Behar GJOKA*/
Petro Marko është shkrimtari më përfaqësues i dy kohëve, i dy mendësive të qëndrimit ndaj letërsisë, si dhe i vlerësimeve dhe anatemimeve të shqiptuara më herët, duke mbetur një rebel i përjetshëm, në jetë dhe letërsi. Ky autor, qysh në krye të herës, ndonëse në fillesa lëvroi poezinë dhe prozën e shkurtër, ndërkaq hyri dhe mbeti si një gur themeli i romanit , duke mbetur në altarin e letrave shqipe si kontributi më i vyer shkrimor prej tij, që simbas teorisë letrare, pason një zhanër tjetër, tanimë të fshirë nga mundësia e lëvrimit: “…epopeja është zhdukur dhe është dashur të tretet në një formë plotësisht të re, në roman…”, një proces që kohë më parë ngjau në letërsinë botërore, si dhe pak më vonë ky akt përlindës, ndodhi edhe në letrat shqipe, madje, gati – gati njëherit duke shënuar pjekurinë e tyre, në harkun e bashkëkohësisë, me lëvrimin e tipologjisë së larmishme të romanit.
Shfaqja e P. Markos në vitet ’30, si pjesë e brezit të shkrimtarëve të kësaj kohe, ku bënte pjesë edhe Migjeni, meteori i Brezit të Viteve ’30, ndërkohë, që ishte vetëm caku parak, dhe veçmas sendërtimi i përmasave shkrimore në lëvrimin e romanit në periudhën e bashkëkohësisë. Pa asnjë dyshim këto piketa të pranisë së tij, janë dy shenjat më të rëndësishme të referimit dhe qenësisë si shkrimtar. Tehu ekzistencial i letrave shqipe, në laminë e romanit, gjeti te P. Marko, pamëdyshje njërin nga lëvruesit e zot që iu përkushtua këtij zhanri, si dhe njërin nga mjeshtrat e shkrimit të prozës së gjatë, me jo pak kualitete shkrimtarie, të shpërfaqura estetikisht në disa prej teksteve romanore, që trashëgojmë prej tij.
Pohimi i bërë në këto kohë nga studiuesi Bashkim Kuçuku, kur shprehet: “Romanet e Petro Markos për cilësinë e artit të rrëfimit, që u ngrit në shkallare të lartë, të paarritur deri atëherë, për origjinalizmin dhe risitë, në rrafshin brenda letrar, kanë luajtur rol të rëndësishëm në formësimin e romanit shqiptar…” , gjë që më në fund, në mendimtarinë e studimeve letrare, përvijon përmasat e romancierit. Edhe vetëm për këtë aspekt, pra si një lavrues i gjerësishëm i zhanrit më të gjatë të prozës, që kapërcen dhjetëra tekste romanesh, e veçmas kontributi i vyer për konsolidimin e tipareve moderne të zhanrit të romanit, sidomos me tekstet, Hasta la vista, 1958 (pavarësisht strukturës klasike, në frymë përçon kohën e përplasjeve dhe dukjes së kahjeve moderne), Qyteti i fundit, 1960, Një emër në katër rrugë, 1973 (edhe pse kaloi në karton po atë vit), Nata e Ustikës, 1989, që botohet i plotë si dorëshkrim, tanimë me titullin Një natë e dy agime, në vitin 2002, romani për fëmijë Shpella e piratëve, 1964, e ndonjë tjetër, të cilët do të duhet të rilexohen në kontekstet e reja, e prej asaj gjendje, të rivlerësohet në meritat që bart përvoja shkrimore e Petro Markos, në shqiptimin e vlerave estetike në këto vepra.
Përvijimi i shenjave moderne, në disa prej romaneve të autorit, gjithnjë si akt rileximi, nuk do të thotë të heshtet, për faktin që disa romane të shkrimtarit, si Halimi, Ultimatumi, Të thjeshtët, Stina e armëve, e ndonjë tjetër, botuar në vitet e bashkëkohësisë, vetvetiu në pjesën më të madhe të hapësirës tekstologjike, janë përfshirë në rrjedhat e realizmit socialist, duke hyrë pashmangshëm në vorbullën e dysisë, të shkrimit brenda dhe jashtë modelit zyrtar, të realizmit socialist, një tipologji shkrimi e atyre konteksteve. Sa i përket qëndrimit të shkrimtarëve bashkëkohës të autorit, vlen të sillet në vëmendje një konkluzion domethënës: “Për ç’i takon zilisë deri edhe Aristoteli i lashtë e dinte që ai pikëllim i madh për çfarë mund të kenë të tjerët më të mirë se ti e gërryen dhe e bren vetë zilarin si ndryshku hekurin. Në një proces të tillë gati-metafizik zilia nuk mbetet veçse thesari i shpresave të zhgënjyera, i talenteve të lindura të vdekura, i sukseseve të dështuara. Ndërkaq, i rrethuar prej saj, shkrimtari ynë i dashur duket sikur i ka mbledhur një mbas një gurët me të cilët e kanë qëlluar a thua se ka qenë i vetëdijshëm që me ta do të ndërtohet një ditë piedestali i monumentit të tij…” , si një protretizim i kohës dhe madhështisë së jetës dhe veprës së P. Markos.
Në distancë kohore kupton, që kushdoqë botoi atëherë, nuk e shmangu dot këtë prani, të një gjendje të dyzuar dhe mbi të gjitha të detyrueshme. Vlerësimet e natyrës së përgjithshme: “Petro Marko e jetoi jetën si një njeri që kurrë nuk gjeti qetësi në luftën për idealet njerëzore…” , ndërkaq e përplotësojnë portretin e shkrimtarit të paepur në jetë dhe letërsi, adhuruesin e lirisë. Me vlerë mbi rolin e nevojës për tu ndalur gjerësisht në krijimtarinë e autorit, në të gjithë dimensionet kreative, është edhe ideja: “Petro Marko nuk është studiuar në strukturën komplekse të historisë së letërsisë shqiptare, por as edhe për profilin e tij të larmishëm, për të cilën duhet kohë, studime dhe angazhime studimore të zonës së epërme…” , si një parakusht për të depërtuar në universin e gjerë…
*Pjesë nga parathënia e librit.