Ne Foto: Faik Shatku nga Dibra (1889-1964)-gjykatës/
Shkruan:Eugen SHEHU/
Në fillim të vitit 1927,duket se politika e jashtme e Shqipërisë kishte arritur në parametra të kënaqshëm.Përgjithsisht,kjo politikë,orientohej drejt fqinjësisë së mirë në Ballkan dhe pritej drejt lidhjes e bashkëpunimit me kombet e qytetëruar të perëndimit.Veçanërisht kjo gjë,vërehej në nënshkrimin e një sërë marrëveshjes e paktesh me Italinë,por edhe me marrëdhëniet e qëndrueshme të Shqipërisë me Anglinë,Zvicrën,Amerikën etj.Në këtë kontekst,Politika e Mbretit Zog nuk mund të mos ngjallte pështjellime në Beograd e Athinë.Të parët që vazhdonin me tone ankuese,ndaj lidhjes së Zogut me politikën perëndimore ishin ustallarët e guzhinës sllave të beogradit.Një varg protestash prej tyre synonin të paraqisnin të panevojshëm qëndrimin e presidentit Zog,lidhur me masat e tij për ruajtjen e Adriatikut.Por presidenti shqiptar,në vitin 1927 duke dashur të ruajë idenë e pavarsisë së politikës së jashtme të tij,nuk nguroi të deklaroi se ishte për krijimin e Paktit Adriatik midis Shqipërisë,Italisë,Jugosllavisë dhe Greqisë.Përpara kësaj ideje interesante të tijën,Greqia heshti ndërsa Jugosllavia bëri sikur pranoi në fillim,për t’lënë më pas plotësisht në haresë.Menjëherë pas kësaj,Beogradi bëri çishte e mundur të informonte kancelaritë evropiane se kinse Presidenti shqiptar,po ndërmerrte masa energjike për të fortifikuar kufijtë e Shqipërisë Veriore,në dëm të miqësisë me popujt jugosllav.Fjala ishte në të vërtetë,për një vendroje të thjeshtë që shteti shqiptar i asaj kohe,ndërtonte në malin e Taraboshit,jo shumë larg kufirit,çfar parashihej edhe në rregulloren e ruajtjes së kufijve.Por edhe në takimin me ministrin fuqiplotë jugosllav në Tiranë,kur ky i foli Presidentit Zog për postën e Taraboshit,burri i pjekur shqiptar iu përgjigj :“Ne nuk kemi nevojë të fortifikohemi se jemi një vend antar i Lidhjes së Kombeve,që sigurohemi nga trakte ndërkombëtare“.(Arkivi Qendror i shtetit-Tiranë.Fondi Legata Italiane,dosj.304,fle.18)
Nënteksi ishte i qartë.Shqipëria kish firmosur një pakt me Italianët,të cilët mund të shndrroheshin nesër në rivalë potencial të beogradit dhe atyre që fshiheshin pas tij.Ndërkaq në verën e vitit 1927,Beogradi nisi të grumbullojë në territoret e veta,një numër kundërshtarësh të Presidentit Zog,të cilët i mbante dhe i financonte Beogradi me paratë e veta,përkundrejt statutit të emigrantit politik.Madje ai nuk mungoi të thërras edhe kundërshtarë të tjerë politik të Zogut,të cilët jetonin në Shqipëri,Itali apo Austri.Aq i zellshëm tregohej shtabi serb në këtë proces të fshehtë antishqiptarë,sa nuk vonoi të krijohej komuniteti i Beogradit me shqiptarë,të cilët përgaditeshin të rrëzonin presidentin e tyre në Shqipëri për interesa të serbisë shovene.Grumbullimi i antizogistëve shqiptarë,filloi që në Triestë e mbaronte në Prizëren.Ata instruktoheshin prej emisarëve të beogradit,paguheshin me para në dorë dhe nisën t’u afroheshin kufijve të shtetit amë,sipas planit ushtarak të studiuar më së miri.Ndërkaq vazhdonte armatosja e tyre,“nga Franca,Belgjika dhe arsenalet luftarake të Kragujevacit“.(Ar.Qendror.i shtetit-Tiranë.Fondi 252,dosja 14,fleta 118).
Presidenti Zog e kishte mirë të gdhendur në memorje politikën ekspansioniste të Beogradit,qysh kur ai u largua nga jugosllavia e cila e cilësoi si shqiptar kokëfortë(„tvrdogllavi shiptar“)Zogun,ai gjatë largimit ministrit të jashtëm Pashiqit i pat thënë fjalët historike se „ndahemi si miq,dhe takohemi si armiq“.
Veçanërisht pas vrasjes së Ceno bej Kryeziut,ministër i Shqipërisë në beograd,tentativat e rrëzimit të Presidentit Zog erdhën duke u shtuar.Beogradi nxitoi të forconte bashkëpunimin me organizatën „Bashkimi Kombëtar“ duke bërë çështë e mundur të përmbyste Zogun,qoftë edhe me anën e atentatit.Në muajt e parë të vitit 1928,tek burri i shquar i Matit ishte pjekur mendimi për ndryshimin e qeverisjes nga Republika në Monarki.Në këto,die ai udhëhiqej jo vetëm prej shembujve të mbretërve në Ballkan,por edhe nga mentaliteti i shqiptarëve,të cilët të mbarsur me mentalitetin osman,kërkonin të kishin mbi krye gjithmonë,një prijës i cili të ishte personifikimi i tyre.Të gjithë këto sa thamë më lart,por sidomos përparimi i pa krahasuar i Shqipërisë me fqinjët e saj,çuan në hedhjen në sulme të verbëta,të kundërshtarëve politik të tij.Ngase format klasike të luftërave për të mposhtur burrin e Matit dështuan,antizogistët thirrën në qendër të vëmendjes së tyre krimin ordiner,krim i cili të kujtonte komplotet me të cilët bollshevikët ortodoks eleminuan kundërshtarët politik të tyre.Ndonëse komploti ( për të cilin do të flasim më poshtë) ende nuk është zbardhur në dimensionet e duhura,është vërtetuar tashmë se do të kryhet midis dy-tri bollshevikëve shqiptarë të organizatës „Bashkimi Kombëtar“ si dhe dy-tri pjestarëve të Organizatës së Brendshme Revullucionare Maqedonase- VMRO (Vunutrashnja Makedonaska Revullucionarna Organizacija). Për çudinë e shqiptarëve,në fillim të vitit 1928,një organizatë misterioze ka vepruar në Tiranë nën emrin „Komiteti Maqedon“. Ashtu siç u deklarua më pas në hetuesi,atentati kundër Presidentit Zog,ishte marrë përsipër të kryhej nga Teodor Gjeorgjev dhe Teodor Vullkanov,të dy agjent bullgarë të VMRO-së si edhe nga antarët e organizatës „Bashkimi Kombëtar“,Anastas Pandelja dhe Ibrahim Arapi.Kuptohet që përpara këtyre katër vrasësve të verbër,qëndronin forca të caktuara politike dhe usztallarë të beogradit,Sofjes dhe Moskës.Me egzekutimin e Presidentit Zog,ata parashihnin të arrinin dy gjëra.Së pari,të eleminonin atdhetarin e madh,burrin që po u dilte zot fateve të vendit të tij dhe mbarë shqiptarëve.Dhe së dyti,të shndrronin Shqipërinë,nga një vend i vogël që përparonte drejt qytetërimit perëndimorë,në një gërmadhë të orientuar nga komunizmi ortodoks,ku eksapnsionizmi sllavo-grek do ti kishte duart dhe më të lehta në synimet e saja.
Ishte gjetur pikërisht qyteti bregdetar i Durrësit,vendi ku do të realizohej atentati,në kohën kur Presidenti Zog do të shkonte atje për pushime.Njëri grup,që s’kish lidhje me atentatorët,ishte porositur të vëzhgonte lëvizjet e Presidentit,me ç’rast do t’i udhëzonte dy-tri ditë para atentatit,vrasësit shqiptaro-bullgar.Njëri prej grupit të atentatorëve,Gjeorgjevi,kishte shkuar në Shqipëri ç’prej vitit 1923,ai njihej dhe ishte i deklaruar se pat shkuar në Tiranë si udhëheqës i Federatës Ballkanike që kishte për qëllim bashkimin e shteteve ballkanike nën flamurin e komunizmit.Ndërkaq edhe Vullkanov kishte prirje të veçanta bollshevike.Të dy këta,pos idealit,bashkoheshin edhe prej marrëdhënieve shumë të ngushta familjare.Nuk është aspak për tu çuditur që rolin e koordinatorit të këtij atentati, e kryente kryesekretari i Konsullatës Bullgare në Tiranë.Në ditët e para të qershorit të vitit 1928,Zyra Sekrete e Ministrisë së Punëve të Brendshme Shqiptare,pati marrë njoftime mbi disa takime të fshehta të bullgarëve me komunistët shqiptarë,nuk pati vështirë të hidhte dritë mbi komplotin.Brenda pak ditësh,komplotistët u dërguan për gjykim.Jehona e kësaj ngjarjeje nuk mund të kalonte pa shtjellime në radhët e agjentëve të fshehtë të Beogradit e Sofjes,të cilët patën shprehur të zhduknin kësaj radhe Presidentin Zog. Ndërkaq,komentet ishin të shumtë edhe në shtypin shqiptar.Mendoj të sjell në këtë radhë,disa komente të gazetës „Shekulli i ri“ të datave 29 dhe 30 qershor 1928 .
„Teodor Gjeorgjev : Në fillim të muajt korrik 1926,së bashku me një agjent të Federatës Ballkanike të quajtur Zankov,shtetas Bullgar shkoi në Itali për të blerë disa vegla makina për automobila.Zarkovi kishte ardhur në Tiranë.Kopovski,ky ishte agjent i Federatës në Tiranë dhe të gjitha udhëzimet që i vinin m’i jepte mua me anë të një nënpunësi… Me Zonko-in kemi qëndruar në hotelin “Ballkan” të Triestes.Në një kafe të këtij qyteti jemi takuar me një njeri siç e mësaova më vonë ishte Hasan Prishtina.Zankov-i filloi bisedimet me një njeri që siç ma prezantoi ishte Hasan Prishtina.Mbasi mbaruan bisedimet,Prishtina më tha që pas dreke ora 14.00 ta prisja në këtë vend se kishte një pyetje për të bërë.Kur u takuam në orën e caktuar,Hasani më pyeti si shkojmë në Shqipëri dhe për disa persona.Pastaj më pyeti në mundesha unë të fabrikoja bomba për t’i përdorur më vonë kundër Zogut kur ky të vinte në Durrës.Iu përgjigja se në Durrës njoh Ibrahim Arapin dhe Anastas Pandelen,për këtë të fundit më tha se s’kishte besimMbas disa ditësh Zankov-i u nis për në Vjenë dhe unë për në Durrës.Kur erdha këtu i tregova kunatit tim Teodor Vullkanov bisedimet me Hasan Prishtinën dhe së bashku shkuam në garazhin e Ibrahim Arapit të cilit i thamë atë që na propozoi Prishtina.Arapi na këshilloi të mos bëjmë fjalë se edhe muret kanë vesh.
Shefki Shatku : – Në pyetsi ke thënë se Hasan Prishtina të komandoi të drejtohej tek I.Ohri në Kavajë në rast se nuk kishte për të gjetur material për fabrikimin e bombës se ai kish mjaft të tilla qysh nga koha e luftës së madhe ?
Teodor Gjeorgjev : Po
Shefki Shatku : Tani thua se pyete Vjenën,por më parë pretendoje se propozimin e Hasan Prishtinës ia refuzove krejt ?
Kiço Bisha ; Në rast se Vjena do të përgjigjej në favorin tënd bombën kush do ta fabrikonte ?
Teodor Gjeorgjev : Unë se materialin e kisha sjellë nga Austria dhe italia.
Po nga kjo gazetë “Shekulli i ri “ të datave të sipërpërmendura,po sjell disa shkurtesa dhe nga procesi gjyqsor kundër Ibrahim Arapit,30 vjeçar,siç doli edhe nga seancat gjyqsore ky kishte qenë anëtar i shoqërisë “Bashkimi” të Avni Rustemit.Ja një pjesë kryesore nga procesi ndaj tij.
Shefki Shatku : Çfar relazioni ke pasur me Hasan Prishtinën ?
Ibrahim Arapi ; Vetëm nga fytyra e njoh.S’kam ndonjë relacion dhe as jam njohur me të.
Shefki Shatku ; Pse u arratise kur edrhi qeveria legale ?
Ibrahim Arapi; Kam qenë anëtar i shoqërisë “Bashkimi”.
Shefki Shatku ; Ku e takove Gjeorgjev-in ?
Ibrahim Arapi ; Kur shkova në Itali e porosità të më sillte disa vegla për garazhin tim.Të nesërmen e kthimit tim në Durrës e takova në pazar së bashku me kunatin e tij Vullkanov dhe e pyeta për porosinë.M’u përgjigj negativisht… dhe më tregoi bisedimet me Hasan Prishtinën…
Shefki Shatku ; Këta e kishin marrë përsipër atentatin ?
Ibrahim Arapi ; …Gjeorgjevi i kish premtuar Prishtinës se dinte të bënte bomba.
Shefki Shatku : Dini ndonjë atentat tjetër kundër kryetarit të Republikës ?
Ibrahim Arapi ; Sulejman Kadriu më ka kallzue se përgaditen dy atentate kundër presidentit,emrat e guximtarëve nuk mi rrëfeu.Po vetëm më tha se një atentat do të bëhej nga një safene pranë Pallatit me pushkë të gjatë dhe tjetri do të kurdisej nga një person që ka miqësi me rrethin e kryetarit për tu pranuar nga shkëlqesia e tij në audiencë.Ky person ka qenë tuberkuloz dhe nuk trembej për jetën e tij edhe sikur të kapej ,atentatin do ta bënte brenda në sallën e audiencës.
Në fund të procesit kundër Ibrahim Arapit janë lexuar deponimet e tij në polici.Në thelb të dëshmisë së tij është fakti se Arapi ka pranuar propozimin e Hasan Prishtinës të bërë nga Gjorgjevi.
Ja dhe një shkurtesë nga procesi i mbajtur kundër Teodor Vullkanovit,i cili ka qenë i datëlindjes 1898,i lindur në Sofje duke bërë disa studime për pikturë.Kurse ka pasë dhënë motrën për grua Teodor Gjorgjevit.Ja një pjesë të procesit gjyqsor ndaj tij.
“Shefki Shatku ; U ka kallëzuar Gjeorgjev-i për çështjen e bombës ?
Teodor Vullkanov ; Vetëm dy fjalë
Shefki Shatku ; Gjeorgjev do të përgadiste bombën ?
Teodor Vullkanov ; nuk më tha se nuk shkojm mirë për arsye familiare.
Shefki Shatku ; Po atëherë të foli për çështjen e bombës ?
Teodor Vullkanov ; Nuk e di “
Më 2 korrik 1928,në bazë të provave të qarta,të dala nga deponimet e katër të arrestuarve kryesorë,gjykata shqiptare dënoi me vdekje Bullgarët Gjorgjev e Vullkanov,si edhe shqiptarin Ibrahim Arapi.Të tjerët,ngase patën treguar gjithshka që dinin,që në fillim,u liruan.Me këtë akt ligjor,qeveria dhe drejtësia shqiptare,u jepte një goditje të merrituar krejt qarqeve antikombëtare,të cilat kërkonin instalimin e komunizmit në Shqipëri dhe pengimin e reformave demokratike të ndërmara nga shetit i atëhershëm shqiptar,Dy muaj më pas,në bazë të vullnetit të popullit shqiptar i përfaqsuar prej Asamblesë Kushtetuese,burri i Matit shpallet Mbret i Shqiptarëve,duke u përballur me detyra të reja edhe më të vështira.Besoj se shumkush pak shqiptarë të asaj kohe, e patën kuptuar se shpëtimi i Mbretit të tyre prej këtij atentati,ishte shpëtim i tyre(qoftë edhe për 11 vjet) prej murtajës së rrezikshme të komunizmit ,që më vonë kjo u dëshmua.Por ajo që ka dhe një rëndësi të veçantë,është fakti që Mbreti i Shqiptarëve,Ahmet Zogu,jo vetëm kurë si njohu kufijtë e vitit 1913,por aq më tepër edhe atë copë të një shqipërie të mbetur politike e shpëtoi nga kthetrat e njëfar të ashtuqujature “federate ballkanke” ku do të dominonin popujt sllavo-grek,si gjithmonë nën dirigjimin e politikës Francese e Ruse.Kjo është një meritë e Mbretit Zog.
Bern-Zvicër