Nga  Aristotel Mici/Kumtesë/

Në kujtim të  poetit  Dhori Qiriazi, mikut  dhe shokut tim të shkollës, përkthyesit të  “Memories” së Muzakës, që ndërroi jetë ca vjet më parë, i cili, duke ma dhuruar këtë libër me autograf, më dha shkas të bëja këtë trajtesë .

Gjon Muzaka, i biri i despotit të principatës së Muzakajve, Gjin Muzaka, në vitin 1510 ka lënë me gjalljen e vet një gjenealogji të fisit të tij princëror. Vepra është e llojit të veçantë dhe e shkruar Italisht në kushtet e emigracionit. Kur Gjon Muzaka shkroi këtë “Memorie” ishte koha që po flitej për organizimin  e  një kryqëzate antiturke. Autori i saj ka pasur për qellim kryesor t`u tregonte bijve të tij kufijtë e pricipatës, që, po të ktheheshin rishtas në trojet e tyre pas  ikjes së turqve, të dinin se ku i kushin trevat e krahinat, të cilat u përkisnin si trashëgim.  Në të njëjtën kohë ai deshte t’u   bënte të ditur    trashëgimtarëve të tij  edhe se me cilat familje të asaj kohe kishte pasur të bënte   principata e tyre.  Disa nga dyert e  fiseve të mëdha, ku ata  ,Muzakajt, kishin pasur lidhje  krushqije, farë e fisnije dhe përzierje gjaku ,  kishin mbetur pa trashëgimtarë, kështu që tokat dhe pronat e tyre duhej t’u jepeshin bijve të tij.    “Memoria” e Gjon Muzakës u zbulua për herë të parë nga historiani gjerman Karl Hopfi në biblotekën Brankacine  të Napolit në vitin 1863. Mbas 10 vjetësh ai e botoi të plotë në vitin 1873 në librin “Kronikat Greko-Romane  [Chroniques Greco-Romane, – Berlin 1873”]

Kjo biografi fisnore e Gjon Muzakës ka një vlerë të jashtëzakonshme për të ndriçuar sa më mirë kohën e lavdishme të Skënderbeut. Dëshmitë historike të kësaj biografije janë realiste dhe të besueshme. Së pari se autori i kësaj  gjenealogjije  fisnore  ka qenë    bashkëkohës  i Skënderbeut. Tok me të atin, Gjin Muzakën e më vonë, pas vdekjes së të atit, ai ka drejtuar principatën e Muzakajve deri sa iku në mërgim pas vitit 1479.  Së dyti, ai ishte në rrethin  fare e fisnor  e miqësor të Skënderbeut. Andronika  Kastrioti, e shoqja e Skënderbeut, ishte kushurira e parë e tij, nënën e saj, Maria Muzakën,  ai e ka motrën e babait. Së treti ,Gjon Muzaka për vetë  natyrën   e   shkrimit  të tij  nuk  është idalizues e as panegjerist.

Zbulimi i kësaj memorie që dokumenton gjenealogjinë e fisit të Muzakajve, po që hedh dritë edhe mbi disa princpata e krahina të Shqipërisë të kohës para pushtimit otoman, por edhe gjatë invazionit turk-otoman, tërhoqi vemëndjen e studjusve të kohës.

Pas Karl Hopfit këtë libër do ta analizojë dijetari J.G.Hahni në librin e tij “Udhëtim në viset e Drinit e të Vardarit”. Ky dokument shkrimor ka vlerë të veçantë për gjykimin realist të kohës heroike të kryetrimit shqiptar, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu.

Duke komentuar veprart, qe trajtojnë atë epokë të madhërishme, Fan Noli i radhit ato kështu:”Burimet letrare kryesore të historisë së Skënderbeut janë dy biografitë e tij të gjata prej Antivarasit dhe prej Barletit. Këto plotësohen nga dy biografi  të shkurtëra   prej Dhimitër Frangut e Gjon Muzhaqit” [F. Noli vepra 4 – f 597]

Dhe kur flet  konkretisht për  veprën e Gjon Muzakës, Fan Noli arsyeton se “……biografia e tij ka më tëpër vlerë se të tjerat, të cilat janë shkruar prej panegjeristësh” (Fan Noli -vepra 4 –faqia 599-viti 1989, Tiranë).

Tani këtë  “Memorie” të  Gjon Muzakës e kemi të përkthyer nga italishtja në shqip prej  Dhori Qiriazit, i cili deri vonë qe i njohur  kryesisht si poet lirik. Po me përkthimin  e  “Memories” së  Gjon Muzakës,   për surprizën e historianëve, ai u shfaq edhe si një  studjues skrupulos e analist këmbëngulës i një vepre historike. Përveç përkthimit korrekt e me një gjuhë të përshtatur aq mirë pas  origjinalit, Dhori Qiriazi ka meritën  edhe për komentet e sqarimet e domosdoshme për ndriçimin  e çështjeve historike  në momente të ndryshme. Me  gjykim realist  dhe me kompetencë, me aq sa lejojnë  kufijtë e një  parathënieje, Dhori Qiriazi  analizon  dhe interpretimet  e nxituara  të Hopfit  dhe Hahnit lidhur me  Memorien e Gjon Muzakës, sidomos kur ata  në mënyrë të pabazuar  kanë identifikuar mbiemrat fisnor me etninë. Autori i parathënies fton linguistët  që ta studjojnë  këtë vepër  edhe për anën gjuhësore, sidomos për toponomastikën  dhe dukuritë fonetike të tingujve të shqipes.

Duket qartë që informacioni kryesor që merr lexuesi nga  kjo vepër  është ai që ka të bëjë me kufijtë e principatës  së  Muzakajve, të cilat fillonin  nga  Myzeqeja ,Vlora, Kanina e Rexhina  dhe mbaronin në  Kostur, Ohër e  Prespë. Po pretendimet  për  pronësitë  e familjes e të fisit të tij  Gjon Muzaka i sheh përtej  kufijëve të  principatës së  vetë. Ai gjykon ashtu duke u mbështëtur edhe në prikat e lidhjeve midis krushqive për rastet,  kur trashëgimtarët ishin  vrarë a po zhdukur gjatë luftërave ose nga shuarja  e vazhdimësisë së ndonjë trungu fisnor. Kështu është përshembull, kur ai do të futë brenda pronave të veta edhe  Gjirokastrën  e kështjellën e saj. “ Zonjë Kirana, gjyshja ime, qe e bija  e  Zot  Gjon  Zenevisit , Zot i Gjirokastrës  dhe i vendit të lartpërmendur…kështu që na takon  neve kjo tokë….të cilën  Zonja  Kirana , gjyshja ime , e pati prikë.(Memoria- f.38 ).

Po në këtë mënyrë arsyeton  Gjon Muzaka edhe për  zonat e Ohrit, Kaninën edhe Vlorën: “Dhe për më tepër  ka një vend  tjetër që  i thonë  qyteti i Ohrit…ky vend  ishte i Zot  Gropës, që pati për grua  Zonjën Kirana, të bijën e dytë  të  Zot Andrea Muzakës dhe me që nuk la trashëgimtarë, na takon neve………Dhe ta dini ,bijtë e mi, siç kam thënë edhe më sipër, që mbreti  Balsha  ka pasur  për grua  Zonjën Komitë Muzaka, të bijën e vogël të   Zot Andrea Muzakës, Despotit, nga të cilët u lind një vajzë, Rexhina, dhe kjo që e martuar me Markon, mbretin e Serbisë, së cilës  Gjon Muzaka, vëllai i të përmendurës  Komita, ia dha prikë  të përmendurës Rexhinë  Vlorën dhe  Kaninën..Mirëpo  më vonë kjo vdes  pa lënë  trashëgimtar,….bile nuk la trashëgimtar  as e ëma,Komita, me mbret  Balshën . Dhe tani, me që s`ka  asnjë  trashëgimtar  prej tyre, shteti i  përmendur  i kthehet  dhuruesit, kështu  që ju takon juve dhe në këtë mënyrë kalon  sipas së drejtës në domenet e shtëpisë së  Muzakajve. – ( f.39).

Duke këshilluar të bijtë dhe nipërit e tij lidhur me trevat e kufijtë e mundshëm të principatës , Gjon Muzaka nuk harron  të nënvizojë edhe ndonjë qendër me rëndësi të veçant ekonomike, siç  ishte një minierë ari me vlera të çmuara për atë kohë në zonën e Tomorricës:

Shikoni, bijtë e mi, në vendin tonë të Tomorricës është një fshat me emrin Orkova, që ngrihet në cep të një mali dhe ky fshat, që përmenda ka një lumë, që kalon në anën tjetër dhe, midis fshatit dhe malit kalon një rrymë uji, dhe pranë kësaj rryme uji, karshi malit, është një damar ari, në origjinal (vena d’oro), ta mbani mend mirë se është toka   jonë- (f.38).

Duke shkruar për trungun gjenealogjik të familjes  së tij  princërore e despotale, Gjon Muzaka,  në të njëjtën kohë  përpiqet të japë edhe  gjendjen  historike  të Arbërisë  së atëherëshme si edhe tatëpjetën e Perandorisë  Bizantine. Me aq sa e lejonte kujtesa  dhe ne  rrethanat e  mërgimit,  ai kërkon të informojë  në radhë të parë  trashëgimtarët si dhe gjithë lexuesit  për shfaqjet e sulmeve të para turke e deri tek  betejat e mëdha   të më vonëshme, që tronditën Përandorinë  Bizantine, e cila po dobësohej edhe si pasojë e ambicjeve karrieriste për pushtet në elitën perandorake.  “Dhe ta dini se si  filloi shkatërrimi i  Përandorisë  së  Kostandinopolit që qe edhe i yni,  për shkak   se qe një  mosmarrëveshje midis  Paleologut  (Johan Paleologu  V -1347-54 ) dhe  Katakuzenit   ( 1341-55 ), gjë që  e shtyu  Paleologun t`i kërkonte ndihmë  Muratit, mbretit të turqve- ( f.19). (Bëhet  fjalë për vitin  1354, pra kur në fron  ish Orhani dhe jo  Murati)   ……

Ndër kohë  ballkanasit, duke  parë  sulmet  e parreshtura  e të gjithë-anshme të ushtrisë turke, bën përpjekje të përbashkëta, për të përballuar rrezikun real, që po u kanosej. Kështu në vitin  1389 në Kosovë   u bë     një  përplasje e madhe  ndërluftuese, një betejë e përgjakshme  midis  aleatëve ballkanas  dhe  ushtrisë turke, që quhet në histori  Lufta e Kosovës.  “ Lazari, Despoti i Sërbisë dhe mbreti  Marko i Bullgarisë, dhe Theodhor  Muzaka i familjes sonë, dhe zotër të tjerë të Shqipërisë, u bashkuan  dhe shkuan në betejë,  ku të  krishterët humbën dhe aty u vra i  lartpërmënduri  Theodhor  (Muzaka), që kishte me vete një ushtri të madhe shqiptarësh.”…..Këtu do të fillonin  luftra të vazhdueshme  me turqit në  Shqipëri. Theodhor Muzaka njihet historikisht kështu si dëshmor i parë I trevave arbërore në epopenë e gjatë të luftrave antiosmane.

Zot Andrea  Muzakës, tim gjyshi, iu vërsul me një vrull të tillë  Bajaziti dhe i mori një pjesë të  Devollit dhe të Myzeqesë, të cilat ia mori prapë..(janë  ngjarje të vitit   1394- shënimi ynë)…. Edhe  Zot   Gjini,  im at dhe gjyshi juaj, e zotëroi shtetin atëror që përmendëm, pse edhe kur e humbi  Myzeqenë, e mori prapë. (………………………) Zotërit e rinj të Shqipërisë u vranë të gjithë në luftë..Mbëtën gjallë  këta zotër : Zot  Aranit  Komneni, Zot Gojko Balsha, Zotërit Nikollë e Pal Dukagjini, Zot Gjin  Muzaka, im at, Zot Andrea  Topia, Zot Pjetër  Spani ( f.19 )

Në faqen  28 të  “ Memories “  autori tregon  për  zanafillën  e gjenealogjisë së tij. I pari i  fisit  del Andrea  Mollosaku. Nga ai u lind  Theodhor  Muzaka  Kishetësi  (nënkupto -Këshetësi, ose  Gërshetësi, sepse mbante flokët  gërshet). Nga ky zot u lind Andrea Muzaka i dytë, që mundi bullgarët tek Mali i Peristerit dhe që perandori i Bizantit i dha titullin e despotit si dhe stemën me fushën e kuqe dhe me shqiponjën dy krenare në mes. Pastaj nga ky i lartpërmenduri Andrea Muzaka i dytë, Despot, u lindën tre bij dhe dy bija. Djemt ishin  Gjini,   Theodhori dhe i treti   Stoja.  Nga dy bijat, e para e kishte emrin Komita dhe e dyta Kirana. Bija e tij  e parë pati për burrë mbret Balshën, i cili mbante në zotërim Shkodrën, Tivarin, Kotorin, Shebenikun…… vajza tjëtër Kirana pati për burrë zotin Gropa, zoti i Ohrit deri në Dibër.

Zot Gjinit të lartpërmëndur do t`i lindin pesë bij. I pari e pati emrin Andrea [Andrea Muzaka i tretë-shenimi ynë]. Ky Zot  Andrea i tretë pati dy bijë dhe dy bija. I pari e mori emrin Zot Gjini i dytë dhe i dyti Zot   Theodhor  Muzaka. Bija e parë e kishte emrin Maria dhe  e dyta Zonja Helena. Ky i quajturi Zot Gjini i dytë pati për grua  Zonjën Kirana, e cila ishte mbesë e Zot Pal  Sevastokratit dhe prej të lartpërmendurit Zot Gjin kam lindur  unë  Gjoni. I lartpërmënduri Zot Theodhori i dytë…..u vra në luftë me  Sulltanin ( në  Luftën e Kosovës ) dhe nuk la trashëgimtar…………Dhe  Zonja  Maria , motër e tim ati, e cila pati për burrë Zot  Arianit Komnenin  që ishtë   Zot i  Çermënikës,  i Mokrës dhe i Shpatit deri në lumin  Devoll, që e ndan vendin e tij me të tonin. E  dyta  (motër) Zonja Helena, që thamë, që martuar më Zot  Filipin që kishte një zotërim të madh në Raguzë. Nga Zonja  Maria dhe  Zot  Arianit Komneni lindën  tetë bija. E  para u quajt  Zonja Andronika…….bija e parë  pati për burrë Zot Skënderbe  Kastriotin.  Nga kjo  Zonja  Andronika dhe Zot Skënderbeu u lind  Zot Gjon  Kastrioti , që qe  Dukë  I Shën-Pjetrit  në  Galatinë dhe ky i quajturi Zot Gjoni pati për grua Zonjën Dukeshë Erina Paleologa, që qe bijë e Zot Lazarit, Despot i Sërbisë dhe prej këtyre u lindën shumë fëmijë, po vetëm dy prej tyre mbetën gjallë; një djalë dhe një vajzë, princ  Ferrant Kastrioti që është duk i Shën-Pjetrit dhe vajza e mban  emërin  Princesha Maria Kastrioti.(f.-32 ).

Në pleqërinë e tij të tellë, drejë vitit 1510, prince Gjon Muzaka vazhdon të meditoj për vendlindjen dhe sikur ëndërron që turqit do të largohen një ditë nga Arbëria. Me këtë shpresë në zemër, mendon t`u bëj të tre djemëve edhe një testament, duke ua ndarë principatën me gjalljen e vet. Dhe ja se cfarë shkruan Gjon Muzaka në Memorien e tij:                                        Unë po jua ndaj principatën ju bijve të mij, Zoti, për mëshirë ua lëntë në dorë.                              Ty Zot Theodhori, që ke lindur i pari, të lë Beratin dhe të gjithë zotërimet e tij, të gjithë Myzeqenë dhe qytetin e Kaninës dhe zotërimet e saj dhe Skraparin.

Ty Zot Adriani të lë Tomorricën me të gjithë fshatrat, Serkën,Midhenjin  dhe Serezin, edhe Dushkarin, Oparin dhe Lavdarin, Marianin dhe Voskopebecin dhe gjithashtu ç`kuptohen, siç thashë me krahinën  e Oparit, dhe të Lavdarit deri në fshatin Marian të lartpërmendur dhe gjithashtu të lë  krahinën e Devollit të madh me qytetin e Korcës dhe fshatin Sovian.

Ty Zot Kostandini të lë gjithë  krahinën e Devollit të vogël dhe qytetin e Kosturit, ose Kostories me gjithë fshatrat e tyre deri në Nostram që është  një qytet i shkatrruar. (f.42)

Koha tregoi se shpresat  e Princit Gjon Muzaka, që bijtë e tij të ktheheshin në trojet e tyre në Arbëri, nuk u realizuan. Po sidoqoftë, nga testamenti i tij dhe Memoria në përgjithësi, ne sot arrijmë të kutojmë realisht kufijtë e principatës së Muzakajve si dhe lidhjet , që kishin  Muzakët me principatat e tjera dhe sidomos me kryeheroin Gjergj Kastrioti-Skënderbeun.

Pjesë interesante e “ Memories”që tërheq vëmendjen e lexuesve dhe sidomos  të historianëve , është  ajo  kur  Gjon Muzaka trajton figurën e Gjergj Kastriotit, Skënderbeut. Ai e ngre lart atë si një personalitet  të shquar, udhëhëqës dhe komandant   të talentuar.  “Ky zotëri i përmendur ishte praktik në luftë dhe i  guximshëm dhe u bë komandant  dhe të gjithë i bindeshin “. Gjon Muzaka e përshkruan Skenderbeun si një kryeprinjës trim  të vendosur  që  “gjithmonë  me virtutet e tij, me guximin dhe  mbrojtjen që u bënte zotërve të tjerë, u shkaktoi  turqve shumë kërdira e pati shumë fitore, pa marë parasysh edhe humbjet e  e zotërve dhe kalorësve tanë”. “Memoria” e Muzakës  na jep një informacion të saktë dhe bindës  lidhur me kohëzgjatjen e luftrave dhe betejave te Skëndebeut: ”Lufta midis  Sulltanit dhe Zot Skënderbeut vazhdoi e ashpër rreth 24 vjet,  dhe mbas vdekjes së tij, vazhdoi me  Zotërit e tjerë të Shqipërisë  …..Zot  Skënderbeu që i mënçur dhe trim, i priur të bënte mirë dhë që një zot i madh ndër të gjithë pararendësit  e tij “  (f.49)

Muzaka, mbështetur ne kujtimet e tij, natyrshëm dhe pa emfazë tregon për kthimin e Gjergj Kastriotit ne Krujë:  “……. në kohën e Muratit të dytë erdhi Skënderbeu, i biri i  Zotit Gjon Kastriotit…….ky  ishte dhënë peng prej të atit tek  i  përmënduri  Murat   me dy vëllezërit e tij, të gjithë të vëgjël.  Dy vdiqën. Ai  që quhëj  Gjergj Kastrioti, kur u bë turk  (domethënë kur mori fenë  muslimane) që thërritur  Skënderbe që do të thotë në gjuhën turke  Aleksandër dhe bej  do të thotë  zotërues. Ky,  duke u rritur, arriti të marrë pozitë dhe ishte i zgjuar dhe trim. Si  i vdq i ati, u arratis nga  Sulltani , siç thuhet ishte dërguar me  Pashanë  e  Rumelisë kundër hungarezëve. Në këtë fushatë  Pashai qe thyer e ushtria turke ishte  shkatërruar  (3 nëntor 1443 )  dhë i përmënduri  Skënderbe u arratis me të tjerët dhe, nga që desh fati, takoi të ishte me  Qatipin  e  Pashait . Skënderbeu e kapi  dhe e shtrëngoi t`i bënte një  urdhër në emër të Sulltanit për qeveritarin e Krujës që t’ia dorëzonte  vendin atij. Pastaj e vrau këtë kancelar që gjithçka të mbetej e  fshehtë.  Atëherë Skënderbeu vuri në udhë  shqipëtarët e tjerë  që ishin me  atë,  arriti në  Arbëri dhe  hyri në Krujë, i dha qeveritarit urdhërin dhe qeveritari  ia dorëzoi  ( qytetin  ) atij.  Të gjithë  Zotërit e  Shqipërisë u gëzuan shumë  për ngjarjen  dhe  Skënderbeu që kthyer  me një herë i krishter” ( f-20 )

“Pastaj  thirri në një kuvend Zotërit e  njohur të  Shqipërisë në lezhë. Kujt i shkoi personalisht ( ta grishte) e  kë e thirri me ane të dërguarish, kështu që i quajtur  Skënderbe qe bërë udhëheqësi i tyrë në Shqipëri………. ( po aty ). Kështu, siç del nga   “Mëmoria “ e  Gjon Muzakës po edhe siç dihet nga të gjitha burimet e tjera historike, Skënderbeu më 2 Mars, 1444, thirri Kuvendin e Lezhës, ku u krijua  bashkësia e  princave  shqiptarë me emrin  “Lidhja e Lezhës”. Skënderbeu u zgjodh kryetar i kësaj  Lidhje dhe kapiten i përgjithshëm i ushtrisë [Capitaneus generalis ].

“Dhe ky i përmenduri Skënderbe mori per grua të bijën e zot Arianit Komnenit dhe ky zot dergoi si dorëzanë Zot Gjinin, tim atë, pse ky i përmendur  Arianit ishte kunati i tim eti dhe kishte për grua Maria Muzaka, të motrën e tim eti, siç thashë përmes të cilit qe përfunduar martësa. ( Skënderbeu u martua me Andronikën  në vitin  1450 – shënimi ynë )        Dhe mori zonjën Andronika Komnennjatën për grua, e cila ishte kushërira ime dhe përdori më pas mbiemrin Skënderbega  nga i shoqi…….dhe së fundi ky i lartëpërmënduri zotëri u shkaktoi shumë kërdira turqëve dhe pati shumë fitore [f 21].

Pastaj pasi kalon shpejt harkun kohor të betejave trimërore të Skënderbeut kundër turqëve, autori i Memories arrin në periudhën e fundit të jetës së heroit dhe shkruan për të: “Zoti Skënderbe duke parë se po i merrej fryma nga armiqtë dhe më pak shpresa, u sëmur nga ethet  në  Lezhë dhe vdiq në vitin 1466 [Në të vërtetë data e vdekjes së heroit është 17 Janar 1468 ] në moshën 63 vjeç. Mund ta merrni me mend se ç’pjesë e vendit kishte humbur me një kapiten të tillë……[f 21].

Po siç e thamë më sipër Gjon Muzaka krahas fjalëve shumë të  mira e lavdëruese për  kryetrimin e kohës, kur kujton disa veprime të Skënderbeut, që kishim për qëllim zmadhimin e principatës së tij në dëm të të tjerëvë, ai  mban  qendrim kritik  e mosaprovues. Gjon Muzaka , në  këto  kujtime , nuk e le pa e qortuar Skënderbeun, i cili për synimet e tij  ndau Zanfina Muzakën  prej Karl Topisë,  dhe i dha atij   të  motrën e vetë, Zonjën Mamica   Kastrioti.

Siç duket Skënderbeu po e kuptonte se për të përballuar sulmet gjithnjë edhe më të egra të sulltanëve, vendit i duhej një dorë më e fortë drejtuese. Në të vërtetë ai ishte kapiten i përgjithshëm i ushtrisë dhe në të njëjtën kohë kryetari i Lidhjes së princave  shqipëtarë. Ishte kështu i pari midis të barabartëvë. Po kjo nuk ishte e mjaftushme. Duhej një dorë më e fuqishme, gati mbretërore, për të komanduar mbi anarkinë feudale ose mos bindjen e mvartësve. Në ndihmë të kësaj ideje,  Fan  Noli citon Fallmerajerin, me studimin e tij, kur shkruan: “Skënderbeu tani ndofta e kishte kuptuar se pa  një bashkim kombëtar të Shqipërisë së shpërndarë, lufta kundër turqëve nuk mund të vazhdonte me sukses [Fan Noli  v.4 f.289-Tiranë 1989 ].

            Memoria e Gjon Muzakës ka një informacion real e të bësueshëm edhe për familjen e Gjon Kastriotit. “Zoti Gjon Kastrioti, i ati i Skënderbeut, zotëronte krahinën me emrin Mati.  Po më pas Zot Skënderbeu  u bë jo vetëm   Zot i  Matit, por u bë edhe  Zot i   Krujës, i  Dibrës, i  Brinjës, domethënë, i Randesit, i Tomonishtës, i  Misisë dhe i  krahinës  së Jonimës dëri në det “ ( f.48). Autori  na jep qartë edhe mbiemrin e familjes  së Voisavës,  gruas së Gjon Kastriotit, nënës së  Skënderbeut . Ai është i pari që jep mbiemrin e saj. “ Dhe për më tepër ta dini që Zoti Gjon Kastrioti, i ati i Zot Skënderbeut, pati për grua zonjën Voisava Tribalda, me të cilën bëri  katër djem dhe pesë vajza.”-( f.44    ).  Dhë pastaj tregon me radhë sipas moshës emrat e tyre. Shenojmë se këtë  pohim të princit Gjon Muzaka e përforcon dhe Im Zot Noli, kur e rikonfirmon se Gjon  Kastrioti ishte i martuar me  Vojsavën, të bijën  e kryezotit të Pollogut afër Tetovës. Kjo krahinë dukej që  ishte pjesë e principatës balshiane dhe  hynte nën influencën e Kastriotëve. Sipas dëshmimit  të Gjon Muzhaqit, e ëma e Vojsavës ishte nga  dera e Muzhaqëve.[1] Ndërkohë duhet të  përmendim , për këtë rast,  arsyetimin e një linguisti poliglot,  Zacharie Mayani, i cili fjalën  Tribale[2] si toponim dhe si llagap, e shpjegon me togfjalëshin “mal me tri maja”,Tri-ball-e, po ashtu siç  interpreton për analogji edhe toponimin e ngjajëshëm  Trimal (Trimaja), pra shihet se edhe gjuhësisht , nga ana e rrënjës leksikore, kemi një fjalë me prejardhje  iliro-arbërore,  Tribald (Tri-ball).

Nga sa u tregua më sipër duket qartë që e ëma e Skënderbeut, Voisava Tribalda , vjen nga familje shqiptare dhe nga treva  shqipfolëse, e Pollogut, zonë pas Tetovës, ku njerëzia dhe sot e kësaj dite flet shqip. Po çudia është se muajt e fundit kanë dalë  studiues, që  pikërisht në vitin  2018 , që  është shpallur  si Viti i Gjergj Kastriotit  Skënderbeut, e gjejnë   Nënën e  Heroit me origjinë malazeze, gjë, që nuk e kanë thënë as Marin Barleti, as Marin Becikemi, as Gj. Muzaka, as i biri  tij Kostandin Muzaka, as  Dhimiter Frangu. Po le ta zëmë se  këto zëra  të rinj, që dalin në  shtyp e në media, kanë burimet e tyre të reja,  dhe prandaj dhe e bëjnë atë pohim;  pyetja që mund t’ju benim këtyre   biografëve do të ishte se pse pikërisht në Vitin  simbolik të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dalin deklarime të tilla për gjenealogji emrash historikë?  Dhe kjo  ndër kohë, kur rusët, fjala vjen,  nuk kanë shqetësime pse Katerina e Madhe  ka  prejardhje prusian, po ashtu anglezët nuk shprehin  merak pse në Kurorën e tyre Mbretërore ka gjak gjerman,  po ashtu  dhe  italianët, as dje edhe  as sot,  nuk  e  kanë vrarë aq shumë mendjen pse Perandori i tyre, Viktor Emanueli III e kishte marrë gruan e vet , Helenën, nga Mali i Zi,  ndërsa disa studiues  tanë sot nuk i zë gjumi deri sa  të konfirmojnë qe Nëna e  Skenderbeut qenka malazeze.

Duke lexuar Memorien e Gjon Muzakës, dallojmë se ai vazhdimisht të atin e Skenderbeut e shkruan Gjon Kastrioti. Në onomastikën shqiptare, ky emër, emri i përveçëm “Gjon” është një emër  shumë i lashtë dhe unikal, mbase përtej kohës biblike, i asaj kohe, që nuk mbahet mend, që kur një  i ri vritej aksidentalisht  dhe trupi i kthehej në shpend, siç e shikojmë  te legjenda e Zogut Gjon. Në këtë legjendë vëllai me emrin Gjini (i bërë shpend edhe ai nga dëshperimi ) thërret  të vëllanë pikëllueshëm  pa mbarim“Gjon, Gjon, Gjon”……me shpresë se do ta gjejë.  Mirëpo ,është për të ardhur keq, që në kundërshtim me këtë traditë të stërlashtë iliro-arbërore, historiani Oliver J. Shmitt[3] në  një libër të  tij, të atin e  heroit tonë kombëtar,  Gjon Kastriotin, na[4]e shkruan me  trajtën  sllave Ivan Kastrioti. Natyrisht, një veprim i tillë, që cenon idenditetin etnik të  një  personi historik , siç është rasti në fjalë, lëndon  sedrën e çdo shqiptari, duke krijuar dhe  një ndjesi  alergjie. Natyrisht zoti Oliver J. Shmitt, si historian që është, këtë trajtë emri të sllavizuar, nga Gjon në Ivan, nuk e ka bërë nga naiviteti, po i shtyrë nga prirja e tij  shpërfillëse  për Gjon Kastriotin dhe të birin e tij, Skenderbeun.

Një burim tjetër informacioni gjejmë tek Memoria edhe për flamurin kombëtar të Shqipërisë, për flamurin tonë më fushën e kuqe dhe shqiponiën e zëzë dy krenare. Siç e kemi thënë edhe më parë në një studim tjetër, Memoria e Gjon Muzakës dëshmon lashtësinë e këtij flamuri që nga viti 1372, kur perandori i Bizantit ia dhuron figurën e  kësaj steme Andrea Muzakës së   Dytë, Despotit. Gjat  shekujve ky flamur u bë simboli i bashkimit të shqiptarëve. Ashtu ai ka qënë dhe është  pjesë e ndërgjegjes kombëtare për të gjithë shqipëtarët, si për ata  që janë brënda kufijëvë politik të  Republikës së Shqipërisë dhë për ata që janë  jashtë  Atdheut .

Në këtë  trajtesë duam të ndriçojmë  sadopak edhe mesazhin etik si edhe nivelin kulturor të asaj kohe në shoqërinë shqiptare, ashtu siç del dhe nënkuptohet  me anë të kësaj   “Memorie”.  Lë të nisim me  një  detajë të faqes  40 të saj, kur autori flet për gruan e tij dhe tregon se si ajo vjen nga  shtëpia e  Dukagjinëve. Pastaj vazhdon prap  për  Dukagjinët… “Thuhej se  origjina e tyre vinte nga “Trojanët”. -Janë a po s`janë  Dukagjinasit me prejardhje trojane për  synimin  tonë në këtë  shkrim  ka pak rëndësi. Ne na tërheq vëmendjen në këtë rast vetëm fakti që përmëndet fjala “Trojanët”. Pra, të paktën  nëpër oborret e  princave tanë flitej  e shkruhej për Trojën dhë trojanët. Atëherë pra, kur flitej e  shkruhej  për trojanët e Trojës së largët në kohë pse të mos diskutohej edhe për Athinën, për Spartën e spartanët, për Romën e Romakët, ashtu siç shkruan  Gjon Muzaka vet për flamurin e Jul Qezarit dhe të Oktavjan Augostit në faqën 53 dhë 54 ,detaje këto që flasin për nivelin kulturor të shoqërisë elitarë shqiptare në kohën e Skënderbeut.

Në “Memorien” e Gjon Muzakës të tërheq vëmendjen edhe mendimi i përparuar etik i autorit, që tregon  një njeri të qytetëruar, të mënçur e largpamës: “Atë që mund ta bëni me paqe  mos e bëni më luftë” ,”Atë që mund ta qortosh fshehur mos e ndëshko publikisht”.  Kurse për fushën e jëtës politike  ai shkruan: ”Njeriu që me anë të forcës është bërë  tiranë, është më mirë të kthehet në një skllav të së drëjtës.” Mbi të gjitha këshillat morale të  Gjon Muzakës shquajnë  porositë e tij për diturinë dhe arsimimin e fëmijëve: “Prindi që  e lë  birin e tij të mësuar, por të varfër, thuajse i ka lënë gjithçka, por ai që  e lë të pamësuar edhe të pasur , thuajse  nuk i ka  lënë asgjë”. Më këtë fjalë Gjon Muzaka  ndez qiririn e parë të iluminiszmit  në Shipëri qysh në fillim të errësirës së sudimit turk.                                                                                                            Dhe  kështu me mesazhin etik dhe  nivelin kulturor të elitës shoqërore shqiptare në Mesjetë, që shprehet  në  “Mëmoria” të Gjon Muzakës, mbyllim     trajtesën tonë për këtë vëpër historike të kohës së  Gjërgj Kastriotit, Skëndërbëut.                                            

[1] F. Noli, Vepra, 4, f. 497

[2] Z. Mayani, The Etruscus begin  to speak,  Simon and Schuster, NY, f. 337

[3] Oliver Jens Schmitt është historian zviceran, i lindur në Basel 1973