Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

PLATFORMA PEDAGOGJIKE E SHKOLLËS SHQIPE NË VITET E LIDHJES SË PRIZRENIT

by

Nga Avzi Mustafa/

Lidhja Shqiptare e Prizrenit erdhi si rezultat i përpjekjeve ideologjike dhe kulturore të viteve ‘60-‘70 të shekullit XIX. Përpjekjet e para të rilindësve tanë për organizimin e një lëvizje të gjerë kulturore në plan të parë ishin synime të karakterit politik të shqiptarëve të vendit. Ideologët shqiptarë, si: Naum Veqilharxhi, Thimi Mitko, Konstatin Kristoforidhi, Hoxha Tasini, Pashko Vasa, Ismail Qemali, Jani Vreto, Thmi Krei, vëllezërit Frashëri etj., e kishin kuptuar fare mirë se faktori kryesor i mbijetesës dhe perspektivës së kombit shqiptar është arsimi dhe pa të nuk ka as emancipim politik.

Siç dihet, Perandoria Osmane zhvillonte një politikë asimiluese e shkombëtarizuese, sidomos ndaj popullit shqiptar, duke mbrojtur parimin fetar mbi atë kombëtar, kështu që kombin shqiptar nuk e njihte. Prandaj, kur ishin në pyetje kultura dhe arsimi i këtij populli, ajo aspak nuk brengosej që populli ishte katandisur në injorancën më të madhe arsimore e kulturore, por edhe në gjendjen më të mjeruar ekonomiko-sociale. Prandaj iluministët shqiptarë jashtë atdheut kishin marrë mbi supet veta të themelojnë, klube e shoqëri dhe gazeta e revista me synime të qarta politike për të drejtuar popullin shqiptar nga vetvetja. Në këtë kohë paraqiteshin statute, thirrje, procesverbale, artikuj shtypi, relacione të ndryshme dërguar konsujve, që ishin kundërshtim ndaj planeve ekspansioniste të shteteve fqinje se shqiptarët janë një popull i veçantë dhe nuk kanë të bëjnë as me osmanët, e as me grekët, e as me sllavet. Për zgjimin kombëtar dhe ngritjen e ndërgjegjes te shqiptarët s kishte rrugë tjetër, përveç arsimit dhe edukimit kombëtar. “Me anë të arsimit të popullit në gjuhën shqipe në frymë patriotike, rilindësit synonin ta shpejtonin zgjimin kombëtar, ngritjen e ndërgjegjes politike, ndenjën etnike dhe aftësimin e tij në jetën shtetërore të pavarur” (IPS: Historia e arsim it shqiptar,f. 60).

Rreziku më i madh që i kanosej vendit ishte hapja e shkollave të huaja në fillim të viteve të ’50-ta të shekullit 19, ku iluministi parë shqiptar Naum Veqilharxhi do t’u drejtohet pasanikëve shqiptarë që ta japin kontributin e tyre për shtypjen e librave në gjuhën shqipe, si dhe për hapjen e shkollave shqipe. Veqilharxhi më vitin 1866 i paraqiti një memorandum kryeministrit të Sulltan Azizit, me të cilin kërkohej t’u jepej “leje shqiptarëve të shtypim libra shqipe dhe t’i përhapin në Shqipëri” (Hyni Myzuri, Shkollat e para kombëtare shqipe, Tiranë 1972, f. 39).

Me Evetarët e Naum Veqilharxhit, si dhe me kërkesat e tij drejtuar Sulltanatit, sipas pedagogut Bedri Dedja, mendimi pedagogjik ngre “një platformë përparimtare me karakter demokratik e cila lidhet ngushtë me interesat e popullit tonë për liri, pavarësi e përparim shoqërore” (B. Dedja, Shënime mbi historinë e mendimit pedagogjik shqiptar, Tiranë 1972, f, 9).

Në këtë kohë gjegjësisht me daljen e Ëvetarit të Naum Veqilharxhit kemi përpjekje të të shumta e vetëmohuese të intelektualëve të ndryshëm, kjo edhe përkundër pengesave shumë të vështira, që sanksionoheshin nga Perandoria me vdekje, burgime e syrgjynosje. Patriotët po bënin përpjekje që te masat e gjera popullore ta përhapin dijen në gjuhën amtare. Aty ku kishte mundësi hapeshin ose të paktën pranë shkollave të huaja fshehurazi mësohej edhe alfabeti dhe gjuha shqipe.

Kështu në lagjen Varosh të Gjirokastrës hapet një shkollë për vajza në 1851. Thimi Mitko benë përpjekje për hapjen e një shkolle në Korçë, Anstas Byku bënë përpjekje për një abetare të vogël me titull “Gram për shqiptarët” . Në Shkodër filloi të mësohej gjuha shqipe nga Gjergj Benushi. Po në këtë qytet 1862 u hap një qendër mësimore shqipe që funksiononte privatisht për vajza nga mësueset: Kushe Mici e Tereza Bërdica, ndërsa pastaj shkollë hapet edhe në Shirokë .Rifilloi qe  gjuha shqipe të dëgjohet pëerseri edhe në Shkup që para 1820 ishte hapur nga arqipeshkopi  Metej Krasiniqi.

Edhe Hoxhë Tahsini më 1871 në medresenë e Stambollit vendos që kjo medrese të bëhet çerdhe e patriotizmit shqiptar pa dallim feje e krahine. Aty u diskutua për krijimin e një alfabeti të vetëm, për mësimin e gjuhës shqipe, për botimin e librave etj. (Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, v. I, Tiranë, , f. 96-100). Gjatë periudhës së Lidhjes së Prizrenit intelektualët shqiptar pikërisht në Stamboll, nën organizimin e Hoxhë Tahsinit formuan një institucion të lartë shkencor me emrin “Akademia e Dietareve Shqiptarë”, të cilët e kishin edhe organin e vet me emrin “Revista shkencore” (Nexhat Abazi, Zhvillimi arsimit, i shkollave dhe mendimit pedagogjik shqiptar në Maqedoni (1830-1912), Tetovë, 1997, f. 81).

Këta dijetarë, nëpërmjet shkrimeve, ndikuan mjaft që të kuptohet se Programi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit së pari duhet shikuar nga disa pikëpamje, si në bazë të konceptit të autonomisë territoriale-administrative që lidhet ngusht edhe nga pikëpamja kulturore arsimore dhe politiko-ushtarake.

Me aplikimin e Kushtetutës së vitit 1876 ku nenin 15 të kësaj Kushtetute thuhet se “ mësimi është i lirë. Çdo qytetar osman  brenda suazave të ligjit ka të drejtë shkolla publike a private”. Edhe pse në këtë Kushtetutë siç thotë Jashar Rexhepagiqi se nuk  behet fjalë për mësimin e gjuhës shqipe, po me  me sintagmën “ mësim i lirë”  nënkupton  se edhe shqiptarët para ligjit osman mund të hapin shkolla . ( Jashar Rexhepagiq,  Zhvillimi arsimit  dhe i sistemit shkollor  të kombësisë shqiptare   ne territorin e Jugosllavisë së sotme  deri më vitin 1918, Prishtinë, 1968, f. 78)

Që nga viti 1877 paria e jugut të Janinës të parët e ngritën kërkesën që administrata, shkolla dhe gjyqet të ishin në gjuhën shqipe, ndërsa kjo kërkesë u aprovua në Memorandumin e 27 nëntorit 1878, që u miratua në mbledhjen plenare të Lidhjes së Prizrenit dhe iu drejtua Sulltanatit. Dokumentiti mban titullin “Vendimet e Lidhjes së Prizrenit”, ku perarandorisë osmane i behet me dije  edhe kërkesat e shqiptareve për arsim edhe kulturë. Në pikën 3 të këtij memorandumi thuhej: “Arsimi duhej të përhapet nëpër të gjitha anët dhe nëpër shkolla të mësohet edhe gjuha shqipe” (Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, v. I, Tiranë, 112)

Kërkesat për arsim në gjuhën amtare u përsëritën shpesh, sepse kishte nevojë për këtë, aq më tepër që disa feudalë shqiptarë e kishin vështirë të shkëputen nga sistemi arsimor osman dhe ata nuk mund ta pranonin vetëm futjen e gjuhës shqipe si gjuhë mësimore në shkollat turke.

Pashko Vasa, njëri ndër ideologët më të shquar dhe mendimtar i kohës, haptazi kërkon një sistem arsimor për shqiptarët, i cili do të ketë karakter të thellë kombëtar dhe të jetë i përshtatshëm me psikologjinë e shqiptarit. Vaso Pasha nuk ishte utopist, por një mendimtar i cili realizimin e sistemit arsimor e kërkonte vetëm me bashkimin dhe shpalljen e pavarësisë, sepse vetëm atëherë mund të arrihet edhe arsimi popullor.

Lidhja e Prizrenit e formoi edhe organin qendror për një komision për punë brendshme, i e kishte cili për detyrë të merret me rregullimin e arsimit, që t’i analizojë dhe financojë shkollat në gjuhën amtare.

Pas mbledhjes së 10 qershorit 1878 dhe disa muaj pas memorandumit të nëntorit 1878 u mor vendimi i qartë dhe këmbëngulës për mësimin e shqipes, si dhe për hapjen e shkollave në këtë gjuhë.

Platforma pedagogjike e shkollës në gjuhën amtare u bë kërkesë shumë e shpeshtë gjatë muajit qershor-tetor të vitit 1879, sidomos me krijimin e “Shoqërisë së të shtypurit Shkronja Shqip” si dhe Kanonizmës së kësaj shoqërie, që kërkonte lëvrimin e gjuhës shqipe, hapjen e shkollave shqipe dhe botimin e librave në gjuhën shqipe me alfabet të njëjtë. “Shoqëria e të shtypurit Shkronja Shqip”, Kanonizma e sidomos fryma e Lidhjes së Prizrenit me objektivat që i përcaktoi i dha udhë dhe motiv përhapjes së arsimit, të shkollës dhe ngritjes së ndërgjegjes kombëtare.

Me botimin e “Alfabetares” të vitit 1879 bëhet dokumenti i parë i platformës pedagogjike dhe didaktike kombëtare për atë kohë. “Alfabetarja behet një traktat pedagogjik për ruajtjen e gjuhës si shenje identiteti të shqiptarëve për ta dalluar atë nga popujt e tjerë, që ishte rezultat i asimilimeve nga shtetet shoviniste fqinje.

Alfabetarja, siç vlerësohet nga studiuesit, nuk ishte vetëm një libër leximi, por aty u ngjizen edhe shkenca, si gjuha shqipe, historia kombëtare, aritmetika, njohja me natyrën etj. Aty është programi mësimor si didaktika dhe idetë pedagogjike të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. “Ajo është përmbledhje e plotë tekstesh për arsimin elementar, për arsimin e fëmijëve… Ajo është njëkohësisht një dokument didaktiko-arsimor dhe teoriko-pedagogjik, ku pasqyrohen pikëpamjet e mendimtarëve dhe ideologëve më të shquar të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit”. (Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, v. I, Tiranë 2003, f. 118). Alfabetarja e Stambollit ngërthen në vetvete edhe virtytet me të larta shpirtërore të shqiptarëve, si: atdhetarizmin, diturinë dhe mendimin pedagogjik e didaktik shqiptar.

Lidhja e Prizrenit u bë trajektore e zhvillimit të veçorive kombëtare të popullit shqiptar, individualitetit dhe origjinalitetit. Këtë e kërkonte ndërmjet gjuhës si një ndër faktorët më kryesorë për bashkimin kombëtar pa dallim feje e krahine. Lidhja e Prizrenit ishte një lëvizje kombëtare që vepronte në mënyrë të organizuar në të gjitha trojet shqiptare dhe ajo e hapi rrugën e përparimit dhe avancimit të mendimit pedagogjik shqiptar. Platforma e saj ishte largpamëse dhe gjithëpërfshirëse ndaj interesave të popullit shqiptar, veçanërisht për një arsim dhe kulturë që do të ishte në shërbim të popullit shqiptar.

Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878-1881) hartoi një program me pesë pikat programore për njohjen e gjuhës dhe të shkollës shqipe, ku do të sigurohet lumturia fizike dhe shpirtërore e shqiptarëve. Në këtë periudhë u arrit përcaktimi i një alfabeti të përbashkët, u botua “Abetarja e gjuhës shqipe” dhe, më vonë, edhe tekstet e tjera shkollore.

Në strategjitë afatgjata të zhvillimit të arsimimit kombëtar të rilindësve të shquar është hedhur ideja dhe, deri diku, është përpiluar platforma për krijimin e arsimit të mesëm dhe të lartë. Këtë platformë më vonë e trajtoi më qartë intelektuali erudit Sami Frashëri në veprën e tij enciklopedike “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet”, që ishte, mes të tjerash, një sintezë në vetvete e gjithë mendimit intelektual pedagogjik rilindës. Ajo mund të konsiderohet si platforma e parë shkencore për zhvillimin e arsimit në gjuhën shqipe, ku shtron si domosdoshmëri krijimin e “gjithmësimores” ( S.Frashëri “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhet”, f. 9)

Lidhja e Prizrenit, arsimit dhe kulturës shqiptare, i hapi rrugë perspektivës dhe parashtrimit të kërkesave dhe marrjen e aksioneve të përbashkëta për ta avancuar veprimtarinë arsimore dhe kulturore. Ajo i dha përgjigje si Perandorisë, ashtu edhe shteteve fqinje, se gjuha e shqiptarëve është shqipja dhe se dhe mësimi duhet të jetë gjithëshqiptar, si në formë, ashtu edhe në shpirt (Vehbi Hoti, Luigj Gurakuqi për shkollën shqipe dhe arsimin kombëtar, f.151).

NOLI DHE SHQIPTARËT E UKRAINËS

by

Në 50-vjetorin e vdekjes së Nolit/
Nga AVZI MUSTAFA/
Noli një intelekt i çuditshëm që lë gjurmë të pashlyeshme në historinë dhe kulturën tonë. Më duket se ai ngel një ndër njerëzit që meriton të nderohet si njeri i tokës dhe i hyjnisë. Kjo fytyrë markante me tërë qenien e vet veproi dhe qëndroi më pranë njerëzve dhe që shkroi e përktheu në gjuhën e ashpër të veprave. Ashtu siç thotë Ralf Emerson-i se  “të besosh në atë që mendon, të besosh se ajo që është e vërtetë për ju, thellë në zemrën tuaj, është e vërtetë për të gjithë njerëzit, ky është gjeniu.” e ai për kombin tonë është Noli. Noli  ishte dhe mbetet një personalitet që jetonte me shqetësimet e kohës, një personalitet dinamik me horizont të gjerë, ide krijuese dhe nisma të guximshme për përparimin e popullit”.(1)
Kjo vjen prej formimit të tij nga një familje me tradita fetare, me një arsim fetar prej gjimnazit, përjetimit të besimit, të angazhimeve të tij në funksionin e këndonjësit në kishë (psalt), të mësuesit të fesë edhe muzikës kishtare bizantine kudo ku shkonte në Greqi, Egjipt etj.
Noli qe njeri i ditur, klerik i lartë, kryeministër, poet, shkrimtar, përkthyes, diplomat, themelues i së parës kishë ortodokse shqiptare në SHBA më 1908, me shugurimin e tij prift më 8 mars po të këtij viti.
Noli ka qenë gjatë gjithë jetës dhe krijimtarisë së tij i prirur nga kërkesa për të bërë të mirën dhe për të sjellë sadopak dritë tek lexuesi i tij, tek besimtari. Ai përmes shkrimeve e sidomos poezisë shpreh luftën e ashpër që zhvillohej brenda shpirtit të tij për të arritur të mirën hyjnore, vëllazërinë dhe barazinë. Edhe pse kërkesat e tij janë idealiste, mënyra se si përballet me situatat e jetës është shumë realiste.(2)
Bëri pa përpjekje të vazhdueshme për të nxitur zhvillim dhe përparim të popullit tonë, duke kërkuar rrugë të ndryshme, por mbështetur në idenë dhe veprimtarinë e gjerë kulturore që kishin zhvilluar mendimtarët më shquar të Rilindjes Kombëtare.
Dihet se gjatë historisë e sidomos në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX në gjitha trojet shqiptare, por edhe në diasporë apo në ngulimet shqiptare në vendet e huaja u formuan shoqëri të ndryshme, u ngritën klube, u themeluan organizata të ndryshme me qëllim që të së pari të propagandonin dhe ndihmonin intelektualët për ngritjen e vetëdijes kombëtare në të gjitha sferat e jetës. Të gjithë njerëzit e organizuar në klube e shoqata, solidaritetin e bënin në shumë mënyra, por mënyra më e mirë ishte fjala e sinqertë, që dilte nga zemra e pastër e çdo patrioti, që ato shoqata e klube ktheheshin në vatra edukimi dhe arsimimi.
Një njeri siç ishte Noli, gëzonte respekt, sepse ishte i thjesht e i dashur, gojëmbël e serioz. Vetëm me një bisedë me të, do të mësoje shumë gjera. Kulturën që posedonte nuk e mbajti për vete, por e përhapi kudo gjatë veprimtarisë së tij. Ai ishte njeri i sakrificës, i solidaritetit dhe i miqësisë, të shpreh shpirtin e bujarisë, gjë që e shpreh edhe gjatë jetës së tij, edhe përkundër që asnjëherë nuk qe në gjendje të mirë materiale.
Më 1903 shkoi në Egjipt, ku filloi punën si mësues i greqishtes për dy vjet (mars 1903 – mars 1905). Aty u takua me shumë patriotë, si me Spiro Dinën, Thimi Mitkon, Jani Vreton e shumë intelektualë të tjerë që punon dhe vepronin në këtë vend.
Në prill 1906, Noli e lëshon Egjiptin dhe niset për në Amerikë. Biletën e trajektit për në këtë vend të largët ia kishte siguruar, Spiro Dine.
Noli me intelektin e tij shfaqej si enciklopedi diturish, një thesar i paçmuar njohurish, njohës i disa gjuhëve. Me të hipur në avulloren dhe në palubën e trajektit ku rrinin plotë njerëz, aty bashkë me të tjerët shikonin si çaheshin dallgët e detit që i linin pas, ose duke medituar për gjithçka, për familjen vendlindjen e shumë mendime që u shkonin vërdallë ndërmend. Rruga e gjatë udhëtarët i afronte i shoqëronte secilin me shumë njerëz të racave dhe të gjuhëve të ndryshme. Kështu ndodhi edhe me Nolin, me të cilin falë inteligjencës dhe diturisë që kishte shumë shpejt i bënte njerëzit për vete. Vlera atij i shtohej edhe më shumë, sepse gjithsecili që i drejtohej për diçka Nolit, ai u përgjigjej në gjuhën e tyre. Çdokush që pati rastin të bisedojë me Nolin, fitoi përshtypjen se ka të bëjë me një njeri modest, të urtë, dijetar me një personalitet të zgjuar e të sinqertë.
Pas një muaji, gjegjësisht më 10 maj të vitit 1906 arrin në botën e re dhe më pas punësohet në një fabrikë druri ku punon tre muaj e pastaj kalon në Boston. Në Bruklin më 9 shkurt 1908 Fan S. Noli u shugurua në prift me qëllim, për të çliruar kishën ortodokse shqiptare nga ajo greke. Noli e bëri këtë me shume për motive atdhetare, duke parë se shteti grek trumbetonte me të madhe nëpër dyert e Evropës se gjoja ortodoksët e Shqipërisë na qenkan grekë dhe në baze të saj kjo tokë duhet t’u jepej atyre.
Shugurimi i Nolit si prift u bë në praninë e tre priftërinjve: të priftit të Rusisë, Ukrainës dhe të Rumanisë. Meshën e parë në gjuhën shqipe e tha më 22 mars 1908.
Kishte lexuar shumë libra të filozofëve antikë, e pastaj edhe të letërsisë botërore , histori, muzikë etj. Por, ai do të theksojë se libri që i jepte më shumë kënaqësi dhe paqe ishte Ungjilli. Këtë ai do ta deklarojë në pesëdhjetëvjetorin e themelimit të Kishës Ortodokse Shqiptare:
“Jam marrë me histori, letërsi dhe muzikë me raste, por feja ka qenë puna e jetës sime, sepse e fillova karrierën time si njeri i Kishës në 1909 dhe jam akoma njeri i kishës mbas 50 vjetësh”.(3)
Noli i kishte vënë detyrë vetvetes që të vizitojë të gjitha vendet ku kishte koloni shqiptarësh në ngulimet e ndryshme të botës. Noli dinte se ku ka shqiptarë, përfshirë edhe të Ukrainës, sepse miku i tij Milto Sotir Gurra e kishte njoftuar për këta shqiptarë, por nuk dinte numrin e tyre. Nga bisedat e ndryshme me priftin rus Platonin si dhe atë të Ukrainës kishte marrë informata të sakta se në vendet e tyre ka shqiptarë të fesë ortodokse me një numër të konsiderueshëm dhe se gjatë historisë së tyre janë dëshmuar si punëtorë e trima të mirë.
Shumë shqiptarë pas Paqes së Jashit kaluan dhe u ngulitën në Odesë dhe rrethinë siç quhej dikur Haxhi Beg, pushtuar nga Rusia.(4). Shqiptarët në Ukrainës kanë emigruar aty kah vitet ’60 të shekullit XIX dhe kanë krijuar një koloni shqiptarësh.(5). Kjo koloni shqiptarësh së pari ishin vendosur në Dnjevna afër Varnës në Bullgari. Në çerekun e parë të shekullit XIX këta u shpërngulën dhe u vendosën në Besarabi ku themeluan fshatin Karakurt. Një pjesë e këtyre migrimeve janë si rezultat i vuajtjeve të shqiptarëve në Perandorisë Osmane gjatë luftërave ruso-turke të viteve 1806-1812 dhe 1828-1829, por edhe migrime në rrugë të ndryshme të tërthorta, veçmas ajo me shtytjen e konsujve rusë që ndodheshin në shumë qytete të perandorisë, sidomos me ndërtimin e hekurudhës transiberiane, që filloi nga fundi i shekullit XIX. Kështu që emigrime të shqiptareve kemi në shumë vende të Rusisë, si në Odesë, në Krime, në Kaukaz e gjetiu.
P. Kërpeu, që ka bërë hulumtime në vitin 1850 te shqiptarët e Karakurtit, shënon se atu jetojnë 109 familje me 1060 frymë. Ai gjithashtu njofton se shqiptarë kishte edhe në qytetin Boograd – 10 familje me 37 frymë, në Kombart – 28 familje me 164 frymë në fshatrat Çishme-Qoj 1 familje me 9 frymë, Voolkanesh 3 familje me 41 frymë si dhe në Çadar Lunga, Bash Gjor. (6)
Qemal Haxhihasani me ekspeditën që ka bërë në rrethin e Kolonjës jep të dhëna se shumë shqiptarë shkuan në Rusi në fillim të shekullit XX që ishin me origjinë nga Shqipëria Juglindore nga Kolonja, Bezhan, Kreshovë, Korçë, Ohër, Çermenikë, Gollobërdë e gjetiu. Kështu që shqiptarët në Rusi përhapën që nga Kaukazi, Odesa e Krakovi e gjerë në Irkusk e Vladivostok.(7) . Po ashtu, në Hush të Moldavisë kanë jetuar familje shqiptarësh të ardhur nga Shqipëria dhe Italia. Këta banorë i takonin besimit katolik, por qenë të shtypur nga rusët dhe ishin të detyruar që të konvertohen në ortodoksë.(8)
Ukrainasit nuk dinë shumë për komunitetin shqiptar, i cili është rëndësishëm. Shqiptarët janë të njohur si Arnaut, edhe atë nëpërmjet të dy rrugëve në Odesë që janë pagëzuar “Arnauska e Madhe dhe Arnauska e Vogël”.
Sot në Ukrainë, sipas regjistrimit të vitit 2001, jetojnë rreth 4000-50000 shqiptarë, shumica jetojnë në regjionin e Odesës, në 3 fshatra: Taz sot Devnenskoje, Tyshki sot Gjeorgjevka, Xhandran sot Gamovra. Tokën ku u ngulitën këta shqiptarë ia dhuroi Katerina II e Rusisë. Edhe pse para shumë shekujsh janë shpërngul nga vendi amë, edhe krahas shumë faktorëve të ndryshëm mbijetuan dhe e ruajtën shenjën kryesore të kombit – gjuhën. Gjuha që flitet sot në këto katër fshatra: Karakurt (Zhovtnjovoje), Taz (Devneskoje), Tyshki (Gjeorgjevka) dhe Xhandran (Gamovra) është një përzierje e shqipes toske me rusishten. Por megjithatë, zakonet, veshjet dhe tiparet e tjera dalluese mbeten të njëjta. Banorët e këtyre fshatrave e identifikojnë veten si shqiptarë. I ruajtën me xhelozinë ma të madhe: gjuhën, zakonet, doket dhe veshjen kombëtare.
Shqiptarëve të mërguar në Ukrainë nuk u lejohej të merreshin me asgjë, përveç me punë fizike, por me nacionalizimin e tokës nga socializmi rus iu mor edhe ajo pak tokë që kishin. Ata ishin të pambrojtur dhe të harruar nga të gjithë.
Noli ishte i pari që kishte shprehur dëshirë që t’i vizitojë dhe kështu më 10 gusht 1911 u nis për në Evropë, ku qëndroi katër muaj.
Së pari erdhi në Bukuresht, ku u prit nga Shoqëria e mësimit shqip “Drita” e Bukureshtit e më pas shprehu dëshirën për të vizituar shqiptarët e vendosur në Molldavi e në Ukrainë. Noli s’kishte se çka t’u dhuronte këtyre shqiptareve, përveç t’i lutej Zotit që t’i bekojë e t’i mishërojë dhe t’u fusë në shpirt dritën e mesazhit hyjnor. Zoti kurrë nuk i harron ata që kanë besim në të.
Noli gjatë qëndrimit të tij, kreu edhe shërbesa kishtare në gjuhën shqipe për kolonitë në Bukuresht, Kishinjov, Odesë dhe Sofje.
Me interes është shërbesa kishtare në Ukrainë. Meshën e mbajti në një kishë lokale që kryenin shërbimet fetare unijatët.(9). Meshën për të cilën e mbajti, Noli u përputh me festën fetare të “Shën Mërisë së Madhe”. Atë ditë kisha ishte mbushur plot e përplot me besimtarë ortodoksë e sidomos nga katër fshatra kishin ardhur për të dëgjuar meshën. Shqiptarët e Odesës ishin më të gëzuarit sepse për herë të parë pas 4 shekujsh do të dëgjojnë meshë nga një peshkop që do të “zallahitë” e do të “shqyptojë “ si ne. Të veshur me kostume kombëtare, secili mbante në dorë një qiri dhe secili kërkonte t’i afrohet e t’i puth dorën peshkopit. Noli do të deklarojë se “i këndoj lutjet ashtu si dini në shqip, po pastaj lartë i rregullon perëndia.”
Përmbajta e meshës që e mbajti në gjuhën shqipe ka këtë tekst:
“Vëllezër dhe motra, besnikë të shumtë që merrni pjesë në këtë meshë sot. Për mua qe një kënaqësi dhe njëkohësisht një lumturi e madhe që të parit m’u dha rasti që ta nxjerr këtë meshë përpara anëtarëve të kollonisë shqiptare në gjuhën shqipe, në gjuhën tonë amtare, në atë gjuhë që kanë folur baballarët, gjyshërit dhe stërgjyshërit tanë, gjuhë me të cilën jemi mëkatuar, që me të na ka rënë koka në dhetë. Grekërit thonë se sa janë të krishterë janë grekë, sepse janë orthodoskë. Por orthodoksia ëshë një gjë, kurse kombësia është diçka tjetër. Ne nuk jemi as grekë, as bullgarë, por jemi thjesht shqiptarë. Këtë vëllezër dhe motra të dashura, na e vërtetoi më së miri dhe mesha jonë sot, të cilën e dëgjuat me aq vëmendje, sepse e kuptuat se ajo u mbajt në gjuhën tuaj, që është e ëmbël për ne si qumështi i nënës! Të bekuar qofshi të gjithë!”.(10)
Pas këtyre vizitave që u bëri kolonive shqiptare, Noli kthehet përsëri në Amerikë. Por, temperamenti i tij nuk e la të qetë. Mendja i rri në tokën amë ku dëshiron që të themelojë kishën autoqefale në Shqipëri dhe këtë edhe e realizoi.
Krahas angazhimit kishtar, Noli merret edhe me politikë, me shkrime e me organizime të ndryshme, por të gjitha në interes të njerëzve e të Shqipërisë për emancipim dhe afirmim kombëtar e ndërkombëtar. Këtë fytyrë të ndritur e të mençur të kombit, në bazë të dokumenteve e fondeve të Arkivit të Punëve të Jashtme të Federatës Ruse, shohim se Noli do të behet një nga emrat më të përmendur në kohën kur Federata Ruse dëshiron që të lidh marrëdhënie diplomatike me Shqipërinë gjatë viteve ‘20 dhe ‘30 të shekullit XX. Qeveria Ruse duke u nisur nga dëshira për lidhjen e marrëdhënieve normale, duke u thirrë pikërisht në shqiptarët e Odesës të Ukrainës për riatdhesimin e shtetasve shqiptarë, të cilët jetojnë në Rusi si pretekst për të filluar bisedimet.(11)
Përfaqësuesi i autorizuar shqiptar për riatdhesimin e shqiptareve Z. Kolombi i drejtohet komesariatit për punë të jashtme M. M. Litvinov me 2 qershor 1923 “se ekziston dëshira, thuhet në një dokument, për lirimin e vartësisë religjioze prej Patrikut grek të Konstatinopojës për t’u themeluar kisha e pavarur dhe se për këtë është autorizuar ish-Ministri i Punëve të Jashtme, kleriku Fan Noli për zbatimin e kësaj reforme dhe dëshiron të vijë në Rusi”.(12). Sipas dokumentit, edhe pse i është lejuar shkuarja e Nolit në BRSS ende nuk kishte shkuar. Nga nënraporti për shtetet ballkanike të KPPJ informohet Ministria e punëve të jashtme se:” Fan Noli planifikon të vijë në Rusi për negociata me kishën e gjallë në lidhje me formimin e kishës autoqefale shqiptare”.(13)
Mirëpo, më 21 korrik 1924 G.V. Çiçerin-in e njoftojnë se Fan Noli ka formuar qeverinë dhe është kryeministër dhe ministër i arsimit popullor. Në dokumentin nr. 29 nga Jurinev njofton Çiçerini se edhe pse Fan Nolit iu dha viza për t’u njohur me lëvizjen e përtërirë të kishës ortodokse për arsye të panjohura nuk erdhi ta marrë, por sipas asaj si ka dëgjuar thuhet se “ai (Noli) ka shkuar në vende të ndryshme, përtej kufirit ka tentuar të lidh njerëzit tanë, diku si duket në Zvicër apo në Vjenë, priste ndonjë përfaqësues prej tre muajsh, por nga këto tentativa të tij nuk doli gjë”.(14). Edhe pse shpesh Nolin e quajnë si “njeri të kuq” dhe “simpatizues i socializmit”, diplomacia Ruse dyshonte ndaj Nolit duke thënë se Fan Noli është krijesë e diplomacisë Italiane. Ajo e shfrytëzon atë qysh nga viti 1917 kur “ai me ndihmën e ambasadorit italian në Uashington, Konti Maki di Çalere, filloi të bëjë propagandë në mesin e kolonisë shqiptare në SHBA, duke botuar me këtë rast revistën “Vatra” dhe gazetën e përditshme “Dielli”. Mjetet për këto botime u dhanë nga ambasadori italian në Amerikë”.(15)
Rusët edhe pse ende po shpresonin, Noli ishte një njeri ditur e diplomat dhe nuk ngutej, sepse lidhja e marrëdhënieve me BRSS nuk mund të lidhej, sepse Rusia nuk i përtërinte marrëdhëniet e saja me Antantën.
Nolit nuk iu realizua kjo dëshirë për të shkuar edhe për së dyti te shqiptarët e Ukrainës për të realizuar misionin e tij historik dhe për t’u ndihmuar atyre shqiptarëve të varfër që punonin në heshtje, me djersë e me durim në një kënd të botës, në vatrën e tyre të lënë pas dore e të vetmuar, duke ushqyer një dëshirë të zjarrtë me shekuj për gjuhën shqipe e për kishë të pavarur.

Referencat:

. Gazeta “Ngjallja” nr. 1, janar 2012.
2. Fabiola Kadi, Tema fetare në poezinë franceze dhe shqiptare, Punim për gradën Doktor i shkencave në Letërsë, Tiranë, 2014, f. 162.
3. Cit., J. Pelushi, Fan. S. Noli në 130-vjetorin e lindjes –1882-2012, Konferenca shkencore ndërkombëtare, Korçë, 2012, f. 26.
4. Shih: prof. dr. Ismet Dermaku – Nikola Naço, Korça – apostull i shqiptarizmit, Prishtinë, 2000, f. 196.
5. S. Islami, Matrial gjuhësor nga kolonitë shqiptare të Ukrainës, Buletin për shkencat shoqërore, 1953, 2, f. 163, 164.
6. Mark Tirta, Migrime të shqiptarëve, Etnografia shqiptare nr. 18, Tiranë, 1999, f.133.
7. Letra e Ivena Qesku i Moldavisë me 8 maj 1903 dërguar Nikolla Naços në Bukuresht.
9. Këtë e ka pohuar oficeri shqiptar që ka jetuar në Rusi, Ramadan Çilku i lindur në Dibër.
10. Fjala e Lirë, June 2, 2014.
11. Lenina Zhila dhe Vlladi Poposki, Marrëdhaniet Sovjetike-Shqiptare në vitet ’20 dhe ’30 të shekullit XX, Notë e dorëzuar përmes përfaqësuesit të autorizuar të BRSSS në Gjermani, për kryeministrin e Shqipërisë. A Zogu, 3 janar 1924 9 doku. (Dokumenty vnesej politiki SSSR.M, 1962. T.6 dok. 61), Tetovë, 2012.
12 Ibid, f. 40.
13. APJ FR F. )144. Psh 6 Fashikul 101. Nja 8 F. 30 (dokumenti i plotë-F 27-31 ( kopje shkrim makine)
14. Lenina Zhila dhe Vlladi Poposki, Marrëdhaniet Sovjetike-Shqiptare në vitet ’20 dhe ’30 të shekullit XX, Letër udhëheqësit të Nënseksionit për shtetet ballkanike të KPPJ G. B. Sandomirski për komisarin e popullit për punë të jashtme, G.V. Çiçerin, 22 korrik 1924, Tetovë, 2012.
15. Lenina Zhila dhe Vlladi Poposki, Marrëdhanietë Sovjetike-Shqiptare në vitet ’20 dhe ’30 të shekullit XX, Raporti i përfaqësuesit të autorizuar në Itali K.K. Jurenev, 4 gusht 1924 nr. 430 të dt 4/8, Tetovë, 2012.

KONGRESI I ALFABETIT SIPAS RAPORTIT ZYTAR TË KONSULLIT TE PERKOHSHËM BRITANIK NË MANASTIR

by

Nga Avzi Mustafa/
Pa dyshim se ngjarja më e madhe pas Lidhjes së Prizrenit është Kongresi i Alfabetit në Manastir. Ai kongres është një përpjekje vigane për ta ruajtur dhe për ta afirmuar identitetin kombëtar. Kongresi i Manastirit hyri në histori si “Kongresi i Abesë” ose si “Kongresi i alfabetit” pikërisht ngase ai mori vendime të rëndësishme për punën e shkrimit të gjuhës sonë dhe i dha fund kaosit që zotëronte aty, duke e hapur kështu rrugën e njësimit të plotë të alfabetit.
Alfabeti i gjuhës shqipe nuk ishte një problem thjesht simbolesh ose, siç thoshin në fillim qeveritarët osmanë, se harfat janë problem i shtypshkronjave, por në fakt ai ishte një problem politik. Alfabeti i përbashkët latin e vinte në pah qenien e kombit shqiptar si komb më vete përmbi dallimet fetare, e theksonte unitetin kombëtar të shqiptarëve dhe mbyllte rrugën e ndikimit ideologjik e politik të të huajve.
Para se të sillet vendimi i njësimit të shkronjave dhe i hapjes së shkollave në gjuhën amtare shqipe nuk u reshtën pa edhe përpjekjet që ta ndalojnë këtë fitore të madhe të shqiptarëve. Dhe, këtë nuk e bënë vetëm osmanet, por edhe greket, austro-hungarezët, italianet e serbet. Në këtë luftë, kleri me institucionet e saj ishte mjeti më i përdorshëm që vepronte për interesat e të huajve. Kleri u vu në shërbim të drejtpërdrejtë që të ndikojë mbi ndërgjegjen kombëtare te shqiptarët nëpërmjet fesë.
Kleri ortodoks grek nuk e njihte kombin shqiptar dhe gjuhën shqipe. Ai haptazi deklaronte se popullata ortodokse shqiptare është greke. Ai ua ndalonte shqiptarëve të këtij besimi ta flisnin gjuhën shqipe. Këtë e motivonte me pohimin e paargumentuar e qesharak se gjoja gjuha shqipe s’është gjuh’ e perëndisë, është e mallkuar nga Zoti” ‹1›.
Edhe kleri reaksionar katolik ka bërë përpjekje për ta ndaluar alfabetin shqip. Kleri katolik vepronte nga Vatikani dhe nga pozicioni i politikës së Austrisë. Këtë e shohim edhe nga grindjet e klerikëve katolikë, që propozonin dy variante të alfabetit, atë të “Agimit” dhe të “ Bashkimit” ose të mbështetej ai alfabet që e kanë përdorë autorët veriorë ‹2›. Kleri mysliman me institucionet e tija fetare dhe atyre shtetërore kishte për qëllim që shqiptarët e këtij besimi t’i identifikojë nëpërmjet fesë si “turq” dhe motoja e tyre ishte se “të kënduarit shqip është mëkatë”, ndërsa ata që shkruajnë libra me shkronja latine janë “kaurë” ‹3›.
Perandoria, sidomos në periudhën e xhonturqve, në mënyrë demagogjike – gjoja se përpiqet që në shkollat turke të hyjë edhe gjuha shqipe – nga ana tjetër nëpërmjet hoxhallarëve fanatikë dhe pushtetarëve shqiptarë në administratën turke vepronte të kundërtën – se gjoja popullata shqiptare e besimit mysliman nuk i përfill këto shkronja dhe se ata kërkojnë që gjuhën shqipe ta shkruajnë me shkronja turko-arabe, ashtu si është shkruar Kurani Kerim.
Në anën tjetër veprimtarët më të shquar të lëvizjes kulturore dhe arsimore e kishin formuar edhe Komisionin për Hartimin e Alfabetit Shqip, si “Shoqërinë e të shtypurit shkronja shqip”, pastaj kishin vënë një bazë të mirë të përdorimit të shkronjave latine dhe ata i kishin përgatitur me këto shkronja edhe tekstet shkollore për shkollat që do hapeshin si p.sh. “Abetarja e gjuhës shqip”, “Shkronjëtoreja” (gramatikën), “Dheshkronja” (Gjeografia), “Këndonjtoreja”, “Arifmetika”, “Mirëvetia” (Mësimet e moralit) etj.
Me të dëgjuar se do të mbahet një kongres për shkronjat shqipe dhe se do t’i jepej fund kaosit të përdorimit të alfabeteve të ndryshme, armiqtë – sidomos të oligarkia fetare – u bënë shumë të egër, duke mos lënë asnjë gur pa lëvizur që shqiptarëve ky organizim madhështor t’u dështojë dhe kështu të futet edhe më tepër përçarja ndërmjet shqiptarëve.
Te organizatorët e Kongresit të abc-së dominonte edhe një dozë e frikës e dyshimit, se nëse dështon ky kongres i shkronjave, përçarja do të ishte edhe me e madhe ndërmjet shqiptarëve. Këtë dozë të frikës e dëshmon edhe shkencëtari Hasan Kaleshi në punimet e tij rreth alfabetit të gjuhës shqipe. Ai thotë: “Edhe pse se në fillim u përkrah alfabetin latin, por më vonë, nën presionin e qeverisë, sidomos të një pjese të madhe shqiptarësh që zinin pozita jashtëzakonisht të larta, u hoq dorë. ‹4›. Duke i shfletuar revistat dhe gazetat e ndryshme të kohës Hasan Kaleshi do të japë një tablo kësaj ngjarje. Shkrimi nga numri i parë doli në gazetën “Besa” të Stambollit, pikërisht në ditën kur delegatët u nisen për në Manastir. Ai do të citojë: “Të hënën mbrama u nisën me tren për në Arnautllëk: Ismail Hakki, hoxha Vildan efendiu, Shaqir efendiu, Fazil pashë Toptani, deputet i Prishtinës Faut pashë Prishtina, Riza beg Dibra, Maliq beg Luma, të gjithë anëtarë të shoqnisë shqiptare “Bashkimi” në Stamboll”. Në stacion u përcollën nga një shumicë e anëtarëve të klubit. Me këtë rast para nisjes së trenit, haxhi Vildani e mbajti një fjalim të bukur dhe u prit me duartrokitje të madhe. Haxhi Vildan efendiu, pasi e demaskoi sundimin despotik të Abdulhamitit dhe e lavdëroi kushtetutën, ai e theksoi nevojën e bashkimit të shqiptarëve, të cilat tani do të bashkohen edhe me një alfabet. E alfabeti – tha haxhi Vildani – është një vegël e fuqishme që i përshtatet më së miri gjuhës së tij. Prandaj shqiptarët e zgjedhin alfabetin shqiptar. Turqit gjithashtu nuk kishin shkronja për ta shkruar gjuhën e tyre – ata i kanë adaptuar shkronjat arabe. Sa për drejtimin se si lypsej të shkruhej – nga e majta në të djathtë, apo nga e djathta në të majtë – kjo nuk është punë me rëndësi. Sa i përket fesë, ajo i takon zemrës së njeriut, kështu që secili është i lirë t’i ketë pikëpamjet e veta” ‹5›. Frikë e madhe në Kongres ekzistonte se cili do të jetë qëndrimi i delegatëve të klubit të Stambollit, sepse në klubin e Manastirit mbretëronte një bindje e thellë se ata janë në realitet delegatë të xhonturqve dhe se do ta ndryshojnë mendimin dhe pjesa më e madhe do të kërkojë përvetësimin e alfabetit arab.”. ‹6›.
Mirëpo nuk ndodhi asgjë e keqe, por ndodhi ajo që shqiptarët dolën edhe më të bashkuar dhe i dha fund kaosit të alfabeteve që përdoreshin deri në këtë Kongres. Dy ditë pas përfundimit të kësaj ngjarjeje të madhe konsulli britanik do të japë raport mbi këtë kongres. Ky raport dërgohet 24 Nëntor 1908. Aty konsulli do ta informojë zotin Edward Grey me sa vijon:”

(Nr. 827)
I nderuar,
“Në praktikë, deri tani, kongresi ka pasur sukses të madh, por nuk është i përfunduar. Pesëdhjetë delegatët e pranishëm përfaqësonin të gjithë shqiptarët pa dallim – Gegë, Toskë, Katolikë dhe Ortodoksë. Përderisa klerikët ortodoksë nuk e përkrahnin Kongresin, meqë e zvogëlonte ndikimin e alfabetit grek dhe kishës mes shqiptarëve ortodoksë, një pjesë e priftërinjve katolikë nga Sentari ishin nga ata që më shumë e përkrahnin atë.” (Raporti i konsullit britanik që e posedojmë është pronë e Qeverisë Britanike dhe mban nr. 8 – Arkive, Europa Juglindore, 9 dhjetor FD.371/561)
Pas shumë mbledhjeve mbyllura dhe të hapura më në fund do të arrihen përfundime shumë pozitive e, mbi të gjitha, eliminimin e alfabeteve të ndryshme dhe përqafimin e alfabetit të Stambollit me disa plotësime, kurse si gjuhë e përbashkët të merret e dialekti i Skutarit , që është i afërt me të gjitha të folmet shqiptare.
Kongresi kishte edhe karakter politik – bashkimin e shqiptarëve pa dallim krahine e besimi, si dhe vendosjen e një bashkëpunimi në nivel kombëtar. Për këtë konsulli në raportin e tij do të shkruajë: “Si rezultat i kësaj, katër ose pesë alfabete u eliminuan, kurse njëri prej tyre, i ashtuquajturi alfabet i Konstantinopolit me shkronja italiane, i miratuar për përdorim të përgjithshëm, përveç për modifikime të caktuara, u vendos të përdoret në dialektin e Skutarit. Delegatët mbetën shumë të kënaqur me rezultatet e Kongresit. Ata shohin në të një hap drejt bashkimit kombëtar dhe është rast i parë që i ka bashkuar shqiptarët që nga koha e Aliut të Janinës”.
Gjithashtu konsulli do të njoftojë edhe pse kishte edhe dilema ato se së shpejti do të mbahet edhe një kongres për t’i eliminuar të gjitha ata. “Kongresi i dytë do të mbahet në Janinë më 1910, ku ekziston një bindje se do të ketë pjekuri të mjaftueshme për një marrëveshje të tërë”.
Siç dihet, nga organizatorët e Kongresit u vendos që mbledhjet plenare të ishin të hapura për të gjithë shqiptarët, si edhe për të tjerët që kishin ardhur për ta përkrahur ose si dëgjues nga të gjitha krahinat e Shqipërisë, si dhe nga kolonitë e shoqatat e ndryshme nga vendet botës. Manastiri në ato ditë bashkë me Dragorin flitnin vetëm shqip, kurse kënga dhe vallet me veshjen e bukur shqiptare, si plisi i bardhë e fustanellat, opingat e shamitë, tirqit e mitanët me gajtanët e zi, Manastirit i jepnin koloritin e hijeshisë si asnjëherë më parë. Mbi 400 të ardhur, si dhe shumë qytetar anembanë tokave shqiptare, si nga Malësia ashtu edhe nga vegjëlia, i treguan botës se shqiptari s’ka asgjë të përbashkët me osmanët. Nga turma shpesh po dëgjohej edhe kënga “Gjithë Ballkani qirilisht / En Shqiptari shqiptarish”.
Kongresi zgjodhi një komision prej 11 anëtarëve, që delegatët këtyre ua dhanë besimin e plotë dhe u betuan se do të pranojnë se ç’do të vendosë ky komision. Këta njerëz të besuar ishin shumë të vetëdijshëm se një ndër faktorët që mund të paraqesë pengesë ishte çështja e librit të shenjtë të myslimanëve, Kur’anit. Ky libër i shenjtë mund të paraqiste problem. Shumë çështje u biseduan në mbledhjet e veçanta, por biseda bëheshin edhe me grupe delegatësh edhe me njerëz nga masat popullore. Në një nga ato mbledhje u diskutua edhe përkthimi i Ku’ranit në shqip. Si duket, një ndër pyetjet ishte a se mund ta arrinte vlerën e vërtetë përkthimi i Ku’ranit në gjuhën shqipe. Dhe, a mund të bie poshtë mendimin i Sheh-ul Islamit, i cili trumbetonte se është “mëkat” që myslimanët shqiptarë ta mësojnë gjuhën me shkronja kaurre e ta këndojnë Ku’ranin në gjuhën që nuk e njeh Zoti. Se a ishte temë diskutimi përkthimi i Kur’anit në shqip na dëshmon edhe raporti i konsullit britanik. Në raport thuhet: “Janë mbajtur disa mbledhje me dyer të mbyllura dhe nuk përjashtohet mundësia që njohja e përkthimit shqip të Kuranit, që thuhet se tashmë ekziston në fshehtësi, të ketë qenë temë diskutimi”.
Njeriu kryesor rreth kësaj çështje ishte ngarkuar përfaqësuesi nga Shkupi Hafiz Ibrahim Shkupi. Ai edhe më herët, por edhe me pjesëmarrësit në ditët e mbajtjes së Kongresit, kishte biseduar me udhëheqës fetarë, si: Ali Afiz Korça, Faik Vildani nga Lumnica (Ribnica) e Rekës së Epërme, Haki Mbroja e shume të tjerë, se çfarë mendimi kanë mbi shkronjat e mbi shkollën në gjuhën shqipe.
Kur ishte temë diskutimi përkthimi i Ku’ranit, mbi tavolinë qëndronin fragmentet e përkthimit të Kur’anit nga Naim Frashërit, të botuar në librin “Thelb’ i Kur’anit”, që është botuar në veprën e tij “Mësime” në vitin 1894, si dhe dorëshkrimin i Ilo Mitko Qafzezit, përkthyer nga gjuha angleze prej përkthyesit Georg Sale.
Në çastin e diskutimit të përkthimit të Ku’ranit në gjuhën shqipe, kryetari i Komisionit Gjergj Fishta i lexoi disa fragmente të përkthimit të Ku’ranit, i cili ia dha bukurinë e gjuhës shqipe, ku fjala e Kuranit u dëgjua në shqip dhe tingëllonte edhe më bukur se në gjuhën që nuk kuptohej. Në një moment befas u çua në këmbë delegati i Shkupit, Ibrahim Shkupi, dhe e shtrëngoi fort për qafe dhe lëshoi lot gëzimi e tha: “Zoti është i të gjithëve. Zoti është Krijuesi i botëve dhe i kombeve, pra edhe i shqiptarëve”.
Krahas shkronjave, çështja arsimore dhe kulturore në këtë Kongres ishte pjesë e pandarë e diskutimit, ku u shtrua nevoja që t’i jepej hov më i madh arsimit në gjuhën amtare. Aty me vendosmëri kërkohej që në të gjitha shkollat shtetërore turke, fillore, qytetëse, si edhe ato shkolla ku komuniteti ortodoks mësonte në gjuhën e kishës, që edhe ata të kalojnë në shkolla shqipe. Xhonturqit, siç kuptojmë nga Raporti, nuk e kishin pritur se shqiptarët do të hapin shkolla ku mësimi do të zhvillohej vetëm në gjuhën shqipe, kurse gjuha turke do të mësohej si gjuhë mësimore nga viti i katërt e më lart.
Sipas Raportit, kuptojmë se shqiptarët me një shpejtësi të madhe, bile ende pa përfunduar Kongresi, u hapën dhe u rihapën disa shkolla në gjuhën shqipe “Është shumë e rëndësishme se arsimi shqiptar ka përfituar mbase më shumë se çdo arsim tjetër me ndryshimin e qeverisë. Një shkollë shqipe është hapur në Elbasan (raportuar nga z. Heathcote nr. 54 më 22 gusht). Në Korçë dy shkolla shqipe të mbyllura nga ish-qeveria janë rihapur, duke shtuar edhe kurse të arsimit të mesëm. Autoritetet e vilajetit e kanë përfshirë shqipen edhe në shkollat e mesme turke dhe kanë aplikuar për tridhjetë profesorë shqiptarë”.
Siç u pa, nga Kongresi i Manastirit dolën një sërë përfundimesh dhe dhanë sinjalin se shqiptarët në momentet e vështira dinë të bashkohen pas dallim besimi e krahine. Edhe pse Komiteti Xhonturk në Kongres shtirej se po mban paanësi dhe të bindur se do ta kenë shumë vështirë që shqiptarëve t’u imponojnë detyrime mbanin shpresë se nëpërmjet fanatikëve fetarë, si dhe reaksionareve të ndryshëm që punonin në dëm të shqiptarëve në Kongres, nuk e treguan fytyrën e vërtetë. Konsulli në Raport do të shkruajë: “Turqit e rinj e kanë mirëpritur kongresin shqiptar. Shumica prej tyre kanë qenë prezent dhe delegatë të Komitetit e kanë drejtuar atë. Bisedimet që kam pasur me anëtarë të komitetit, nuk mbështesin synimin për ta parë këtë lëvizje shqiptare si shqetësuese. Ata, si duket, e njohin inteligjencën superiore dhe temperamentin aktiv të shqiptarëve dhe shpresojnë në trajtim të matur për t’i bërë ata elementë fuqie e jo rreziku. Por, ata e dinë mirë se do të jetë vështirë që në mënyrë efektive t’u imponojnë shqiptarëve obligime, siç janë furnizimi me ushtarë dhe tatime. Për më tepër, ekziston një lidhje mes shqiptarëve dhe pjesës qendrore të regjimit të ri në formë të shumicës së liderëve të kryengritjeve ushtarake, siç janë Enver, Selahedin dhe Niazi Beu, dhe të një numri të madh të oficerëve ushtarakë këtu, të cilët edhe pse me arsimim turk janë me origjinë shqiptare dhe u përkasin krahinave shqiptare” .
Menjëherë pas mbylljes së Kongresit veziri Haki Pasha që në bisedën e parë në Këshillin e Ministrave do ta shpreh urrejtjen e qeverisë për “lëshimet” të xhonturqve ndaj shqiptarëve. Ai do të shprehet kështu. “Rreziku më i madh për Turqinë nga të gjitha kombet që jetojnë nën perandorinë tonë janë shqiptarët” ‹7›. Hovin që morën shqiptarët duhet t’u ndërpritet “ata ( shqiptarët) duhet t’i ndajmë e t’i përçajmë e t’i shtypim e t’i dermojmë sa mos kenë më fuqi të ngrihen” ‹8›.
Xhonturqit dhe aleatët e tyre, nëpërmjet disa deputetëve tradhtarë dhe disa feudalëve dhe fanatikëve fetarë, përsëri e shtruan problemin e çështjes së alfabetit në Parlamentin e Turqisë. Këta dolën me tezën se popullsia myslimane “gjoja ka qenë dhe janë për alfabetin turko-arab, i cili njëherazi është dhe alfabet i Kur’ anit, kurse alfabeti latin e prish fenë myslimane dhe se me të nuk shkohej në Qabe” ‹9›. Dhe, kështu xhonturqit nuk lanë gurë pa lëvizur për të sjellë huti e përçarje te shqiptarët nëpërmjet propagandës antikongresiane dhe antishqiptare. Ata ia arritën qëllimin, ashtu që më 23 korrik 1909 e përgatitën dhe organizuan Kongresin e Dibrës, ku dolën me tezën se “në këtë Kongres u mor vendimi, që ky të lihej në pëlqimin e vetë popullatës së çdo krahine” ‹10›.
Si pushteti, ashtu edhe shtetet fqinje ndërmjet propagandave nga ma të ndryshmet, si përdorimi i metodave më të egra (burgosjet, internimet, helmimet, vrasjet), e sidomos me intrigat që dilnin nga komitetet e xhonturqve të rinj në bashkëpunim me forcat reaksionare, kishin arritur që të ndikojnë ose t’i lëkundin anëtarë edhe të klubeve e disa të bëhen oportuniste e disa të veprojnë, bile edhe më keq se pushteti ashtu si veproi klubi i studentëve “Makfel” në Aksaraj.
Ndërkohë simpatizuesit e shkronjave turko-arabe nga klubi i Aksarajit “Mahfel” dërguan njëfarë Arif Hiqmeti, kinse gazetar, nga fshati Llojan i Kumanovës që ta studiojë gjendjen dhe të kontaktojë me parinë myslimane për të krijuar një besim se shkronjat turko-arabe janë shkronjat e Zotit dhe ai di vetëm ato t’i lexojë, kurse shkronjat gjahure Zoti nuk i pranon dhe i dërgon të gjithë në xhehenem ‹11›.
Çështja e alfabetit shqip dhe e shkollës shqipe ishte një ndër faktorët kryesorë për një luftë gjithëpopullore. Sipas një enciklopedie serbo-kroate-sllovene, libri II në faqen 650 thuhet: “Se lufta e shqiptarëve ishte pikërisht rezultat i asaj që Turqia dëshironte që shqiptarëve t’ua imponojë alfabetin turk dhe ta pengojë këtë… andaj ngriti shumë kazerma xhandarmerie në vendet me popullatë shqiptare, hapi shkolla turke dhe, në fund, bëri edhe çarmatimin e tyre”. ‹12›.
Lufta për alfabetin dhe për shkollën shqipe u bë e ashpër dhe nuk mban mend asnjë histori të arsimit kombëtar kaq të përgjakshme, siç është historia e arsimit shqiptar.

Referencat:
1. Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Tiranë 1972, f. 120)
2. Po aty , f. 122)
3. Po aty, f. 120)
4. Kaleshi,Hasan:Disa aspekte të-luftës për-alfabetin shqip në-Stamboll : (http: //olsijazexhi. wordpress.com/2012/12/08/
5. Kaleshi , po aty
6. Kaleshi, po aty.
7. Kongresi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i manastirit, f. 114)
8. Po aty)
9. (“Rufeja”, 14.02.1910).
10. (Historia e Shqipërisë, Kongresi i Dibrës, vëll. II, 300-302.)
11. Mustafa, Avzi Gjurmë ndër vite,, UISHN, Shkup,2014, f.107
12. Po aty, f. 100)

13. (Kongresi, 12

KONTRIBUTI I PROF. ALI VISHKOS NË PROFILIZIMIN E SHËN HIERONIMIT SI PEDAGOG

by

Nga Avzi Mustafa/
Emri dhe veprat e Prof. Ali Vishkos zënë një vend të merituar në historiografinë dhe kulturën tonë kombëtare. Në veprimtarinë e tij shkencore ai ka publikuar punime të ndryshme shkencore, shumica e të cilëve i takojnë sferës së historisë së popullit shqiptar. Në punimet e tij historiografike, autori trajton aspekte të ndryshme mbi zhvillimin e Rilindjes Kombëtare, sidomos në ndriçimin e disa figurave të lëvizjes kombëtare shqiptare. Në këtë kuadër, me interes janë botimet mbi Kongreset e ABC-së shqipe, studimet mbi Harabati Baba Teqen, trajtuar edhe nga aspekti historik dhe kulturor, si dhe punime të tjera, nga të cilat një pjesë janë ende në dorëshkrime.
Prof. Ali Vishko me veprat e botuara dhe të pabotuara na dëshmon se posedonte njohuri të thella faktografike. Për këtë, në veçanti i ndihmonte dhe njohja e disa gjuhëve të huaja, si osmanishtja, italishtja etj. Gati të gjitha punimet e këtij historiani iu referohen dokumenteve arkivore të proveniencave të ndryshme, dhe për rrjedhojë ato janë një kontribut i rëndësishëm në zbardhjen e ngjarjeve dhe fenomeneve konkrete historike.
Prof. Aliu pati në qendër të vëmendjes edhe qytetërimin ilir, sidomos veprimtarinë e atyre mendimtarëve të mëdhenj ilirë që i dhanë kontribut qytetërimit evropian e botëror. Në këtë kuadër, me vlerë të dalluar është edhe vepra “Letërsia e kohës Ilire – Shën Hieronimi”, ‹1› e botuar në vitin 2009. Kjo është një vepër që hedh poshtë mendimet e pabaza të disa historianëve sllavë për rolin e një veprimtari të shquar si Shën Hironimit ose, siç e quan prof. Aliu, “eruditi i madh ilir i penës dhe i dijes evropiane” ‹2›.. Në të vërtetë, në fillim kjo vepër u nis si një reagim ndaj një akademiku serb me emrin Jovan Deretiq, i cili trumbetonte në gazeta dhe mediume elektronike “se një Papë me emrin Damas nga Portugalia – gjoja Euzobija (e ka fjalën për Hieronimin) i ka shkruar Papës në gjuhën serbe dhe kjo ishte dëshmi se ai ka folur gjuhën serbe. “Euzobie ka shkruar me shkronja serbe, që sot gabimisht quhet “qirilicë”, ndërsa në kohën e tij është quajtur “bukvica” Ky shkrim, thotë akademiku, ishte shkrimi standard serb me disa ndryshime”‹3›.
“… dummodo uno corde, unoque symbolo simul cum Bohemis, Polonis, Dalmatis, ceteroque illyricis populis (qui a me in brevi Dissertatione has enumerate sunt) laudent Dominum nostrum.”‹4›.
Ky artikull ishte botuar në javoren “Danas”. Prof. Aliu e kishte lexuar dhe në margjinat e revistës kishe shënuar diçka. Në fakt, ky shkrim ishte botuar pas vitit 1981, kur filluan kryqëzatat ndaj shqiptarëve, me çka politika e serbomadhe e Beogradit dëshironte ta mjegullojë historinë dhe t’i përvetësojë kulturat e tjera, duke kërkuar që t’i nxjerrë shqiptarët jo si pasardhës të ilirëve, por si një popull pa kulturë, primitivë dhe të ardhur nga Lindja.
Këtyre marrëzive me plot guxim iu kundërvu prof. Ali Vishko. Ky intelektual e punëtor i palodhur ia filloi punës duke mbledhur libra, revista, gazeta e enciklopedi njësoj siç e citon punën e Qamil Veqilharxhit, kur ai punonte në librin “Mendime filozofike”, i cili në parathënien kishte shkruar:
“Janë mbledhur nëpër këndimet,
Siç mbledh zogu thërrimet”
Po kështu edhe profesori Ali Vishko veproi duke shfletuar mbi 130 zëra bibliografikë në gjuhë të ndryshme. Ashtu siç ishte i qetë nga natyra, korrekt dhe me plot profesionalizëm, ai ia doli në krye që ta mbarojë studimin, duke e botuar së pari si fejton në gazetën “Flaka” – nga 5 korriku i vitit 2002, me titull: “Krijuesit shqiptarë që i kontribuuan qytetërimit botëror – krijimtaria e letërsisë së epokës ilire – Shën Hieronimi”, kurse si monografi u botua në vitin 2009.
Në këtë monografi, që ka karakter poliedrik, filozofik, letrar, fetar, pedagogjik e historik, Prof. Aliu iu qas këtij dijetari dhe përkthyesi ilir, i cili iu rrek punës përkthimit të Biblës nga hebraishtja në gjuhën latine, ndërsa Kisha e pranoi pa hezitim përkthimin e Librit të Shenjtë me emrin“Vulgata”. Dhe, kështu, me të drejtë Hieronimi konsiderohet si një ndër intelektualët me të ndritur të racës ilire të epokës romake.
Në kapitullin e katërt të kësaj monografie Prof. Ali Vishko i kushton një vend të merituar veprimtarisë pedagogjike të Shën Hieronimit. Duke kërkuar të dhëna nga enciklopeditë, si dhe botime të ndryshme, ai na jep të dhëna interesante nga jeta dhe veprimtaria e këtij dijetari. Shën Hieronimi rridhte nga një familje e shkolluar. Në vendlindje nga i ati i mori mësimet fillestare, pastaj shkoi në Romë, për të studiuar filozofinë, retorikën e gramatikën. Pastaj gati 20 vjet bëri udhëtime në shumë vende të Evropës, si në Gali, Greqi, por edhe në Lindje, në Palestinë. Ndërkaq disa vjet qëndroi në Jerusalem, ku e mësoi gjuhën hebraike .
Në vitet 380 në Romë e ushtroi veprimtarinë edukative-arsimore si mësues feje. Në Romë, në kodrën Aventin, në shtëpinë e zonjës aristokrate Marcella, ai hapi një shkollë për edukimin e murgeshave të klasës aristokrate për ngjalljen e dashurisë hyjnore. Në këtë shkollë mësimet i ndiqte edhe vajza e zonjës, e cila lejoi që në shtëpinë e saj të hapet shkolla. Hireonimi, pas disa viteve, e braktisi Romën dhe u vendos në Bethlehem, ku themeloi një manastir dhe një shkollë për burra, “kryesisht për studime biblike”‹5›.
Me inteligjencën si dhe me përvojën që kishte fituar gjatë studimeve, por edhe me kontaktet e, sidomos, komentet, kritikat dhe udhëzimet e predikimet biblike, Shën Hieronimi e kishte fituar famën e njërët ndër më të diturit në Evropë. Ai kishte fituar një formim të thellë e të plotë, që më vonë në punën e tij edukative-arsimore të ecë në përmasa të çuditshme në rrafshin intelektual, ku ishte e pamundur që një personalitet i këtillë i modeluar mbi Krishtin të mos ketë respekt dhe sukses në arritjen e synimeve të tij. Fama e tij e madhe erdhi vetëm pas dy viteve qëkur ishte shuguruar si prift. Peshkopi Paulin i Antiohisë e ftoi Hieronimin ta marrë detyrën e këshilltarit në Koncilin e Konstantinopojës ‹6›. kurse me vonë papa i Damasit e ftoi si sekretar në selinë e Papatit
Gjithë puna e tij ishte orientuar kry‹7› esisht në edukimin fetar të krishterë dhe në përgatitjen e klerikëve për të shërbyer në kishat e ndryshme të Perandorisë Romake. I ndikuar nga oratoria e filozofit Ciceron dhe nga fjalimet e tij, Hieronimin e kuptoi se ato fjalë ishin bindëse, sepse te çdo i ri Fjala duhej të bëhej forcë tërheqëse. Po kështu edhe Shën Hieronimi dëshironte që besimtarët e tij t’i ngrejë në kulmin e besimit e të dashurisë ndaj besimit të krishterë dhe të edukatës morale sipas kanunit të besimit katolik nëpërmjet forcës së fjalës. Ky pedagog me fjalën dhe me shkrimet e tij dëshironte ta zgjojë dashurinë e vërtetë ndaj Jezu Krishtit, një dashuri e cila nxiste në aktivitet, vepër, punë dhe sakrificë.
Prof. Aliu për këtë dijetar nuk ndalet vetëm që të na tregoj punën e tij si përkthyes i Biblës ose si themelues i shkollave, por na e zbardh atë edhe si didakt, i cili me punën e tij si ligjërues i lëndëve fetare në manastirin e Bethlehemit na tregon edhe format e punës së tij në procesin mësimor. Ky pedagog e mësues i devotshëm e ngre procesin edukativo-mësimor fetar nga aspekti metodik në një nivel më të lartë. Këtu është me rëndësi të përmendim se në ligjëratat e tij si forma mësimore përdorte ligjërimin ngushëllues, atë të nënshtrimit e të përkuljes dhe formën e devocionit”. ‹8›
Dashuria ndaj Krijuesit, sipas Hieronimit, buron nga frika, dashuria dhe respekti. Dhe, e tërë puna e tij mbështetej në përpjekje që nxënësit ta fitojnë dashurinë dhe kënaqësinë e Krijuesit. Ata të cilët ndejnë dashuri, frikë e respekt, sipas metodës së nënshtrimit, fitojnë dashurinë dhe kënaqësinë. Të gjithë ata që kanë frikë nga Zoti dhe ndjejnë respekt ndaj Tij, gjithsesi do të tregojnë ndjeshmëri dhe do t’i zbatojnë urdhërat e tij.
Nëpërmjet fjalës magjike që e posedonte, Hieronimi nga besimtarët e krishterë kërkonte nënshtrim, robërim, përkulje, frikësim dhe këtë e kërkonte nëpërmjet karakterizimit të ndejave të kënaqësisë, egos e dëshirës, duke e shikuar veten secili nga procesi i bindjes.
Njeriu bindet ndaj Krijuesit aq sa e njeh dhe sa e do me të gjitha cilësitë e Tij. Sa më shumë që bindemi ndaj urdhrave të Tij, kjo shkon në të mirën tonë. Për t’i formuar këto cilësi te nxënësit e tij në shkollë, Hieronimi zbatonte ushtrimet shpirtërore, që ishin një hap shumë i madh në procesin mësimor në shkollat e atëhershme. Të gjitha ushtrimet shpirtërore ishin rigoroze, ashtu që nxënësit i angazhonte me tërë trupin, zemrën dhe mendjen e tyre në drejtim të devocionit për të ardhur kështu deri te vullneti i lirë, ku me “fuqitë e veta intelektuale dhe shpirtërore mund të arrijnë shpëtimin ose shëlbimin dhe lumturinë e tyre”‹9›
Me qenë se nuk janë përkthyer të gjitha veprat në gjuhë shqipe, ne nuk mund të që hyjmë më thellë që të flasim mbi aspektin e tij pedagogjik, por një gjë është e ditur – se përvoja e tij, si dhe metodat, të cilat i përdorte në procesin mësimor u përdorën si metoda bazë në pedagogjinë Inacijane në shkollat jezuite.
Kontributi i Ali Vishkos është një shembull frymëzimi për të gjithë brezin e ri, për formimin e tyre me traditat e shquara të kombit shqiptar.
Interesimi i Ali Vishkos për figurën e Hieronimit në suazat historiko-letrare, është interesim për vetveten dhe për kulturën tonë. Edhe sot ilirët, siç shprehet Aleksandër Stipçeviq, “janë brenda nesh.” ‹10›
Referencat:
Shën Hieronimi rrjedh nga një familje ilire. Është i lindur në vitin 345 në Stridon të Dalmacisë. Këto të dhëna Shën Hireonimi i jep në veprën “De viris ilustribus liber…”(CXXXI), ku përveç të tjerash shkruan: “Unë Hieronimi, i biri i Esusebit, nga qyteti Stridon,i cili dikur gjendej në kufi mes Dalamacisë e Panonisë dhe që e shkatërruan nga gotët deri në këtë vit (393) dhe pikërisht më të 14–tin vit të sundimit të perandorisë Teodos, shkrova këto letra….” (Visko, f. 42)
2.Letërsia e kohës Ilire – Shën Hieronimi. , Tetovë, 2009.
3..www.istorijabalkana.yuku.com/
4.A. Vishko, pa aty, f, 53
5.Po aty, f. 18
6.A. Vishko, f, 53
7.Po aty, f. 47
8. Po aty, f. 54
9. Po aty, f.47
10.. Buzhala, P.10 Tetor, 2011 , Prishtina press, lexuar ne takimet e Gjeçovit, 1997)) (Për këtë ilir të dhëna na jep edhe Daniel Gazulli, në zemrën shqiptare).

ABETARJA E SAMIUT VEPER ME RENDESI PER HISTORINE E ARSIMIT DHE GJUHES SHQIPE

by

Shkruan :Avzi MUSTAFA/
Sami Frashëri bashkë me rilindësit tjerë e kishin kuptuar se pa hartimin e abetareve nuk mund që të ngrihen themelet e kalasë së kulturës kombëtare. Kështu që vitet 1886-1888 janë vitet kur patriotët shqiptar iu përveshën punës për botimin e librave shkollore sepse pa to nuk do të mund të realizohej projekti që e kishin hartuar burrat e mëdhenj të kombit. Pa abetare dhe tekste të tjera shkollore nuk mund të hapeshin shkollat në gjuhën amtare shqipe. Dhe kjo periudhë do të dallohet nga periudhat tjera sepse detyra parësore siç shkruan Skender Luarasi se “nën mbikëqyrjen e shenjtërve tonë: Koto Hoxhit, Hoxhë Tasinit, Pashko Vasës, Jani Vretos, Sami dhe Naim Frashërit e Isamil Qemalit e të tjerëve, të shkruhet një Abetare me të cilën do të përhapet Drita” (Mustafa,A.,1995, f.11).
Sami Frashëri bashkë me rilindësit tjerë Fjalës shqipe i dha Fytyrë sepse ai botoi “Abetaren e gjuhës shqip”. Abetarja e Samiut u shtyp për herë të parë nga shoqëria “Drita” e Bukureshtit, më 1886. Kjo Abetare është libri i parë që shtypej me alfabetin e njësuar, me alfabetin e Stambollit, që u krijua po në atë vit. Në Alfebetaren e Stambollit” Sami Frashëri ka botuar dy shkrime: Gjuha shqipe dhe Dheshkronja (Gjeografia). Këto kanë rëndësi për idetë patriotike që shpreh autori dhe që i shtjellon më vonë në veprat e tij si Shqipëria ç’ka qenë. Ç’është dhe ç’ka do të behet ( 1899).
Sami Frashëri si model merë Alfabetaren e gjuhës shqip të botuar 7 vjet pas “Alfebetares së gjuhës shqip” të Satambollit ashtu si me përvojën e fituar nga përdorimi i saj, diskutimet me veprimtarët tjerë të Rilindjes e ndihmuan shumë që Sami Frashëri ti reket punës për të hartuar një libër mësimor me një nivel më të lartë nga pikëpamja metodike në krahasim me Alfabetaren.
Siç dihet se shkolla dhe shkrimi shqip u përhap në kushte tej të vështira jo vetëm nga ana e otomanëve, por edhe nga lufta e pa drejt dhe gllabëruese e shovinistëve fqinj, që sa më tepër tokë arbërore të përvetësojnë, por edhe nga vetë shqiptarët.
Dhjetë vjet më vonë pas botimit të “Abetareres” se Sami Frashërit, shtypi i kohës do të shkruaj “kleri është një armik po aq i madh se qeveria osmane, se fetë janë bërë mollë sherri dhe gjakësore, se besimet e ndryshme, hoxhët çallmëdhenj, priftëritë mjekërgjatë dhe pashallarët e fëlliqur janë ata që na pengojnë, se nga fanatizmi e priftëria e hoxhallarëve jemi përndarë e copëtuar” (Shqipëria nr. 8, qershor, 1897).
Duke analizuar Abetarin e gjuhës shqip të Sami Frashëri shohim se kjo abetare është ndërtuar mbi bazën e shkronjave latine dhe siç thotë linguisti Anastas Dodi mund të “ quhet i përsosur në kuptimin e përcaktimit të numrit të fonemave të gjuhës letrare shqipe dhe të zbatimit të parimit një shkronjë një tingull”. (Dodi, A, Gjuha jonë, nr. 2/1986, f. 108).
Kjo tregon shton Dodi se Sami Frashëri “ përmban një figurë të shquar në formimin enciklopedik, një nga mendjet më të ndritura që ka lënë gjurmë të pashlyeshme edhe në kulturën evropiane” ( Dodi, po aty).
Sami Frashëri në hartimin e shkronjave është mbështetur në metodën e rrogëzimit sepse ai në Abetare na jep një pasqyrë të rrokjeve të shqipes, sidomos mjaft interesant është ndarja e fjalëve në rrokje duke i përfshirë rrokjet e hapura dhe rrokjet e mbyllura. Po ashtu me një njohje të thellë të një filologu në mënyrë shumë të drejtë i përpunon grupet e zanoreve dhe bashkëtingëlloreve, si dhe përdorimin e theksit. Shembujt që i përdor janë fjalë të marra nga gurra popullore për të shënuar si theksin e mprehtë dhe atë hundor e sidomos fjalët të cilat kanë pasur historikisht një -n-fundore ai shkruan me theks hundor si p. sh.: hu, fre, tra, dru etj. Vetëm ky detaj na dëshmon se Samiu ishte edhe njohës i mirë i të folmeve shqiptare, gjegjësisht një dialektolog i shquar.
Nëse e i bëjmë Abetares së Sami Frashërit një vështrim gjuhësor nga aspekti gramatikor do të shohim se ky linguist rëndësi të madhe i jep gramatikës didaktike ku jep edhe njohuri mbi përdorimin e shenjave të interpukcionit : mbi thonjëzat, pikëpresjen, pikëçuditësen, dy pikat, pikën, kllapat , vizën lidhëse, vizën ndarëse etj .(Frashëri, Abetare, mësimi 58).
Por jo vetëm kaq Sami Frashëri ndihmesë të madhe jep edhe në sferën e leksikologjisë në afrimin e dialekteve si dhe përpjekjen e tij në pastrimin e gjuhës shqipe prej fjalëve të huaja, por edhe në pasurimin e terminologjisë shqiptare. Kështu që Samiu mund të llogaritet si një ndër ato që ka vetëdije të lartë ku gjuhën amtare dhe këtë e shikon si një prej faktorëve kryesor të mëvetësisë kombëtare.
Abetarja e Samiut paraqet interes të veçantë edhe nga përmbajtja e saj. Ajo përmban vlera letrare të vërteta. Copat e leximit nuk janë vetëm përralla e vjersha , por janë përfshira edhe , bujqësia, klima, , pasuritë natyrore që kanë për qëllim ta njoftojnë lexuesi me pasuritë e Shqipërisë. (Frashëri Sami, Abetare, mësimi nr.49-58)
Copat e leximit përmbajnë karakter shkencor, artistik dhe edukativ. Ato janë të bukura dhe të përshtatura moshës së nxënësve. Zgjedhja e tyre është bërë me mjeshtri nga dora e një pedagogu siç ishte Sami Frashëri. Ato janë interesante tërheqin vëmendjen e nxënësve e cila mbartin vetinë e shpërndarjes të shpejt tek ata. Mbi të gjitha ato janë mjaft të thjeshta dhe shumë të përshtatshme për fëmijët.
Fjalitë janë të thjeshta e të qarta . Në çdo copë leximi del në pah trimëria, dashuria. thjeshtësia, puna, mirësjellja, morali, atdhedashuria etj. Të gjitha tregimet janë të zgjedhura me një mprehtësi shumë të madhe që kanë pikësynimin rritjen e vlerave shëndosha edukuese ku nxënësi duhet të fitojnë njohuri mbi virtytet dhe parimet e drejta të drejtësisë e të krenarisë shqiptare. Si p. sh. Dheu është flori, Mbollë të tjerit e ha ti, Kush s’punon mbetet urëtë, mos e fshih fajin etj/ ( Frasheri Sami, Abetare e gjuhës shqip, mësimi 59, 60, 61) që edhe sot e kësaj dite janë këto copa të leximit janë prezentë në abetaret e sotme.
Samiu në Abetaren shqip në çdo ribotim atë e plotësonte pa lenë anësh të gjitha trevat shqiptare. Kështu që në ribotimin e dytë e heq copën e leximit ku janë figura mitike “Jakobi dhe Josifi- dhe vendos vjershën e patriotit nga Reka Josif Bagerit me titull “Djali dhe bilbili”. ( Frasheri, Sami, mësimi 69). Po ashtu se në Abeteren e tij kemi edhe zëvendësimini e copës së leximit me titull “Kristofor Kolumbi e cila zëvendësohet me copën e leximit “Mësimi gegërisht ( Frashëri Abetare e gjuhës shqipe,mësimi 68).
Në Abetaren e Samiut në botimet qe pasojnë është dhenë ABEC-ja e shqipes në përqasje me turqishten , frëngjishten dhe greqishten jo pa qëllim , por shumë nxënës shqiptar të cilët ndiqnin shkolla të huaja të mund që sa më lehtë ta mësojnë gjuhën e bukur shqipe.
Abetarja e Samiut beri shumë shërbime të vlefshme shkollës shqipe dhe arsimit tonë. U ribotua për së treti herë në vitin 1909 në Stamboll me njëherë pas mbajtjes së Kongresit të ABC-së në Manastir ku u vulosën shkronjat tona të arta, , e Manastiri mbetet Jerusalemi shqiptar sepse i bashkoi edhe germat edhe shqiptarët që për gjuhën dhe arsimin shqip. Abetarja e Samiut dha dëshminë më të madhe në përhapjen alfabetit të përbashkët dhe ndërpreu rrugën e përçarjeve fetare sepse ajo ishte mëndesha e vërtetë e edukimit dhe rritjes së ndërgjegjes kombëtare shqiptare pa dallim besimi e krahine sepse vuri kufirin në mes të shkollës shqipe dhe shkollave të huaja.
Referencat:
Mustafa, Avzi ,Figura mësuesish shqiptar-1-, BKSH, Tetovë, 1995
Shqipëria nr. 8, qershor, 1897).
Dodi, Anastas, Gjuha jonë, nr. 2/1986,
Frashëri,Sami, Vepra 4, Abetare e gjuhës shqip, red. Xhevat Lloshi.Logos_A, 2004