Astrit Lulushi/

Mund të jetë latinisht, por lingua franca e Botës është ende e gjallë si pjesë e gjuhës moderne. Përkthimi fjalë për fjalë nuk është mënyra se si përdoret.Kur hyni në një marrëveshje “quid pro quo” me dikë, ju po premtoni të bëni diçka për të, nëse ai bën diçka në këmbim – është shkëmbim – diçka për diçka. Por kjo shrehje u krijua në shekullin e 16-të si term mjekësor për të ndërruar një trajtim me një tjetër.Bona FideShprehje shpresëdhënëse që përkthehet “mirëbesim” në latinisht. Sot përdoret për të përshkruar këdo ose çdo gjë që është legjitime ose ka kredenciale të forta. Në fakt, fjala është ripunuar në një emër zhargon – duke sugjeruar që dikush ka “bonafide”, kur vjen me rekomandime të forta (nepotizëm). Persona Non GrataQoftë ish-bashkëshorti, apo një personazh i famshëm i turpëruar, dikur etiketoheshin si persona non grata, ata thjesht nuk ishin të mirëpritur. Është një nga termat latinisht, që vjen nga ajo që quhet latinishtja e re. U përdor për herë të parë rreth vitit 1877.Carpe DiemE preferuar prej kohësh për tatuazhet dhe motot e pikturuara, kjo frazë e shkurtër konsiderohet e ngjashme me “kap ditën”. Ajo vjen nga poeti romak Horaci për të shprehur idenë se njeriu duhet ta shijojë jetën, ndërsa mundet:”Këpute ditën sot, duke besuar sa më pak të jetë e mundur se nesër do të kesh një ditë tjetër më të mirë”.Status QuoStatus quo përdoret shpesh si një zëvendësim për “i njëjti i vjetër. Në latinisht, shprehja origjinale status quo, përkthehet “gjendja në të cilën” – një kuptim edhe më i shkurtër i një fraze më të gjatë që do të thotë “në gjendjen në të cilën gjërat ishin para luftës”. Me fjale te tjera? Ndoshta status quo – për disa njerëz ose vende që nuk duan të ndryshojnë – nuk është një gjë e keqe.Et ceteraFraza latine fjalë për fjalë përkthehet në “dhe pjesa tjetër”, dhe shkurtesa “etj”. ende përdoret për të nënkuptuar se ka më shumë artikuj të ngjashëm të përfshirë në listë. Ajo u përdor për herë të parë në Mesjetë dhe ka mbetur një nga përdorimet më të vazhdueshme të latinishtes.Ad HocKur i bëni gjërat jashtë prangave, sipas dëshirës ose pa një plan formal, kjo është ad hoc. Në latinisht, fjalë për fjalë do të thotë “për këtë” ose “në lidhje me këtë”. Ndërsa i paplanifikuar, përdorimi i duhur ad hoc do të japë disa tregues drejt temës ose qëllimit. “Ne po e bëjmë këtë takim ad hoc mbi procedurat e sigurisë përpara se të kemi një aksident tjetër.”De FactoNë latinisht, kjo frazë përkthehet në “në fakt”. Përdoret pak më ndryshe në gjuhën moderne – për të sugjeruar kuptimet ose synimet e paracaktuara, të supozuara ose të qarta, nëse nuk shprehen në mënyrë eksplicite. Për ta përdorur atë në një fjali, mund të thuhet, “në fakt gjendja është si më parë”.Vice VersaKjo shprehje latine e fillimit të shekullit të 17-të do të thotë “pozicion i kthyer nga ana”. Gjuha e sotme e përdor atë për të treguar dy gjëra që janë plotësisht të këmbyeshme, të tilla si, “Unë mund të punoj për ju këtë fundjavë, dhe ju fundjavën tjetër”.Photo: dialogueuk.com

Astrit Lulushi/

Mesjeta, thonë historianët, ka qenë periudhë e errët. Dakord. Nuk është një vijë e pandërprerë, sigurisht, dhe jo e drejtë. Por duhet pranuar se njerëzit mesjetarë – që kryen llogaritje të mundimshme pa ndihmën e elektronikës – nuk ishin të çmendur. Për këto u detyrohemi murgjve dhe studiuesve mesjetarë.Ishte Mesjeta ku ndodhën përkthime sistematike të veprave klasike dhe arabe dhe na dha universitetet që u bënë qendra të studimit. Interesi intensiv për astronominë – dhe, po, astrologjinë – i bëri njerëzit të shikonin nga qiejt, të testonin parashikimet, të përpilonin tabela duke rafinuar teoritë që përfundimisht çuan në riorganizimin e gjithësisë. Për të rregulluar rutinat e tyre fetare, murgjit projektuan orët mekanike dhe sfiduan ortodoksinë kalendrike. Ishte mesjeta kur të krishterët adoptuan numrat hindu-arabë; kur evropianët eksperimentuan me medikamente të mrekullueshme; kur teoritë e shikimit dhe dritës konkurronin për të shpjeguar kuptimin njerëzor; kur alkimistët zhvilluan teknika praktike që përdoren ende në kiminë moderne. Evropianët filluan të eksploronin mbi oqeane, të ndihmuar nga teknologjitë e reja të hartës dhe busullës magnetike. Dhe ishte në mesjetë kur ata ndërtuan instrumente komplekse për të modeluar kozmosin e tyre të rregulluar në mënyrë hyjnore. Kur Isak Njutoni, heroi i Revolucionit Shkencor, shkroi me modesti se ‘qëndronte mbi supet e gjigantëve’, ai jo vetëm që kishte më shumë të drejtë nga sa e kuptonte, por po përdorte një metaforë mesjetare.Gjithashtu, feja nuk ishte pengesë për përparimin shkencor. Herë pas here kemi parë që të krishterët mesjetarë të respektonin dhe të përvetësonin mësimin nga besimet e tjera pa paragjykime. Besimi i devotshëm motivoi hetimin e botës natyrore; institucionet nga manastiret individuale deri te ato papnore, vetë monarkia, nxiti dhe mbështeti shkencën. Sigurisht, kur u promovuan vizionet e reja të krijimit, mund të lindnin mosmarrëveshje. Por aty ku shpërthyen në konflikt, ato nxiteshin kryesisht nga faktorë politikë ose personalë. Pas mesjetës, rastet e famshme të Giordano Bruno-s dhe Galileo Galilei-t, që shpesh mbahen si simbole të papajtueshmërisë midis besimit dhe arsyes. Pse, atëherë, shkenca zyrtare këmbëngul në nënçmimin e Mesjetës? Pjesërisht është për të lartësuar veten. Kur shkencëtarët e sotëm pohojnë se Koperniku ‘shfronizoi’ Tokën nga piedestali krenar në qendër të universit, ata janë duke u mburrur për modestinë e modernes. Mendimtarët mesjetarë shpesh e përfytyronin Tokën në fund, në vend të qendrës, të universit të paanë; Kjo është arsyeja pse, në Dialogun e Galileos mbi dy sistemet kryesore botërore, Ptolemaik dhe Kopernikan, astronomi fiorentin i kërkoi Salviati, të pohonte se “ne po përpiqemi ta bëjmë Tokën më fisnike dhe më të përsosur … për ta vendosur atë në parajsë, nga e cila filozofët tuaj e kanë dëbuar”. Megjithatë, historia e rënies së Tokës shpesh inkuadrohet si një goditje ndaj arrogancës mesjetare; dhe moderniteti, në të kundërt, supozohet se ka pasur sukses nëpërmjet të shkolluarve.Neil deGrasse Tyson, astrofizikan dhe i shpallur pasardhës i Carl Sagan, ka shkruar se, kur sheh Tokën e vogël ‘Unë … ndihem i madh, duke e ditur se ngjarjet brenda trurit të njeriut janë ato që ndodhin në tre kilogramë na mundësojnë të kuptojmë vendin tonë në univers.’Po, Mesjeta ngeci në disa rrugë pa krye shkencore. Por kështu do të jemi.Romakët ishin të vetëdijshëm se plumbi është helmues — megjithatë ne vazhduam ta pomponim atë nëpër makinat tona dhe në ajër që merrnim frymë deri në fund të shekulli i njëzetë. Dhe nëse, shumë sëmundje mesjetare u shkaktuan nga vetë mjekësia, as ky problem nuk është zhdukur. Sigurisht, shkenca moderne e ka bërë jetën tonë më të gjatë dhe më të rehatshme në mënyrat që njerëzit mesjetarë vetëm mund ta imagjinonin. Por barriera më e madhe që pengon përparimin e mëtejshëm mund të jetë vetëkënaqësia jonë. Doktrina e ‘shkencës’ se një metodë shkencore e pagabueshme është e vetmja rrugë drejt njohurive të besueshme, është, në mënyrën e vet, po aq e rrezikshme sa besimi i verbër fetar. Përderisa shkenca është një veprimtari njerëzore, ajo do të ketë të meta njerëzore. Moshat mund të na mësojnë një përulësi të dobishme dhe të na motivojnë të identifikojmë mundësitë për përmirësim në kohën tonë. Studimi i gabimeve të studiuesve mesjetarë, si dhe i arritjeve të tyre madhështore, na ndihmojnë të vlerësojmë përpjekjet njerëzore në gjithë kompleksitetin e saj magjepsës.