjeranë që kanë humbë humanitetin e tyne, solidaritetin natyral me qeniet njerëzore në ditët e vështira. Kështu ka qenë me fashistët, me nazistët, dhe kështu asht edhe për komunistët. Nuk duhet të harrojmë!

*“Harresa’ e krimeve të kryeme asht nji fenomen që vetëm koha mbulon, edhe të kaluemen tonë pa mëshirë! Mbetet gjykimi i aktit, dhe mundësia e faljes së tij. Falja e aktit asht nji gjest vullnetar vetëm për vuejtësit e krimit, kategoria e vetme dhe e privilegjueme, e aftë racionalisht dhe e paisun moralisht me falë fajin  . . . Asnji nuk ka të drejtë me falë në emën të viktimës . . . Sot na duhet të luftojmë ‘harresën’, sepse jemi të bindun se heshtja përfaqson rrezikun ma të madh të përsëritjes së tmerrit të kaluem.”

*“Viktimët e terrorit të kuq gjeten guxim të mjaftueshëm më përbuzë urrejtjen dhe pjellën e saj, hakmarrjen. Me këtë qendrim, ata kanë fisnikërue qeniet e tyne dhe kanë dhanë nji shembull të shkëlqyeshëm për historinë e popullit tonë. Ky gjest sublim mbeti pa përgjigje ! Fatkeqësi ! Randësia e gjykimit dhe e dënimit të fajeve të këtilla asht e padiskutueshme. Këtë nuk duhet ta harrojmë, sepse harresa ban të mundun përsëritjen e së kaluemes . . . Duhet folë, duhet tregue e përshkrue ferri komunist me të gjitha mjetet, por pa dhunë. Dhuna nuk asht arma jonë; drejtësia po !”

*“Sot ballafaqohemi me fazën e dytë të rindërtimit moral të jetës sonë në Shqipëri. Në fazën e parë kemi përbuzë urrejtjen dhe hakmarrjen. Sot kemi shpresë së do të jetë e mundun me ba hapin e dytë: pajtimin në mes nesh, sepse edhe na, viktimët, kemi nevojë për paqen tonë të humbun.”