Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Romanca e Aleksandrit

by

Astrit Lulushi/

Një monedhë e lashtë tregon Aleksandrin e Madh me dy brirë në kokë. Nga kjo lindi “Dhul-Karnejn” (dy brirë) që njihet gjerësisht si Legjenda siriane e Aleksandrit. Sipas saj, Aleksandri udhëtoi në skajet e botës dhe më pas ndërtoi një mur në malet e Kaukazit për të mbajtur Gogun dhe Magogun jashtë tokave të qytetëruara.

Disa argumentojnë se forma e këtij tregimi në Legjendën siriane të Aleksandrit daton midis viteve 629 dhe 636 të erës sonë dhe kështu duhet marrë me rezerva. Megjithatë, Legjenda siriane ka marrë një sërë datash nga studiues të ndryshëm, që supozojnë se legjenda ka ekzistuar në vitet 300 të erës sonë.

Sidney Griffith argumenton se historia e thjeshtë e gjetur në Legjendën siriane të Aleksandrit ka shumë të ngjarë të ketë qenë aktuale gojarisht përpara se të përpilohej me shkrim në një nga tekstet siriane, dhe është e mundur që ishte ky version që u kujtua në mjedisin islam.

Aleksandri i Madh ishte një figurë jashtëzakonisht popullore në kulturat klasike dhe post-klasike të Mesdheut dhe Lindjes së Mesme. Pothuajse menjëherë pas vdekjes së tij në 323 p.e.s., filloi të grumbullohej një trup legjendash për bëmat dhe jetën e tij, të cilat, me kalimin e shekujve, u bënë gjithnjë e më fantastike dhe alegorike. Kolektivisht kjo traditë njihet si “Romanca e Aleksandrit” dhe disa recensione paraqesin episode të tilla si Aleksandri që ngjitet në Parajsë, duke udhëtuar në fund të detit në një flluskë xhami dhe nëpër Tokën e Errësirës në kërkim të Ujit të Jetës. (Shatërvani i Rinisë). Dorëshkrimet më të hershme të Romancës së Aleksandrit, siç kanë mbijetuar, tregojnë se ajo u kompozua në Aleksandri në shekullin III p.e.s. Teksti origjinal humbi, por mbeti burimi i rreth tetëdhjetë versioneve të ndryshme të shkruara në njëzet e katër gjuhë të ndryshme. Ndërsa romanca e Aleksandrit vazhdoi të tregohej gojë më gojë gjatë shekujve, ajo u muar nga popuj të ndryshëm. Me rëndësi të veçantë ishte përfshirja në traditat legjendare hebraike dhe më vonë të krishtera. Në traditën hebraike Aleksandri fillimisht ishte një figurë satire, duke përfaqësuar sundimtarin lakmues që është injorant i të vërtetave më të mëdha shpirtërore. Megjithatë besimi i tyre në një Zot të drejtë e të gjithëfuqishëm i detyroi interpretuesit hebrenj të traditës së Aleksandrit të pajtoheshin me suksesin e pamohueshëm të përkohshëm të tij. Pse një Perëndi i drejtë dhe i gjithëfuqishëm do t’i tregonte një favor të tillë një sundimtari të padrejtë? Kjo nevojë teologjike, plus akulturimi ndaj helenizmit, çuan në një interpretim më pozitiv hebre të trashëgimisë së Aleksandrit. Në formën e saj më neutrale, kjo u karakterizua duke bërë që Aleksandri të tregonte respekt ndaj popullit hebre ose ndaj simboleve të besimit të tyre. Duke pranuar kështu të vërtetën thelbësore të traditave fetare, intelektuale ose etike të pushtuesit të madh, prestigji i Aleksandrit u përdor për kauzën e etnocentrizmit hebre. Përfundimisht, shkrimtarët hebrenj do ta zgjidhnin pothuajse plotësisht Aleksandrin, duke e përshkruar atë si një johebre të drejtë apo edhe një monoteist besimtar.

Popujt e kristianizuar të Lindjes së Afërt, trashëgimtarë të fillesave judaike të romancës së Aleksandrit, e teologjizuan më tej Aleksandrin derisa në disa tregime ai u përshkrua si një shenjt. Legjendat e krishtera e kthyen pushtuesin e lashtë Aleksandër në Aleksandrin “Mbreti Besimtar”, duke lënë të kuptohet se ai ishte një besimtar i monoteizmit. Përfundimisht, elementët e romancës së Aleksandrit u kombinuan me legjendat biblike si Gog dhe Magog.

Gjatë periudhës kur u shkrua romanca e Aleksandrit, dihej pak për Aleksandrin e Madh historik të vërtetë, pasi pjesa më e madhe e historisë së pushtimeve të tij ishte ruajtur në formën e folklorit dhe legjendave. Vetëm në Rilindjen (1300–1600) historia e vërtetë e Aleksandrit u rizbulua: Që nga vdekja e Aleksandrit të Madh në vitin 323 p.e.s., nuk ka pasur asnjë epokë në histori, qoftë në Perëndim apo në Lindje, në të cilën emri dhe bëmat e tij nuk kanë qenë të njohura. E megjithatë jo vetëm që kanë humbur të gjitha të dhënat bashkëkohore, por edhe vepra e bazuar në ato shënime, megjithëse shkruar rreth katër shekuj e gjysmë pas vdekjes së tij, Anabasis e Arrianit, ishte krejtësisht e panjohur për shkrimtarët e Mesjetës dhe vepra u bë e disponueshme për Perëndimin vetëm me Rilindjen. Përjetësimi i famës së Aleksandrit në shumë epoka dhe në mesin e kaq shumë popujve është kryesisisht për shkak të një vepre të njohur si Romanca Aleksandër, shkruar nga Kalistenes, i cili shoqëroi Aleksandrin e Madh gjatë ekspeditës aziatike. Nëna e tij Hero ishte mbesa e Aristotelit, gjë që e bën Callistenin stërnipin e Aristotelit.

Nëpërmjet ndikimit të xhaxhait të tij filozof, Callistheni u emërua më vonë për të marrë pjesë në ekspeditën aziatike të Aleksandrit si historian zyrtar. Gjatë viteve të para të fushatës së Aleksandrit në Azi, Kallistheni bëri lavdërime. Megjithatë, ndërsa mbreti dhe ushtria depërtonin më tej në Azi, toni i tij filloi të ndryshojë, dhe filloi të kritikonte ashpër adoptimin e zakoneve persiane nga ana e Aleksandrit. Vdekja e Kallisthenit u implikua nga ish-nxënësi i tij, Hermoalus në një komplot për të vrarë Aleksandrin. Ai u fut në burg ku vdiq shtatë muaj më vonë, nga torturat ose nga sëmundjet. Kjo ngjarje i mbylli marrëdhëniet e Aleksandrit me Aristotelin.

Megjithatë, ka disa histori të ndryshme se si ai vdiq ose u ekzekutua. Kryqëzimi është metoda e sugjeruar nga Ptolemeu, por Chares nga Mytilene dhe Aristobulus i Cassandreias të dy pretendojnë se ai vdiq nga shkaqe natyrore ndërsa ishte në burg. Callistheni shkroi një rrëfim të ekspeditës së Aleksandrit deri në kohën e ekzekutimit të tij, dhe vepra të tjera, të cilat të gjitha janë zhdukur. Megjithatë, tregimi i tij për ekspeditën e Aleksandrit u ruajt mjaftueshëm për t’u nxjerrë si burim i drejtpërdrejtë ose i tërthortë për histori të tjera që kanë mbijetuar. Polibi qorton Kallisthenin për përshkrimet e tij të dobëta të betejave të Aleksandrit. Një sasi e materialit më legjendar u bashkua në një tekst të njohur si Romanca e Aleksandrit, baza e të gjitha legjendave që e kanë origjinën gjatë kohës së Ptolemenjve, por në formën e tij aktuale i përket shekullit të III-të të erës sonë. Autori i tij zakonisht njihet si Pseudo-Kallisthenes. Ekzistojnë gjithashtu versione siriane, armene dhe sllave, përveç katër versioneve greke (dy në prozë dhe dy në vargje).

Fe e re

by

Astrit Lulushi/

John Dewey (1859-1952) filozof, psikolog; Walt Whitman (1819-1892) poet, eseist. Të dy shpresonin për një “demokraci” tërësisht laike që zëvendëson fenë konvencionale: Whitman dhe Dewey ishin ndër profetët e një feje qytetare.

Në të kaluarën, shumica e historive që i kanë nxitur kombet në projekte të vetë-përmirësimit kanë qenë histori për detyrime ndaj një ose më shumë perëndive. Për pjesën më të madhe të historisë evropiane dhe amerikane, kombet kanë pyetur veten se si duken në sytë e Zotit. Ekstrakti amerikan ka qenë zakonisht një besim në favorin e veçantë hyjnor, si në shkrimet e Joseph Smith dhe Billy Graham.

Dewey dhe Whitman donin që amerikanët të vazhdonin ta mendonin veten si të jashtëzakonshëm, por të dy donin të hiqnin dorë nga çdo referencë ndaj favorit ose zemërimit hyjnor. Ata shpresonin të ndanin vëllazërinë dhe dashamirësinë e nxitur nga shkrimet e shenjta nga idetë e prejardhjes së mbinatyrshme, pavdekësisë. Ata donin që amerikanët të krenoheshin me atë që Amerika mund të bënte nga vetja, në vend që të bindej ndaj çdo autoriteti – madje edhe autoriteti i Zoti.

“Mos u bëni kurioz për Zotin,

sepse unë që jam kurioz për secilin

nuk jam kurioz për Zotin”, shkruante Witman.

Amerikanët, shpresonte ai, do të shpenzonin energjinë që kishin shoqëritë e kaluara njerëzore, për të zbuluar dëshirat e Zotit për të zbuluar dëshirat e njëri-tjetrit. Amerikanët do të jenë kureshtarë për çdo amerikan tjetër, por jo për çdo gjë që pretendon autoritet mbi Amerikën.

Të dy Dewey dhe Whitman shpresonin që Amerika do të ishte vendi ku një fe e dashurisë do të zëvendësonte përfundimisht një fe të frikës. Ata ëndërronin që amerikanët do të thyenin lidhjen tradicionale midis impulsit fetar, impulsit për të qëndruar në frikë nga diçka më e madhe se vetja dhe nevojës infantile për siguri, shpresës fëminore për t’i shpëtuar kohës dhe rastësisë, për të ruajtur të parën dhe për të hedhur poshtë të dytën. Ata donin të vendosnin shpresën për një Amerikë pa kasta në vendin e zënë tradicionalisht nga njohja e vullnetit të Zotit. Ata donin që ajo Amerikë utopike të zëvendësonte Zotin si objektin e pakushtëzuar të dëshirës. lufta që drejtësia sociale të jetë parimi gjallërues i vendit, shpirti i kombit.

Rilindasit e shekullit 19-të shpresuan ta fusnin këtë ndjejnē në Shqipëri. Por thirrja “Feja e shqiptarit është shqiptaria” nuk zuri vend. Dëshira e tyre mbeti Utopi. U përpoqën komunistët për ta zevendēsuar; feja e tyre u kthye në ‘izma’, u provua, u përhap në gjysmën e botë, dhe dështoi. Globalizmi shpreson, por jo nëse jeta qëndron e mbyllur në kufijtë e kësaj bote, thënë thjesht, nëse nuk zbulohet ndonjē planet tjetër me jetë si e jona. Është frika nga jashtë, qe mbledh njerëzit brenda, thuhet.

Photo: https://www.poetryfoundation.org/poets/walt-whitman

Dita e Përkujtimit

by

Astrit Lulushi/

Kujtimet janë mendime fantastike, njerëzit duan të kthehen pas sepse duan të kujtojnë gjërat që duan. Në Shqipëri përkujtohet 5 Maji, që duket e njëanshme dhe ende e padrejtë për të rënët e luftës së nxehtë e të ftohët. Sa shumë memorie është shkelur.

Nē Amerikë, një nga ceremonitë më të hershme të Ditës së Përkujtimit u mbajt nga afrikano-amerikanët e liruar.

Dita e Përkujtimit lindi nga nevoja. Pas Luftës Civile Amerikane, Shtetet e Bashkuara u përballën me detyrën për të nderuar 800,000 ushtarë të Unionit dhe Konfederatës që kishin vdekur në konfliktin më të përgjakshëm në historinë amerikane. Përkujtimi i parë kombëtar i Ditës së Përkujtimit u mbajt në Varrezat Kombëtare të Arlingtonit më 30 maj 1868, ku janë varrosur ushtarët e Unionit dhe Konfederatës. Disa qytete anembanë Amerikës pretendojnë se kanë respektuar versionet e tyre të mëparshme të Ditës së Përkujtimit që në vitin 1866.

Por deri në një zbulim të jashtëzakonshëm në një arkiv të pluhurosur të Universitetit të Harvardit në fund të viteve 1990, historianët mësuan për një përkujtimore të Ditës së Përkujtimit të organizuar nga një grup zezakësh të çliruar nga skllavëria më pak se një muaj pasi Konfederata u dorëzua në 1865.

Në vitin 1996, David Blight, profesor i Historisë Amerikane në Universitetin e Yale, po hulumtonte një libër mbi Luftën Civile, kur pati një nga ato momentet eurekas, një herë në karrierë. Si ishte humbur në histori për më shumë se një shekull? “Kjo ishte një histori që me të vërtetë ishte shtypur si në memorien lokale ashtu edhe në memorien kombëtare,” thotë Blight. “Por askush që e kishte parë atë nuk mund ta kishte harruar ndonjëherë”.

Ose ndoshta jo plotësisht. Pasi libri i tij Race and Reunion u botua në vitin 2001, Blight mbajti një fjalim për Ditën e Përkujtimit në Muzeun Kombëtar Smithsonian, dhe pasi mbaroi, një grua zezake më e moshuar iu afrua: “A thua se ajo histori është e vërtetë?” e pyeti gruaja Blight. “Unë u rrita në Charleston dhe gjyshi im na tregonte këtë histori të një parade në pistën e vjetër të garave dhe ne kurrë nuk e dinim nëse duhet ta besonim apo jo. Do të thuash që është e vërtetë?” Për Blight, është më pak e rëndësishme nëse përkujtimi i vitit 1865 i “Kursit të Martirëve të Garës” njihet zyrtarisht si Dita e parë e Përkujtimit. “Është fakti që kjo ndodhi në Charleston në një varrezë për Bashkimin të vdekur në një qytet ku kishte filluar lufta civile,” thotë Blight, “dhe se ajo u organizua dhe u bë nga ish-skllevër afrikano-amerikanë çka i jep një rëndësi të tillë”.

Truri dhe kozmosi

by

Astrit Lulushi/

Besojeni apo jo, mbi supet tona është objekti më kompleks i krijuar në universin e njohur. Duhet të shkosh të paktën 35 trilion km tek ylli më i afërt për të gjetur një planet që mund të ketë jetë dhe inteligjencë. E megjithatë truri ynë konsumon vetëm rreth 20-30 përqind të energjisë së tij dhe i kryen llogaritjet më mirë se çdo superkompjuter.

Kohët e fundit, shkencëtarët gjetën ngjashmëri në funksionimin e dy sistemeve krejtësisht të ndryshëm – trurit të njeriut dhe rrjetit të galaktikave. U zbulua se proceset fizike shumë të ndryshme mund të krijojnë struktura që ndajnë nivele kompleksiteti dhe organizimi, edhe nëse ato ndryshojnë në madhësi. Studimi i pazakontë u krye nga specialistë italianë.

Shkalla e ngjashmërisë sugjeron se vetë-organizimat e të dy sistemeve – trurit dhe kozmosit – ka të ngjarë të formësohen nga parime të ngjashme pavarësisht nga shkallët dhe proceset rrënjësisht të ndryshme. Një nga njohuritë më bindëse është shikimi i trurit si univers në vetvete, që përmban rreth 69 miliardë neurone; universi i vëzhgueshëm ka të paktën 100 miliardë galaktika.

Rreth 77 përqind e trurit është ujë, ndërsa rreth 70 për qind e Universit është i mbushur me energji të errët. Këto janë të dyja materiale pasive. Shkencëtarët gjetën gjithashtu një ngjashmëri të çuditshme midis luhatjeve të densitetit të materies në tru dhe në rrjetën kozmike.

I fundit…

by

Astrit Lulushi/

Shqipëria, si shtet, u krijua pas luftërave ballkanike. Më parë ishte shtruar për 5 shekuj. Deri, edhe sulltanë kishte pasur. Dihet, se për daljen nga diktatura komuniste, vendi ishte i fundit në Evropën lindore, si ai që nuk merr pjesë fare në garē. Por i fundit doli vendi edhe nga perandoria osmane, duke u qeverisur me “hoxhë, shehë” e pasardhës. Kjo tregon se me popullin luhet e manipulohet, ose mbahet në errësirë e propagandë. Më përpara kishte vetëm një kanal televiziv; sot ka shumë, por në një orkestër. Big Brother VIP dhe emisione të tjera janë “fshat pomjetkin”, mur fasade për të mbuluar të vërtetën. Nuk ka shpjegim tjetër.

Pas luftës ballkanike, Austro-Hungaria, në veçanti, ishte mbështetësi kryesor në krijimin e një Shqipërie të pavarur në kufijtë e saj aktualë. Situata në terren kishte bërë që forcat serbe dhe malazeze të pushtonin pjesë të Ballkanit Perëndimor, duke marrë pjesën më të madhe të Shqipërisë. Kjo përfshinte vijën bregdetare të Adriatikut dhe qytetin e rëndësishëm të Shkodrës. Traktati i Londrës vendosi kufijtë dhe Serbia u kërcënua të tërhiqej nga territoret e sapomarra.

Vendosmëria e Austro-Hungarisë ishte për të penguar Serbinë nga sigurimi i një daljeje në detin Adriatik. Nën sloganin (e shteteve të rajonit), “gadishulli ballkanik për popujt ballkanikë”, Austro-Hungaria gjeti një parim që mund të përdorej kundër kërkesave serbe. Ajo mbajti qëndrimin se shqiptarët janë një popull ballkanik krejtësisht i ndryshëm nga sllavët dhe grekët:

“Do të ishte po aq vetëvrasëse të vendosësh ndonjë nga shqiptarët nën sllavët, sa të ktheje ndonjë nga sllavët nën turqit. Shqipëria duhet të jetë një shtet autonom; që të mund të jetojë në paqe, duhet të ketë bregun e saj të paprekur”.

Ky pozicion u përkrah edhe nga Italia, e cila kishte interesa po aq të rëndësishme:

“Asnjë shtet nuk mund të lejojë që tjetri të zotërojë bregun lindor të Adriatikut; dhe të dy janë të vendosur që nuk do të bjerë në zotërimin e një fuqie tjetër ndoshta të fortë”.

Ky qëndrim astro-hungarez e italian ngjallën indinjatën e fortë të serbëve, ushtritë e të cilëve, në kundërshtim me ndalimet e shprehura të Austro-Hungarisë, kishin pushtuar Durrësin në Adriatik dhe Shqipërinë veriore.

Për të shprehur mendimin e saj se Shkodra duhet të jetë shqiptare, Austro-Hungaria ra dakord që qytetet shqiptare të Pejës, Gjakovës, Prizrenit dhe Dibrës t’u shkonin serbëve. Luftanijet e të gjitha fuqive, përveç Rusisë (e cila nuk kishte asnjë në Mesdhe) u përfshinë në bllokadë. Më 15 prill, për shkak të presionit dhe marrëdhënieve të acaruara që kishin lindur midis Serbisë dhe Bullgarisë, trupat serbe u tërhoqën nga Durrësi. Malazezët këmbëngulën të vetëm dhe u tërhoqën nga Shkodra një javë më vonë, më 22 prill 1913. Pas Dy ditësh, qeveria austro-hungareze kërkoi që fuqitë të ndërmerrnin veprime për të vënë në zotërim të Shqipërisë së pavarur edhe Shkodrën. Reagimi më i madh mbizotëroi në të gjithë Rusinë. Në shumë qytete të mëdha u mbajtën demonstrata kundër politikës austro-hungareze. Austro-Hungaria filloi të mobilizohej, ashtu edhe Italia, dhe i dërguan një ultimatum Malit të Zi – “tërhiqu nga bregu ose pushtohu”. Mali i Zi u tërhoq dhe Shqipëria mori kufirin e saj të njohur nga traktati i Londrës, që u tregua ende shumë bujar ndaj Serbisë në baza etnike, por edhe shumë në favor të Shqipërisë për sa i përket fuqisë së saj ushtarake inekzistente.

Jo shumë kohë më parë, Italia ishte mundur nga Etiopianët. Siç u tregua në Luftën e Dytë Botërore, një Itali fashiste më e industrializuar dhe e gatshme për luftë mund të zmbrapsej edhe nga Ballkani. Por Italia ishte shumë e vendosur për të qenë një “fuqi e madhe” dhe shkuarja pas Astro-Hungarisë ishte rendi i ditës. Me fjalë të tjera, nëse Austro-Hungaria nuk do të kishte ndërhyrë, kishte shumë të ngjarë që pothuajse e gjithë Shqipëria do të ishte vënë nën sundimin serb për pjesën më të mirë të shekullit të 20-të, megjithëse jo shumë e sigurt për stabilitetin e këtij konstruki. Harta ishte shumë e përafërt me kufijtë shqiptarë në kufijtë etnikë të epokës osmane.

Duhet shtuar se në gazetat evropiane në atë kohë kishte shumë interes humanitar për fatin e myslimanëve në duart serbe. I gjithë ai interes u zbeh sapo Austria dhe Italia siguruan bregun strategjik.