Begzad Baliu – Dielli

MONOGRAFIA E PARË KRITIKE PËR SHKENCËN ROMANTIKE SERBE TË SHEKULLIT XIX

August 24, 2023 by s p

Shkruan: Prof. dr. Begzad Baliu/

Dr. Nuhi Veselaj, “Injorimi dhe dëshmimi me pahir i gjuhës shqipe, si kriter i së vërtetës. Shkas vepra e z. Milojević (1866 -1873) dhe epranët e pasuesit e tij”, Botoi “Era”, Prishtinë, 2023.

Prej vitesh dija albanologjike ka theksuar disa veçori të romantizmit serb dhe burimet e miteve të tyre, të cilat jo njëherë janë bërë sinonim i luftërave, grindjeve ballkanike dhe madje gjenocidit serb ndaj popujve fqinj. Prej vitesh ndërkaq, ka theksuar dhe ka fajësuar një paradigmë shkencore të ndikimit të saj edhe në botimet shkencore europiane dhe më tej, shkollën antropogjeografike të Jovan Cvijiçit, e cila megjithëse nuk përkon me shkencën serbe të shekullit XIX, sepse si shkollë dhe metodë ka nisur në fillim të shekullit XX, ajo në të vërtetë mitet serbe i ka përdorur dhe ju ka dhënë karakter shkencor edhe gjatë gjithë shekullit XX e fillimit të shekullit XXI.

Shkenca shqiptare dhe dija albanologjike në përgjithësi, disa herë nga autorë shqiptarë e të huaj, i ka dhënë përgjigje shtrirjes së koncepteve mitike serbe në hapësirën shqiptare në përgjithësi dhe në hapësirën e Kosovës në veçanti. Mjafton të kujtojmë këtu studimet polemizuese të Norbert Joklit, Milan Shuflait, Eqrem Çabejt, Selman Rizës, Idriz Ajetit, Rexhep Qosjes, Selami Pulahes, Ali Hadrit, Mark Krasniqit etj., të shquara në rrafshin antropo-gjeografik, antropologjik, linguistik, historik, publicistik etj., për të kuptuar përmasën shumështresore të kësaj mbrojtjeje kombëtare ndaj një politike largvajtëse në shkencën serbe.

Nuk kemi pasur ndërkaq tekste, qofshin ato thjesht deskriptove, artikuj, studime, vepra, analiza apo sinteza të studiuesve shqiptarë për mendimin shkencor të studiuesve serbë të shekullit XIX, të cilët, me gjasë nën ndikimin e mendimit shkencor austro-hungarez dhe ende larg ndikimit të shkollës politike ruse, bënë kërkime edhe në Sanxhakun e Nishit e të Novi Pazarit, në Kosovë, Maqedoni e Mal të Zi, por në veprat e tyre, megjithatë, sikur shprehet profesori ynë Nuhi Veselaj, “me pahirë”, lanë të shkruara edhe disa aspekte të jetës materiale e shpirtërore të shqiptarëve, me interes për trashëgiminë e tyre edhe në kohën tonë.

Studiuesi dhe shkrimtari Nuhi Veselaj (1933) është njëri prej linguistëve, shkrimtarëve, edukatorëve dhe pjesëtarëve të Lëvizjes kombëtare, i cili me jetën e tij, me punën e tij e me krijimtarinë e tij, është përpjekur që t’i kontribuojë shkencës shqiptare, kulturës shqiptare, shkollës shqipe dhe vlerave kombëtare përgjithësisht. Në vendlindje bëri mësimet fillore, ndërsa Shkollën Normale e përfundoi në Gjakovë. Më 1963 autori ynë i takon gjeneratës së parë të studentëve, të cilët mbarojnë studimet në Degën e Gjuhës e të Letërsisë Shqipe në Universitetin e Prishtinës. Me gjithë vështirësitë sociale dhe ekonomike, politike e të sigurisë, ai vazhdoi studimet pasuniversitare dhe në vitin 1980 në Universitetin e Prishtinës merr gradën shkencore magjistër i shkencave filologjike, me një temë mbi gjuhën e shkrimtarit kombëtar Aleksandër Stavre Drenova – Asdreni. Po këtu, kur ndryshimet ligjore dhe politike i hapin rrugë, më 1992, mbron tezën e doktoratës. Më shumë se dy dekada, i përndjekur dhe i penguar që të merret me kërkime shkencore, ai u detyrua të punojë në institucione prodhimi, duke kryer detyrën e përkthyesit. Megjithatë, gjatë kësaj kohe, ai nuk u ndal së shkruari edhe tekst letrare duke dëshmuar njëkohësisht edhe cilësi të tjera njohëse në fushë të kulturës së popujve të tjerë që jetonin apo jetojnë në Kosovë.

I theksova disa prej elementeve biografike të tij, për të përgatitur lexuesin e kësaj vepre me përmbajtje shumështresore dhe shumëdimensionale në rrafshin nacional dhe krahasues me popujt tjerë në Kosovë.

Monografia e studiuesit dr. Nuhi Veselaj me titull Injorimi dhe dëshmimi me pahir i gjuhës shqipe si kriter i së vërtetës, shkas vepra e z. Milojević (1866 -1873) dhe epranët e pasuesit e tij, është shkrua duke e pasur si shkas veprën e M. Vemić, Etnička karta dela Stare Srbije, botim i Institutit Gjeografik “J. Cvijić”, SANU, Beograd (2005), hartuar sipas veprës së M. S. Milojević Putopis dela Prave Stare Srbije (1866-1873), me vlerësim të akademik Vladimir Stojančević, ku ndër të tjera, mbështetur në konstatimet e tyre, e në veprat origjinale të Milojeviqit, si dhe në burime të tjera, para studiuesve imponohen këto dy konstatime e qëndrime, të cilat autori i ka verifikuar me kujdes dhe me kompetencë:

– në radhë të parë, nga hartat, përkatësisht nga regjistrat sipas tri zonave regjistruese në tërë hapësirën e një pjese të ‘Serbisë së vërtetë’, d.m.th. kryesisht të Kosovës së sotme, në fshatra e qytete, me dhjetëra vite para Luftës serbo-turke (1876-1878), shihet që serbët ishin 90% shumicë kundrejt shqiptarëve pakicë dhe

– në radhë të dytë, ky Udhëpërshkrim (Putopis) në historio-gjeografinë serbe, si me thënë, pothuaj 143 vite ishte shpërfillur e mohuar pa të drejtë, nga shkenca e politika zyrtare serbe.

Veprën trivëllimshe në fjalë, përkatësisht lëndën nga vepra e Vemiqit rreth marrëdhënieve ndëretnike shqiptaro-serbe me theks në aspektin historiko-gjuhësor studiuesi ynë e ka vështruar në shtatë krerë. Por, ne po e hapim këtë Parashtresë me një fragment nga Parathënia e veprës III të Milojeviqit, për shkak se ky pasues si asnjë tjetër, përfaqëson rrethanat historike të botimit të saj dhe disa veçori specifike që përfaqëson ajo, si me përmbajtjen nacionaliste ashtu edhe me lëshimet e rastit, apo kintributin me pahir në të mirë shkipëve e gjuhës së tyre, të cilat e dëshmojnë të kundërtën e dëshiruar për gjendjen në teren.

Për këtë libër nuk ka dashur me më ndihmue Shoqata e Dijetarëve Serbë për mungesë mjetesh, andaj do ta botoj me harxhime vetjake, duke shpresuar që publiku ynë serb sinqerisht do të më shpërblejë. Kjo vepër është dorëzuar në shtyp para katër vitesh, por për shkak të shumë punëve nga dy vitet e kaluara dhe për shkak të angazhimit në kufi, vetëm tash është gati. Gjatë angazhimit tim në kufi më kanë humbur dy tabakë të dorëshkrimit, ndërsa shënime nuk kam për t’i kompensuar, andaj (vepra) do të dalë jo e plotë, sidomos mbi Prizrenin. Përveç kësaj nuk kam kohë t’i përmirësoj gabimet e shtypit, andaj lus lexuesit e lexueset e nderuara, që ku t’i vërejnë gabimet, korrigjimet le t’i bëjnë vetë, ngase kur të botohet tërë Udhëpërshkrimi nga pjesa e Serbisë së Vërtetë, që përbëhet prej 12 vëllimesh, në librin e fundit do të vendoset si shtojcë: Regjistri i korrigjimeve .

Beograd, më Pashkë 1877. M. S. Milojević’

Vepra e udhëpërshkruesit M. S. Milojeviq dhe e botuar në shek. XIX, dikur është projektuar për interesa të nacionalizimit serb, ndërsa së fundi u ribotua nga M. Vemić, me qëllim të ruajtjes së kujtimit të miteve serbe për pushtime të reja, sjell njëkohësisht edhe një pasqyrë të raporteve politiko-shoqërore serbo-shqiptare, sidomos nga fillimi i shekullit XIX. Këtyre qëllimeve i shërbeu edhe intelektuali entuziast i kohës Milosh S. Milojević. I shkolluar në institucionet shkencore ruse dhe në Kishën Pravosllave Serbe, Milojeviç u dërgua në të ashtuquajturën Serbi të Vjetër, me udhëzime për të përshkruar gjendjen fetare, gjeografike, kulturore dhe etno-historike të kësaj hapësire e të popujve që jetonin atje. Prej variantit të parë, në të vërtetë prej dokumentit bazë, nuk është vështirë të shihet se përshkruesi ishte i përgatitur për të kryer këtë mision, por prej botimit të tri vëllimeve të para (nga 12 të supozuara sa thotë se i kishte në dorëshkrim). Nëse botimi i parë në dy vëllime (sveske) e kishte bërë me titull “Putopis, dela Prave Stare Srbije” (Udhëpërshkrim nga një pjesë e Serbisë së Vërtetë, të Vjetër, në vitin 1871, 1872 dhe qe vlerësuar si vepër e përshtatshme propagandistike para fillimit të Krizës Lindore (1877-1878), vëllimin e tretë të përgatitur më 1873, do ta botojë më 1877, gjatë luftës, gjithsesi me qëllim propagandistik ‘të ruajtjes së kujtimit të të parëve për tokat e vjetra’, ku ishin gjoja shumicë!

Do theksuar që në fillim se autori i veprës gjatë luftërave ruso-turke ishte komandant i vullnetarëve rusë dhe nxënësve të tij serbë. Pavarësisht vlerësimit të parë dhe pavarësisht nderimit të autorit, si luftëtarë kombëtar, vepra e tij do të mbahet nën rrogoz, me gjasë për dy arsye të ndryshme: e para, për shkak se ndonjërit prej studiuesve serbë, me gjasë do t’i shkoj përdore t’i shoh gabimet e Milojeviqit, me rastin e regjistrimit së më të plotë të popullatës, duke përdorur konstruksione të rrezikshme nacionale dhe kritika kundër drejtimit të shtetit gjatë luftës; si dhe e dyta, për shkak se në gjysmën e dytë të shekullit XX, një vepër si kjo, i prishte punë regjimit serb jo vetëm në raport me shqiptarët po edhe me pakicat fare inekzistente, të cilat sado që të ishin, me të qenit e tyre, përmbysnin numrin edhe ashtu modest të serbëve në Kosovë e rrethinë.

Vetëm së fundi, në rrjedhë të propagandës kundër Kosovës, në vitin 2005, pra në fillim të shekulli XXI, me porosi të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Serbisë, si dhe të Kishës Serbe, hartografi Mirçeta Vemiq, njëri prej studiuesve më të pasionuar të mesjetës serbe në Kosovë dhe njërit prej pasionantëve të shkencës propagandistike kishtare serbe, e nxori nga pluhuri i raftave të kishës serbe këtë vepër, me shpresë se mund të mashtronte edhe më tej opinionin serbë dhe madje duke e botuar edhe në gjuhën angleze, edhe lexuesin ndërkombëtar, se si Kosova para Krizës Lindore paska qenë e banuar jo më pak se me 90% me serbë, kur realiteti ishte i kundërt! Do theksuar fakti se jo rastësisht Memiq, veprën e tij e titulloi “Etnička karta dela Stare Srbije prema Putopisa, M. S. Milojevića 1871-1873 godine (Harta etnike e një pjese të Serbisë së Vjetër, sipas veprës “Udhëpërshkrime” të M. S. Milojevic 1871-1873, sepse kështu, duke i dhënë titullin e ri dhe duke e përpunuar atë brenda kornizave bashkëkohore të shkencës së hartografisë, Vemiq shpresonte se do ta bindë me gënjeshtra opinionin shkencor vendor dhe atë ndërkombëtar.

Rileximi, përkatësisht leximi kritik, e qasja metodologjike shkencore, autorit tonë Nuhi Veselaj i ka dhënë mundësinë që të nxjerr në pah jo vetëm të pavërtetat shkencore po edhe sjelljen e një pasqyre të re reale të hartës etnike të shoqëruar me të dhëna bindëse gjuhësore, kulturore, fetare e faktografike. Këto parime të ngritura në metodë kritike-shkencore autori ynë i ka ngritur që në Hyrje të veprës dhe i ka ruajtur edhe në diskutimet e mëtejme në të gjithë kapitujt tjerë. Të gjithë kapitujt kanë karakter monografik më vete, madje mund të botoheshin jo vetëm si studime më vete, po mund të hapeshin diskutimet e dokumentet krahasuese, e të botoheshin edhe si vepra më vete.

Studimi i Profesor Nuhi Veselajt hapet me përshkrimin e veprës: Harta etnike e Serbisë së vjetër sipas “Udhëpërshjkrimit” të M. Milojeviçit 1871-1873, për të vazhduar më tej me diskutimin e nocioneve dhe termave të përdorur në këtë dorëshkrim, duke cekur mungesën e kritereve shkencore të dijes së sotme moderne me rastin e ribotimit, karakterin e tejkaluar të strukturës gjuhësore, rrafshin semantik dhe natyrën terminologjike të përdorimit të sotëm të tyre në një botim bashkëkohorë çfarë synon Vemiqi etj. Më tej Profesor Veselaj bën një krahasim të këtyre të dhënave nga udhëpërshkrimi me të vërtetën e numrit të etnive reale dhe kështu arrin në pasqyrimin e numrit real të popullsisë sipas etnive.

Autori ynë Nuhi Veselaj për arsye metodologjike jep të dhënat deskriptive, duke i ndarë në tri zona regjistruese: në Zonën e Kadillëkut të Kurshumlisë, Zonën apo Nahitë e Kosovës Qendrore dhe Zonën e Dukagjinit. Megjithëse në një format modest, Prof. Veselaj ndalet e diskuton ndonjëherë edhe për çështje të tjera, sikur janë ojkonimet, toponimet e etnonimet e shfaqura në një hapësirë më të gjerë brenda Serbisë Qendrore, sikur është vendbanimi Arbanashke, i cili përcakton jo thjesht një vendbanim të ri, po një trashëgimi etnike mesjetare të kësaj zone. Emërtime etnike të kësaj natyre, si ojkonime, toponime e sidomos oronime, janë të pranishme në gjithë Serbinë, Kosovën, Malin e Zi e Maqedoninë.

Mbështetur në leximin shkencor, përshkrimin kritik dhe diskutimin intelektual e gjithëpërfshirës, Profesor Nuhi Veselaj e përmbyll këtë hulumtim me tri konstatime:

a) e para, inicialja identifikuese e etnitetit serbë, në të vërtetë përfshin tërë etnicitetin ortodoksks në serbë, edhe pse në të vërtetë një shumicë e tyre ishin shqipfolës;

b) e dyta, para vitit 1878, qyteti i Kurshumlisë dhe 24 fshatrave përreth nuk kishte pothuajse asnjë banor serb, ndërsa pas vitit 1878, fati i këtyre banorëve vetëm mund të merret me mend; dhe

c) e treta, ai sjell një të dhënë mjaft interesante të studiuesit Jovo Bajiq, se “kjo zonë rreth Kopaonikut paska qenë Zonë ushtarake e Turqisë, prandaj në atë zonë nuk kishte fshatra serbe (ortodokse), por vetëm fshatra të banuara me shkipë e çerkezë” (2018).

E shohim me interes këtu të theksojmë se të gjitha të dhënat, përveç me burimet historike, etno-gjeografike dhe etno-kulturore, përcillen edhe me shembuj e përbërës gjuhësorë të terrenit dhe atyre të literaturës dokumentare.

Nëse në kapitullin e parë paraqitja e temës më shumë ka karakter deskriptiv dhe shumëdimensional e përgjithësues, në kapitullin e dytë që mban titullin Injorimi, por edhe dëshmimi me pahir i shqiptarëve dhe i gjuhës shqipe në jetën e përbashkët shqiptaro-serbe në Kosovë dhe më gjerë, çështjet paraqiten më të thelluara dhe diskutimet më sintetike. Problemi i diskutimit përqendrohet në çështjet kulturore, përkatësisht etnike. Fjala është për një periudhë historike, kur problemet etnike në Ballkan, që në krahasim me popujt tjerë të Europës janë mjaft të vonuara, shfaqen mjaft të ndërlikuara, qoftë në kontekstin gjuhësor, qoftë në kontekstin fetar, qoftë në kontekstin etnik. Në këtë rast janë mjaft me interes nëntitujt dhe çështjet e trajtuara brenda nëntemave, sikur është ai për injorimin, por edhe dëshmimin me pahir për poturët e gjuhën e tyre 1866/67, të cilët në viset potenciale serbe, ¬nuk ishin as serbë as turq, po ishin rrënjësisht shqiptarë. Po kështu mund të thuhet edhe për nëntemën dëshmi rreth ekzistimit të ortodoksëve, por edhe të poturëve shqiptarë gjithandej në viset potenciale serbe para vitit 1866, mbështetur në dëshmitë e bardit të lëvizjes kombëtare serbe Vuk Karaxhiqi dhe dëshmitë e udhëpërshkruesit serb M. S. Milojeviq. Referencë me interes e këtij kapitulli del shoqëruesi i tij Mixha Zymber, që të kujton edhe shoqëruesit e udhëpërshkruesve të tjerë të kësaj natyre gjatë shekullit XIX e XX, mbase edhe një paradigmë kjo e ‘lëshimeve me pahir’ të Milojeviqit, për praninë e shqiptarëve në këto tërthore nën maskën kulturore, fetare, gjysmetnike dhe gjeografike. Dëshmi e etnicitetit të tyre historik, e gjuhës së tyre, e kulturës së tyre mjaft të formuar dhe të përqendruar, e sedentaritetit të tyre brenda territoreve historike dhe etnike në këtë hapësirë është edhe mënyra se si ata u mbajtën gjallë, mënyra se si ata e ruajtën gjuhën e tyre, mënyra se si ata nderuan familjen, etninë, gjuhën dhe kombin, përtej besimit fetar edhe atëherë kur brenda familjes, lagjes apo krahinës bashkëjetonin vëllezër të dy besimeve fetare: mysliman e të krishterë ortodoksë.

Kapitulli i tretë i veprës së Profesor Nuhi Veselajt me titull përshkrues e largvajtës Injorimi dhe dëshmimi me pahir i gjuhës shqipe si kriter i së vërtetës. Shkas vepra e z. Milojević (1866 -1873) dhe epranët e pasuesit e tij, është pothuajse plotësisht i çliruar prej natyrës e përbërësve historikë, gjeografikë, kulturorë e etnikë. Autori i këtij kapitulli është përcaktuar që etnonimet historike serbe e shqiptare t’i trajtojë vetëm brenda formatit gjuhësor, madje edhe atëherë kur ato përplotësohen me ndonjë përbërës të karakterit etno-gjeografik, historik e kulturor. Kapitulli i tretë me titull Rreth reflektimit kontaminues të koncepteve të termave: *shklavë (sclav/us) e *sherb/ë (serv/us) si etni dhe shkizmë (scissm) si dukuri në gjuhën shqipe”, është artikuluar në tri pjesë: në pjesën e parë është trajtuar problemi i kuptimsisë dhe etimologjisë së trajtë-fjalëve të termave ndërkombëtarë skizmë (shkizmë) dhe sllavë (skllavë e serb (shërb-); në të dytin problemi i njësisë leksikore shkja / shkizmë, në kontaminimet semantike, në disa burime të shqipes, kryesisht të hershme leksikografike dhe aktuale; ndërsa në të tretin, janë sjellë diskutime për çështje të imponuara gjuhësore nga Fjalori i Mehmet Elezit lidhur me termat shka e shkizmë.

Në rastin e parë, shtrirja semantike dhe etimologjike e trajtë-fjalëve skizmë (shkizmë) dhe sllavë (skllavë e serb (shërb-), janë parë në kontekstin ndërkombëtare, madje që nga mesjeta dhe është krahasuar me gjuhën shqipe po edhe me gjuhë të tjera të rajonit. Në latinishte e greqishte, -thekson autori, – “të ardhurit e tillë quheshin skllavë –/(l.*schlavus/gr. *sklavos) me kuptim bujkrobë ose serb. robovi), në gjuhën shqipe trajta fillimisht ishte shklavë, ndërkohë si gjuhë e gjallë atëherë pësoi ndryshime, pa kuptim pezhorativ, shkjav, shkja, shka – shkje /shkije –shqe,.

Në rastin e dytë, çështja e shtrirjes vertikale dhe horizontale e etnonimit përkatësisht fjalës a termit shkja / shkizmë është parë brenda burimeve dokumentare dhe letrare e sidomos leksikografike në literaturën shqiptare, që nga Fjalori i Frang Bardhit (1635), Kuvendi i Arbrit (1703), Fjalori i K. Kristoforodhit, Fjalori i Bashkimit e deri te Fjalori i M. Elezit (2006), si dhe derivatet e kësaj fjale në frazeologjinë shqiptare. Serbët, thekson autori “quheshin: lat. servus gr. servos, që në shqipe forma fillimisht e kishte rrënjëfjalën: *sherb/ë (me kuptim jopejorativ shërbyes). Krahaso, servire servus te Bardhi e Pjetër Budi, sherbej me shërbye / shërbyes sherbëtyrë, Servi / servijan, ndërsa të Bogdani: shërbi / sherbyes, gjithsesi jo në me kuptim pejorativ. Gjithsesi në shqipe fjala serb kishte kuptim jonjëetnik dhe joperojativ, ngase ashtu quheshin ortodoksët ose shkizmatikët shqiptarë, që banonin në Servi, përkatësisht Shërbi”.

Së fundi, autori, kësaj fjale, këtij termi a këtij etnonimi i është qasur kryesisht brenda frazeologjisë, teksteve popullore dhe madje urimeve, mallkimeve e teksteve folklorike, për t’ju kthyer edhe njëherë strukturës gramatikore a fjalëformuese të tij. Në studimin tonë, thekson Profesor Veselaj, “të tria këto trajta: shkllav (sclav), sherb serb (serv) dhe shkizmë (scissm) në ndonjë mënyrë kanë pasur ndërndikim në latinishten (vulgare ose jo), por po, sidomos në serbishte, në formësimin e trajtave përkatëse, të cilat “në mos nën ndikimin e shqipes gjithsesi janë formësuar nën praninë e drejtpërdrejtë të gjuhës shqipe, andaj rreth kësaj dukurie në dy nënkrerët e fundit të këtij kreu kemi dhënë mjaft prova që mund të diskutohen, por jo, assesi, nuk mund të mohohen”.

Në kapitullin e katërt është diskutuar tema, e cila përshkruhet në mënyrë deksriptive, që në titull: Injorimi i gjuhës shqipe në Arbëri gjatë periudhës së sundimit osman, raporti turko-shqiptar/sllavo-shka dhe pasojat fatale ndaj shqipfolësve nga shkizma e re. Ose, me sa pasoja mbijetoi shqipja nga presionet e autoqefalive shqiptarofobe ortodokse dhe nga turko-islamizimi fanatik osman”. Çështjet janë trajtuar në dy nënkapituj, sado edhe vetëm prej titullit mund të shihet se fjala është për më shumë nëntema, për më shumë çështje dhe për më shumë përbërës të karakterit historikë, socialë, politikë, qytetërues, gjuhësor, e madje edhe material e shpirtëror.

Në plan të parë është diskutuar mbi gjendjen shpirtërore, materiale e qytetëruese të popullit shqiptar në prag e pas pushtimit nga Perandoria e Osmanëve, duke e vënë theksin në ndarjen e tyre në dy ritet e krishtera dhe tani me ofrimin e ritit të tretë, apo fesë islame.

Në nënkreun e parë janë diskutuar tri çështje: raporti arbër/shqiptar dhe shkizma fatale ideo-fetare ndodhur gjatë sundimit osman, identifikimi dhe shtrirja gjeografike e Arbërisë, pasivizimi i termit arbër dhe nxjerrja kokë e termave me konotacion konfrontues nga turk e shka në shqiptar/shka dhe përftimi e përkufizimi i fjalës-termit shqiptar në raport me shka; ndërsa në nënkapitullin e dytë janë sjellë elemente të karakterit historikë, gjeografikë, gjuhësorë e kulturorë të prejardhjes së fjalë-termit shqiptar, ceken disa hipoteza të kohës, të cilat i konsideron të lehtërrëzueshme, po dallon tri jo lehtë të rrëzueshme. Të mbështetur thekson semantikën e foljes shqip me shqipe, të cilën e shtron në sistemin eptimor foljor e emëror.

Gjithsesi ky kapitull hapet me çështjet që kanë të bëjnë me karakterin historik të kohës, përkatësisht me rrethanat historike të periudhës së dytë të Mesjetës, në të cilën shqiptarët hyjnë pa atë forcë koherente të tyre dhe me gjuhën shqipe, pa atë forcë fetare e integruese me të cilën hynë fqinjët, si: serbët, bullgarët, grekët etj. Populli shqiptar, i ndarë në fise, forcë pothuajse të vetme kohezive kishte gjuhën, po edhe ajo, sikurse dihet, u ndalua më 31 maj 1779, me dekretin e Sulltanit të Perandorisë Osmane. Me këtë vendim gjuha shqipe u dëmtua, por megjithatë u ruajt vetëm brenda hapësirave familjare myslimane e katolike, por në proveniencën e Shqiptarisë së besimit ortodoks u ruajt jo vetëm deri në kufi me grekët po edhe me sllavët, ndërsa ata në brendi të autoqefalive shqiptarofobe, pothuajse plotësisht u asimiluan.

A është e rastit që shqiptarët e mërguar në Itali bashkë me organizimin kishtar ortodoks të proveniencës perëndimore ruajtën gjuhën në një vend të tretë, ndërsa shqiptarët ortodoksë në Jug dhe në Verilindje të trojeve shqiptare pothuajse u asimiluan, përveç atyre që kaluan në besimin islam?!

Lidhur me atë që z. Nuhi e quan shkizmë të re fatkeqe, po shtojmë ne se sot, historia, gjuha, kultura shqiptare, letërsia shqiptare ruan dhe njeh disa botime të proveniencës katolike që nga shekulli XV, por nuk njeh shkaku i shkizmës së re pothuajse asnjë tekst të librit shqip në provenienecën ortodokse, sado dihet lulëzimi i kësaj kulture sidomos gjatë shekullit XVIII, kur vetëm gjatë periudhës së viteve 1750-1770 kishte një lulëzim të madh të literaturës ortodokse në gjuhën shqipe, duke përfshirë edhe dy përkthime të plota të Biblës. Ndërkaq, pas dekretit të 31 majit 1779, që mund të quhet dita më e zezë në kulturën shqiptare të shkrimit shqip dhe të identitetit shqiptar, nuk mund të mos besohet se me censurë e pa të, janë zhdukur me qindra vepra e dorëshkrime në gjuhën shqipe. U desh të vinte viti 1827, kur edhe u botua Dhjata së Re e Korfuzit, për t’i orientuar të huajt në mësimin dhe krahasimin e gjuhës shqipe. Një hulumtim i kësaj gjendjeje në jug të trojeve shqiptare, përkatësisht në kufi me grekët, besoj mund të dëshmoj edhe për raportin e gjuhës dhe kulturës shqiptare me sllavët këtej në Veri dhe Veri-Lindje, në të cilën shqiptarët, me gjasë, vetëm nën ndikimin e latinitetit perëndimor ruajtën gjuhën, por pranuan besimin e ri islam, i cili jo vetëm ju jepte privilegje ekonomike dhe sociale, por ju mundësonte edhe ruajtjen e gjuhës brenda familjes dhe si shqiptar joshën dhe shqipfolësit kristianë.

Në këtë ose para kësaj periudhë prej pesë shekujsh, shkruan autori, vetëm Skënderbeut i shkoi për dore të bashkonte shqipfolësit e të gjitha besimeve, fiseve dhe krahinave etnografike. Prandaj, pas vdekjes së tij, pësuan të gjithë, duke u shpërngulur drejt Lindjes dhe Perëndimit: ortodoksët e jugut unitë drejt Italisë së Jugut, Egjiptit dhe madje drejt Odesës: katolikët drejt Italisë, Kroacisë dhe përgjithësisht Europës, ndërsa muslimanët drejt Qendrës së Perandorisë. Në këto rrethana u aspërsua edhe shkizma, si term, si besim, si virtyt dhe si koncept i raportit brenda shqiptarëve. Mbi këto paradigma të karakterit historik, gjeografik, fetar, social, kulturor e gjuhësor, autori i kësaj vepre përmbyll një hipotezë tij rreth etnonimit shqiptar “e përftuar nga trajtë-foljet: shqip me shqipe, bazë për emërtimin e gjuhës shqipe dhe të emrit etnik shqiptar, por përmedet edhe trashëgimia e pazhdukur krejtësisht nga miti i Zotit –Zeus, nga shkipi, shkopi apo “skeptri mitologjik i tij”.

Kapitulli i pestë mund të quhet i veçantë brenda kësaj vepre dhe madje mund të quhet vepër brenda veprës, jo vetëm për shkak të përmasës shumështresore të metodës së hulumtimit, po për shkak të hapësirës së hulumtimit. Në kapitullin e pestë, me titull: Feja ortodokse si shkak-pasojë në përcaktimin e kombësisë së shkive në përgjithësi dhe atyre të fshatit Reçan të Therandës në veçanti, objekt studimi bëhet një vendbanim i fëmijërisë dhe rinisë së autorit, ndërsa lëndë për diskutim edhe përvoja e tij. Lënda e këtij kapitulli është ndarë në gjashtë nënkapituj.

Në këtë kapitull është sjellë një paraqitje pothuajse deskriptove. Janë me mjaft interes të dhënat që sjell autori mbi raportet serbo–shqiptare, të cilat ai i quan si raporte normale të bashkëjetesës shqiptaro-muslimane / shqiptaro- ortodokse, gjatë shekullit XX, me theks të veçantë gjatë kthesave apo ngjarjeve të mëdha historike, sikur janë periudhat e pushtimeve të huaja apo periudhave të konflikteve të brendshme, si dhe gjatë viteve të ndërhyrjes së politikave shoviniste serbe të Beogradit. Sidoqoftë ata megjithatë nuk kanë bërë një jetë të vështirë dhe pothuajse të padenjë shpirtërore brenda bashkësisë së tyre, me vëllezërit e një gjuhe e gjaku deri te lufta e fundit. Në këtë rast autori sjell faktin se serbët e fshatit Reçan, deri në luftën e fundit, asnjëherë nuk patën mosmarrëveshje me shqiptarët e besimit mysliman. Vetëm në luftën e fundit 1999-2000, propagandës serbe i shkoi përdore që të ndizte urrejtjen ndërmjet tyre dhe pas përndjekjes së shqiptarëve dy herë nga fshati, pas humbjes së luftës ushtria serbë-jugosllave, i mori me vete familjet serbo-ortodokse dhe i degdisi nëpër Serbi.

Është me shumë interes tregimi për raportet këtij fshati me shtetin serb në kontekst me një varr-muranë kenotaf, pa eshtra, para luftërave ballkanike ishte nën mbrojtjen e Familjes së Ukë Mehmetit. Kenotafi, një varr shekullor, ka legjendën e tij, kujdestarët historik të tij, historinë e ndërhyrjes nga pushteti dhe madje fundin dhe përvetësimin e dhunshëm nga shteti serb. Serbët e fshatit as që kanë pasur ndonjë ndërlidhjeje trashëguese me te. Pas kësaj paraqitjeje të brendshme të një familjeje shqiptare të besimit islam, në vazhdim sillen të dhëna dhe diskutime shumë konstruktive mbi disa paqartësi rreth përvetësimit të Varr-muranës, kult i fshatit, dhe riemërtimin e tij si kishë serbe, më 1926 i ishte dhënë formë kishëze, ndërsa është ndërtuar e afreske e ikonizuar në vitin 1956- 58, dhe së fundi është regjistruara nën mbrojtjen shtetërore, në vitin 1990. I nxitur nga politizimi dhe përvetësimi serb i saj, autori sjell të dhëna të gjëra mbi këtë pasuri prej një shekulli, duke dhënë shembuj të ndryshëm, sidomos të traditës familjare, duke filluar nga privatësia shekullore e tokës ku ishte vendosur objekti, deri te fati i saj pas Luftës së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës.

Në këtë kapitull të strukturuar në gjashtë nënkapituj, fillimisht sillet një përshkrim detajues për fshatin Reçan të Therandës(Suharekës) dhe vihet theksi në të ashtuquajturën Kartë të Dushanit, botuar në Beograd më 1862, pastaj sillen përbërës dokumentarë dhe të kujtesës mbi disa paqartësi rreth prejardhjes paraislame ritokristiane të familjes Veselaj, për ta përmbyllur me një portret të pleqnarit Mehmet Reçani.

Në kapitullin e gjashtë autori sjellë dëshmi dhe referenca rreth popullimit të viseve të sotme shqiptare, ndihmuar nga personalitetet e mëdha që e kanë ndryshuar rrjedhën e historisë europiane e aziatike si: Diokliciani, Konstatini i Madh dhe Justiniani. Autori sjellë dy përbërësit më të rëndësishëm të etnisë shqiptare, emrin e popullit dhe gjuhës shqipe, duke e formuluar kapitullin: Gjuha shqipe si promotor i zgjimit dhe rritës së Shqiptarisë, përkundër nacional-shovinizmit serbomadh dhe vatrave të tjera penguese, që është shtjelluar në katër nënkrerë. Diskutimi në këtë rrjedhë hapet me një varg argumentesh rreth diferencimit e përkimt të etnogjenezës shqiptare e serbe, mbështetur kryesisht në burimet bashkëkohore serbe, për të vazhduar me argumente të periudhës mesjetarë, të botuara deri në shekullin XIX, të cilat dëshmojnë vijimësinë e shqiptarëve dhe bashkëpraninë e tyre si të krishterë shumicë me të krishterë të tjerë në Kosovë.

Megjithëse të një nënkapitulli më vete, po i kësaj natyre, tani më i hapur është edhe teksti mbi bashkëpraninë dhe kontributin e shqiptarëve në bashkëjetesë me turq, serbë, grekë e të tjerë, si dhe mospërfillja gjithandej e tyre ndaj aspiratave etnike të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Diskutimet e mbështetura në një literaturë të gjerë dhe relevante për historinë, gjuhën, besimin dhe kulturën shqiptare, nxjerrin në krye gjuhën shqipe si një prej forcave të brendshme më kohezive në jetën shqiptare. Në një rrethanë të vështirë historike ndërkombëtare gjatë fillimit të shekullit XX, kur një lëkundje kombesh po hapëronin në histori, është gjuha shqipe ajo që doli në plan të parë. Më parë se sa të shquhej populli dhe besimi fetar i tij, më parë se sa të shquhen institucionet e karakterit kombëtar, u shqua pasuria historike e gjuhës shqipe dhe mundësitë që përmes saj të përkthehen veprat e përmasave botërore, sikur ishte Bibla.

Parë në tërësinë e saj, ky kapitull është përgjigje studiuesve serbë, të cilët mbështetur në përvojën e studimeve historike, në shkollat nacionale të shekullit XIX dhe XX dhe madje në shkollat europiane, përpiqen të gjejnë strehën më të vogël për të sulmuar etnogjenezën e popullit shqiptar. Në këtë linjë personalitetesh hyn edhe Milojeviqi, ndërsa në këtë kolanë hyjnë edhe veprat Odlomci e Udhëpërshkrimi i tij. Këtë traditë të përvetësimit të historisë e vazhdojnë edhe sot individët, grupet dhe madje institucionet e caktuara akademike. Ata vërtetë nuk mund të arsyetojnë gjuhën e tyre si paraardhëse të shqipes, por megjithatë gjurmët lashto-shqiptare përpiqen t’i nxjerrin si trashëgimi sllave! Një legjendë më vete dhe një kullë mitike ata kanë ngritur për periudhën mesjetare, duke ngatërruar hapësirat, besimet, trashëgiminë fetare e kulturore, gjuhën, identitetet etj. Të vetëdijshëm për ndërhyrje të kësaj natyre nga provenienca serbe, greke dhe madje italiane rilindësit tanë, jo rastësisht zgjodhën gjuhën, si shtyllën e parë të identitetit kombëtar dhe kombin si pararojë fetare e shtetërore, sipas motos: Feja e shqiptarit është shqiptaria! (Vaso Pasha), të cilën autori e modifikon: Fe që Zotynë e bekon, Shqiptaria feja jonë, kur janë të tolerueshme në këtë nënhije skeptike të gjitha fetë e besimtarëve shqiptarë.

Kapitulli i fundit i kësaj monografie në të cilën suksesshëm bashkohen analiza, sinteza, polemika, diskutimi shumplanësh, sjellë në plan të parë trajtesën Injorimi i gjuhës shqipe dhe kontributi me pahir i z. Milojevic në e për gjuhën shqipe, e cila është ndarë në katër nënkrerë.

Nuk e vlerësuam rastësisht këtë vepër gjerësisht dhe nuk e nderuam për shkaqe subjektive. Prej vitesh kemi lexuar artikuj përgjithësues të historiografisë serbe, prej vitesh kemi lexuar vëllime me dokumente politikanësh e diplomatësh serbë dhe madje prej vitesh kemi lexuar vëllime dokumentare, kryesisht udhëpërshkruesish serbë në tokat shqiptare, por deri më tash nuk kemi pasur mundësi dhe nuk kemi gjetur një studim kaq të thelluar e kaq komplementar në raport me një vepër të një studiuesi serb. Për më tej, monografia e Profesor Nuhi Veselajt nuk merret thjesht me kundërshtimin e përshkrimeve të Milojeviqit dhe analizave të tij, përkundrazi, ai i diskuton gjithanshëm përshkrimet e Milojeviqit në gjysmën e dytë të shekullit XIX duke gjetur në atë përshkrim te veprat e tij pikërisht gjurmët e trashëgimisë shqiptare dhe i diskuton analizat e Milojeviqit, duke u mbështetur në pasaktësinë dhe njëanshmërinë e përfundimeve të tij. Në këtë proces, janë pikërisht të “vërtetat e shënuara me pahir” ato që e dominojnë kontributin e Milojeviqit për shqiptarët dhe gjuhën shqipe, e të cilat përplotësohen nga aspekti logjik, gjuhësor, historik, etno-gjeografik e kulturor nga penda e profesor Veselajt.

Le t’i theksojmë vetëm disa prej atyre, të cilat janë me interes jo vetëm për këtë kapitull po edhe për librin e kulturën përgjithësisht:

a) përplotësimin e dromcave historike të Milojeviqit me të dhëna të reja, qofshin ato referenca të proveniencës Lindore qofshin ato të proveniencës Perëndimore;

b) diskutimin e etimologjive të autorit dhe botuesit me metoda bashkëkohore të dijes së sotme albanologjike, ballkanike dhe përgjithësisht linguistike;

c) identifikimin e teksteve shqipe të Milojeviqit dhe sjelljen e teksteve folklorike, etno-kulturore të vendlindjes, një shembull prioritar i trashëgimisë kulturore fetare në Kosovë, në raport me trashëgiminë serbe. Në të vërtetë autori bënë paraqitjen origjinale me përkthim origjinal nga autori Millojeviq i dy ‘vjershave ngucakeqe’ dhe të një kënge (Kanga e kumonës), e cila jepet në origjinal në gjuhën shqipe;

d) në mënyrë të veçantë si një dokument më vete të natyrës gjuhësore paraqitet Fjalorthit shqip-serbisht të vitit 1873, me përmasë të vogël, por me interes jo të vogël sociolinguistik, kulturor e etnik.

Sifjalorthin shqip –serbisht, sikur e quan autori këtë korpus leksikografik, është një prej kapitujve më të rëndësishëm, më sistematik dhe madje më thelbësor i kësaj vepre. Paraqitja deskriptive e tij, sinteza tabelare, komentet e gjithanshme dhe madje, vërejtjet, për mangësitë e tij, për të cilat ishte i vetëdijshëm me kohë edhe Milojeviq, përplotësimet në gjuhën shqipe dhe serbokroate, komentet në rubrikën e shënimeve, shënimet grafike etj., e bëjnë këtë kapitull të rëndësishëm edhe për studimet e ardhshme në fushë të leksikografisë, dialektologjisë historike, etimologjisë, sociolinguistikës e historisë së gjuhës shqipe e serbishte përgjithësisht. Këtij korpusi leksikor, përkatësisht studimit krahasues të tij brenda marrëdhënieve gjuhësore shqiptaro-serbe, shpresoj t’i kthehem edhe unë në një studim tjetër. Sado modest të quhet ky korpus leksikore prej 339 fjalësh, disa dhjetëra shprehje e frazeologji popullore, toponime etj., me këto të dhëna autori, me apo pa dëshirën e tij, ju ka lënë një trashëgimi të pasur studimeve albanologjike, të cilat në të ardhmen do të vlerësohen dhe respektohen si një shërbim i mirë dijes shqiptare, në ato përmasa të cilat disa studiues të tjerë të proveniencës sllave dhe madje europiane nuk ja kanë arritur, përkundër dëshirës së mirë që kishin. Ky kontribut me gjasë është rrjedhojë e mospërkrahjes së Shoqatës së Dijetarëve Serbë, për botimin e këtyre materialeve. Ne sot mund të themi kështu, sepse ndoshta, pikërisht pse Milojeviqi me pahir bëri këtë punë në të mirë të shqipes e serbishtes, andaj nuk e pati përkrahjen nga forcat e errëta për botimin e veprës, forca këto që në asnjë rast me rastin e ribotimit të veprës nuk po e shënojnë me qëllim këtë sifjalorth. Ishte me fat Nuhi Veselaj që e pati fotokopjuar lëndën e sifjalorthit atë version që rastësisht pati dalë edhe më këtë lëndë., dhe më nuk po përsëritet.

Këtu po e sjellim vetëm një listë fjalësh, shprehjesh e trajtash leksikore me interes, kuptohet jo në origjinal e çirilicë, por nga punimi i Veselajt, me qëllim dhe në këtë mënyrë të mësohet sadokudo për përmbajtjen e fjalorthit:

Cjap, Dru, Flakë, Thëngjillt (i), Kërcell, Kërc, Natë, Dreq, Dimër, Me shtrakatë! (thurë, kërrabzue), Shenjtë (i), Rus? (i tmerrshëm), Rrip (brez), Purtekë, Frikësoj (përulem) (N’besë tande!) Njeri, Burrë (djalë), Grua, Vajzë, Me pa (shih), Ari-u, Afër, Ballë, Baltë (dhe, vendi), Me pjekë, But (kofshë) ose butë (emër njeriu), Varfër (të), Vapë, Vjehërr, (vgis-heri?), Shok (mik), Begatë (të), Vesh (veshë, me veshë), Viç (*vit, njëvitshe), Ju, Gjashtë, gjashtë, Gardh, Gati, Gjarpër, Dhëmb, Emër, Asht (eshtër), Zonjë (grua), Thëngjill (thingill, djegie pa flakë), Me hangër, me ngrënë), Ka, Kalë (hipur në kalë), Kush, Kurm (trup), Krimb, Krye, Dru (Lis) Madh (më i), Mal (bjeshkë) /mall Zi (i), Marrë (i), Martesë, Mes, Gomar (magjar), Mish (muskul), Mot (vit), Nuse, Vjehërr (njeri), Merr vesh (di), Rrush, Zotni (sifer), sefer/ arab. i nderuar(!), Posi/ si, Me mbytë, turp(?), / Ujë Fashna (shami), Armë, Armik (djall), Verdhë (e), Fitore, Ngushtë, Gjel, Grigjë, Egër (të), (egërsisht), Argjend, Qen, Korb, Kudhët (i) (farkim), Haraç (xhymryk?) Gjerë(i), Larg, Këndoj, Mend, Lepur, Mik, Mollë, Mort, Paqe, Pemë, Me grabitë, me u ropë, me robërue, Sipër (mbi), Shëndet, Shenjtë (i) Shenjti-, Shin, Shërbëtor, Shigjeta, Turp, Tra, Faqe (fytyrë), Hark, Të kam pa(rë), Me mendue (ka menduor?!), Rino! (lind), Shkruaj (e qëndis), Me rrëmihë, (vezirmo?!), Parmend, Bir, Bijë, Fëmijë (voc e djalë), Meshkull, Femën, Borë, Shi, Gur, Ujë, Drithë /dritë, Dërrasë (pllakë), Lugë, Thikë, Shtrat (tshtruemt), Tshtyemt, Shtëpi, Diell, Akull, Pokjo (qeknej!), Me vrapue (vrik), Me kalërue (hipur në kalë), Dhen (dele), Dhija, Dhëndërr, Ëndërr, Dasmë, Me dhënë, Kam porositë (me porositë), Kësulë, Një (nja), Dy, Perëndi, Zot, Erë, Së shpejti, pak më herët?, Më shpejt, Me fejue /cucën(??), Dorë, Këmbë, Gisht, Pëllamb (shpresë???), Hardhi (vresht), Flok, Mjekërr, Zverk (qafë), Shpatë (Çiad??), Këmishë, Mërtek (thupër), Derr, Lum, Kodër, Bjeshkë, Det, Dardhë, Udhë, Urë, Bardh, Kuq, Gjak, Bojëgjake (bojna), Verdhë (e), Hasëm (armik), Orum (grek), Brekë, Rosë, Patë, Pulë, Djall, Vdekur (i), (njeri i dektë!), Venë, Groshë, Kaza (nahi), Mera (kullotë), Peshk, Urreje (i lantë!), Me u la (u lava), Drekë, Darkë, Me v(n)u / ka nder?, Me lavrue (laroj!), Kam mbjellë /me pjellë, Shumë (boll), Farë, Zjarr, Bini (qitni), (dru), Ndiz zjarr, Me pi, (krua me u krue), Qengj (dhen), Berr (dash), Arushë, (ari), Ujk, Dhelpra, Dren, Kaprolle (drenushë), Grykë (fyt), Me u pajtue, (e mpetuor ! -financ.) Robtë (gjinja shpis), Gardh, Dosa, Lopë, Shkëmb, Këmbës/or, Muaj, Kjo javë ose e djelë, E ve (grua pa burrë), Plakë, plak, Kokë, Tërmet, (Trem(b)et dheu!), Dhe /vendi, Ditë Mirë (i), (i qetë) Mirëdita! Gjysma, Fytyrë (faqe), Penë, Dru (kaçubë, pajë), Derë, Shkallë, Gabim, Më fal të më falish, Të më falësh, Shtëpi e mbuluar, E m/buluar/a?, Majëmali (Qafë), Jona? çat??, Me këndue, këndo, Mos qani, T’shtina! (shtëna!! (me pushkë??), U gëzuam, Gëzoni, Rrofshi e qofshi, Trim njeri, i përunjët, i poshtëm (poshtër), Mendtar, Ma fal zot (zotni) (unë kam gabuar), Faj, E drejta (drejt), Tredhë (me), me shky herdhe?, Ai Tçava (kokën!), prish me luftue, luftuar, Ne, Yni, Ju, Ata, Im (imja), Jotja, I atij, Juaji, Lyej shtëpinë (kam lyer), Fushë, Arë (ari!), Vreshta, Diell, agim, e djelë, U ngrys?, u ndrit? Prift, Kishë, Vijë Krua /çeshme, Rrahje, breshër, shushlak (mbetje), Letër (libër), Kos (qumësht), Mirë, Keq, Me djegë (digje), Baltë, Qen, këlysh, Pus, Bukë, Hidhërim (pret/zi), Brez (shokë), Pamartuar (i) (beqar), i lagët, Këpucë, Të ngrysurit (pa frymëzim), Tubim (kuvend), U bë falja, Me u pajtue (U fatua!), Koha, Kec (një kec), Gjuhë Shqa (shka), Shqijana (shkina), Tëmbëlit, Djathë, Gjizë, Gozhdë (peronë), Me mbathë me patkua, Për të mirë! (shëndet!), Të bëftë mirë! (shëndet), Kam çarë dru ose thërrmuar gurë, Pëllumb, Ndritu (u ndije!), Vezë /voja /veja, Tegërt, Fëllanza, Kam fituar, Kam fluturuar, Klloçkë, Sëmunë (i), Shëndosh, Ethe, Dhallë??? (/mushtrelikë ortodokse )/musht Punambarë! Mbarëpaç Qerre (kerr), Natën e mirë, U trashëgofsh, me të mira (përfitim), Gëzuar (i), Na ka zbardhë (me punë), Hënë, Hyll, Gomar, Babai i gomarit, gomar, Kalë (i kuq), – dori Kali vranç, Kali i bardhë- gjok, Plumb, Copë, Rëndë, Kohë e rëndë /zaman/ose shekull, Na ruajtë zoti, i vjetër, Stapanj ose feja e vjetër, Pe, Lule, e lale (lalelalje), Bilbil (zog), Bilbili (zogu) na këndon, Tym, Shpend, Arrë, Fe, Lakra e laknor, Mulli, Miell, Mbret, perandor, Princ, mbret Shtëpi /etj./

Megjithëse i dorëzuar në shtyp në vitin 1873, studiuesi serb arriti ta botonte vetëm në vitin 1877. Ndërkohë Profesor Veselaj dhe studiuesit e tjerë të albanologjisë presin të ribotohet në origjinal dhe i plotë, madje nëse gjenden dorëshkrimet, për të cilat flet Milojeviqi, të botohen edhe ato çka është obligim i vetë Akademisë dhe shtetit serb, pa marrë parasysh nëse edhe në vëllimet e pabotuara do të dilte edhe ndonjë kontribut sado i vogël me pahir në të mirë të raportit të historisë së gjuhës shqipe dhe të asaj serbe të para 150 vitesh.

Vepra e Profesor Nuhi Veselajt Injorimi dhe dëshmimi me pahir i gjuhës shqipe si kriter i së vërtetës, shkas vepra e z. Milojević (1866 -1873) dhe epranët e pasuesit e tij, përmbyllet me një sintezë të gjerë, brenda të cilës mesazhet e tij janë mjaft bindëse, ndërsa ne mendojmë se janë jo vetëm bindëse po edhe inicuese e nxitëse për diskutimin e veprave të shumë studiuesve, publicistëve e udhëpërshkruesve serbë për hapësirën shqiptare. Shpresojmë se autori i kësaj vepre edhe pas letërlibërtimit të këtij punim do të vazhdojë me monografi të tjera të kësaj natyre.

ROSE WILDER LANE NË KËRKIM TË XHUBLETËS

August 16, 2023 by s p

Prof.Myrvete&Begzad Baliu/

Tregim

Krejt papritmas u ndërpre muzika dhe valltaret mezi u ndalën duke ngatërruar këmbët. Pastaj, po kaq papritmas shpërtheu një këngë tjetër me zërin që kumbonte fort. Gratë që ishin në valle, në vend se të vazhdonin, ngrinë me krahët gjysmë të ngritur lartë dhe ngulën shikimin nga dera.

Papritmas u ngrit nga tavolina e parë dhe shkoi përpara vetëm një zonjë e veshur krejt ndryshe. Ndërsa, të tjerat po i drejtonin telefonat në drejtim të hyrjes në sallë, ajo mbante në dorë një aparat të madh dhe si të dalë mode.

Nusja, babai dhe nëna, të kapur për krahët e njëri-tjetrit po hynin brenda duke mbajtur hapin me kujdes, ndërsa zonja e panjohur, në vend se të rrinte e të fotografonte nga tavolina e parë, ku ishte ulur, u afrua, u përkul poshtë e lartë, djathtas e majtas, para e prapa, për të mos thënë “u shkarravit disa herë para vajzës e prindërve të saj”, sikur do të shprehej Gjyla e Alisë.

-Kush është kjo grua?, – e pyeti Zyla, Bardhën me kërshëri, e cila si nikoqire e dasmës sillej sa djathtas sa majtas, duke parë sytë e secilës, nëse kërkonin gjë.

– Është një grua amerikane, quhet Rose, është mike e prindërve, – tha Bardha duke zgjatur kokën drejt saj.

– Aha, – tha Zyla, duke mbajtur frymën me habi, – kam lexuar një vepër të saj, me titull “Majat e Shalës”.

Bardha nuk ja pohoi me kokë, por e bëri të kuptonte se e dëgjoi.

Po hynte ‘treshja’, që të hapte dasmën. Babai, i veshur me sako, këmishë të bardhë, kravatë të kuqe e plis të bardhë në kokë, ecte duke matur hapin që të mos i dilte i madh; nëna e veshur me një fustanellë, ecte duke u përpjekur që me fustanin e saj dukshëm më të gjerë se të vajzës, të mos merrte hapësirë dhe të linte të bijën nën hije; dhe në mes nusja, e veshur me xhubletën e qëndisur ndoshta më shumë se një shekull më parë. E kishte blerë gjyshi i babait të saj, tregtar i viteve ’20.

Babai i saj thoshte se atë botë gjyshi i tij, tregtar ndërmjet Shkodrës e Gjilanit, e kishte njohur një grua amerikane në Shkodër, që quhej Rose Wilder Lane, por që në bisedat e tij me miqtë e quante Razë. E vlerësonte shumë dhe thoshte, që ajo, si grua e mençur që ishte, i kishte folur për shkollën, politikën, tregtinë dhe madje edhe për këtë fustan, të cilin e quante xhubletë dhe që qëndisej brez pas brezi ndër shqiptarët prej më shumë se 2500 vjetësh. Ajo edhe e kishte nxitur që ta blinte për gruan e tij, Tushën, me gjithë çmimin e lartë që kishte. E kishte blerë, pavarësisht se me ato para mund të sillte nga tregu i Shkodrës në tregun e Gjilanit a të Shkupit, sheqer, krip, kafe e gaz me bollëk.

Miqtë e tij madje tregonin me humor se si ai, me Razën, kishte dashur të shkonte në Amerikë dhe të kthehej me një vapor të mbushur me misër, sheqer, gaz, kafe, stofra për gratë etj., po kur ishte kujtuar që Kosova nuk ka deti dhe nuk kishte ku të ankorohej, kishte hequr dorë nga udhëtimi!

– Fustanet tona po ngjajnë në lecka, pranë fustanit me peshë të Erës, – tha Liza në vesh të Dijës, duke mbajtur sytë në xhubletën e saj.

Tashmë ishte krijuar rrethi i valltarëve dhe në mes po vallëzonte nusja. Xhubleta e saj bashkonte të gjitha ngjyrat dhe të gjitha modelet e mundshme të fustaneve të të gjitha grave, nga ato me fustan të zi si futa deri te ato me fustan ngjyrash ylberi a të bardhë si bora.

Dasma, me kenë e valle zgjati mbi katër orë. Nusja ndërroi tri herë fustanin, nga xhubleta deri te ‘lecka’, por të pranishmit vazhdonin ta komentonin xhubletën. Pastaj u shtrua dreka dhe tregimet për xhubletën ishin të gjata e të habitshme, ndërsa në qendër të rrëfimit përsëri Rose, Raza e gjyshit.

– Erës po i shkonte shumë bukur xhubleta, – tha Rose. – Ngjante në një Nimfë deti, në një Zanë mali, sikur thoni ju shqiptarët. Ky fustan, si asnjë tjetër, dëshmon për karakterin mesdhetar të shqiptarëve, ndërsa mënyra se si është ruajtur xhubleta, dëshmon edhe historinë kontinentale të këtij populli. Tek ecte me atë fustan, që ngjanë kaq shumë në një kambanë, më kujtonte udhëtimin e misionarëve të krishterimit nga Mesdheu drejt Europës.

– E vërtetë, – ndërhyri gati krejt koti, e sa për të thënë që ishte aty, Gjyla e Alisë, e bindur se po e plotësonte mendimin e Roses. – Thonë që rrugës nga Shkodra deri në shtëpinë e tij, gjyshi i babait të saj e kishte sjellë xhubletën të mbushur me misër italian. Në shtëpi, gruaja e tij, Tusha, në vend se ta mbante në arkën e rrobave të nusërisë, e mbushte me fasule dhe e linte në një kënd të hambarit, që të mos e vërenin dhe merrnin xhandarët serbë.

– Besoj se këtu qëndron edhe fshehtësia e saj, te simbolika e kambanës në trupin e gruas, -vazhdoi përsëri me zë më të lartë Rose. -Nuk janë burrat që realizuan misione të mëdha, po gratë. Shpesh burrat në emër të paqes ecnin me Biblën në dorë, por pas tyre vinin burrat e shpatës, ndërsa gratë ishin ato që e bënë të përjetshme simbolikën e këtij misioni. Gratë shqiptare misionin e kambanës e kanë dëshmuar prej mija vjetësh. Lexoni mitet indoeuropiane (mitin e djalit gjarpër, mitin e buklës, thyerjen e rrugës nga dasmorët, rrëmbimin e nuses, bullat dhe bullanin), lexojeni atë që quhet letërsi helene, por që në të vërtetë është letërsi e miteve mesdhetare me shumë fabula të hapësirës shqiptare dhe do të shihni rolin e gruas shqiptare.

– Bardha, a jemi ftuar në dasmë apo në ligjëratat e Rose Wilder Lane, – ndërhyri përsëri Zyla. – Ku janë këngëtarët t’ia marrim valles?

– Nuk jam Rose Wilder Lane, – shpejtoi të prezantohej me një pamje autoritare fotografja nga frika se tingulli i instrumenteve do t’ia bënte të padëgjueshme fjalën. – Unë jam Rose Merfi. Erdha në dasmë nga një shoqatë shqiptaro-amerikane që mban emrin e Rose Wilder Lane. Ajo e ka vizituar Shqipërinë e Veriut në vitet ’20. Erdha në këtë dasmë, si mike e prindërve të Erës, të shoh nëse xhubleta e blerë në vitet ’20 në Shkodër, nga gjyshi i babait të saj është ruajtur edhe pas çlirimit të Kosovës, ndërkohë që shtëpia e vjetër në fshat është djegur në vitin 1999.

Prishtinë, 2023

ALBANOLOGE AGNIA DESNICKAJA NË DRITËN E PLOTË TË VEPRËS SË SAJ

August 14, 2023 by s p

Shkruan: Prof. Begzad Baliu/

Megjithëse dija shqiptare për kontributin e Agnia V. Desnickajes në fushë të albanologjisë përgjithësisht ka qenë mjaft e njohur, dekadën e fundit vepra e saj jo njëherë qe bërë objekt i një shikimi nga një objektiv tjetër ekstrashkencor, me të cilin bëhej përpjekje që figura e saj të ndërtohej ndryshe dhe brenda strukturave politike dhe ideologjike të kohës.

Në një çast të rrënimit të sistemit totalitar, tranzicionin e të cilit po e kalonim me vështirësi, nuk ishte e rastit që të kërkoheshin fajet madje edhe nga ata albanolog të lindjes, të cilët gjithë jetën ia kishin kushtuar albanologjisë, kur për të sjellë rezultate të reja e kur për të përfaqësuar rezultate e saj në rrethet e tyre shkencore. Desnickaja është një nga ata studiues që ka kryer misionin e parë dhe të dytë.

Vepra “Bibliografia e Desnickajes”, e cila vitin e kaluar u botua në Sank Petersburg, në Filialin e Institutit të Gjuhësisë të Akademisë Ruse të Shkencave, besoj ka sjellë një pasqyrë të pasur dhe të rëndësishme për kontributin e saj në fushë të albanologjisë në veçanti dhe në fushë të rezultateve të saj për gjuhësinë në përgjithësi.

Libri hapet me “Kronologjinë e jetës 1912-1992, në të cilën është paraqitur në mënyrë kronologjike gjithë aktiviteti i saj i pasur jetësor dhe shkencor.

Në vazhdim, po në mënyrë kronologjike, në një kapitull më vete, i bëhet një vështrim gjithë veprës së saj jetësore, arsimore, kulturore dhe shkencore. Desnickaja ka lindur më 23 gusht 1912. Ishte bijë mësuesi. Studioi në Gjimnazin e Leningradit. Më 1935 mbrojti temën e kandidates së shkencave në fushë të gjermanistikës, ndërsa në vitin 1946 mbrojti disertacionin në fushë të indoeuropeistikës. Kërkimet e saj të gjysmës së pare të shekullit XX, apo deri në momentin kur u njoh më përafërt me gjuhën dhe kulturën shqiptare, të kujtojnë rrugët prej nga kanë hyrë në studimet shqi¬ptare edhe disa nga emrat e mëdhenj të historisë së albanologjisë: Hahni, Majeri, Jokli, Pederseni etj. Pra, nuk është linja politike, rrugë përmes të cilës Desnickaja hyri në studimet shqiptare. Më parë se sa të studionte albanologjinë, ajo, sikur edhe albanologët më të mëdhenj të dy shekujve të fundit, kishte fituar një dije të gjerë në fushë të indoeuropeistikës, ndërsa ballkanistika ishte një prej temave të shpeshta referuese.

Më vitin 1946 ajo viziton Shqipërinë. Ndonëse dija e saj për gjuhën shqipe dhe shqiptarët nuk mungonte, si duket ky ishte momenti vendimtar për orientimin e saj përfundimtar drejt kërkimeve, studimeve dhe paraqitjes së rezultateve të reja në fushë të albanologjisë. Dhjetë vjet më vonë ajo mban leksione për gjuhën dhe letërsinë shqiptare në Leningrad. Në të njëjtën kohë, deri në fund të jetës, vazhdon të bëjë kërkime në dy drejtime: në gjermanistikë, kontributi i të cilës është trajtuar në një studim më vete (f. 51-73) dhe në albanologji (gjuhësi, folklor dhe letërsi).

Në fushë të gjuhësisë ajo ka shkruar pjesën më të madhe të studimeve, veprave dhe njëkohësisht ka bërë kërkime me interes për vetë studimet historike dhe bashkëkohore, duke e vënë dialektologjinë në krye të vendit. Është e kuptueshme prandaj, pse disa nga artikujt dhe veprat e saj janë botuar jo vetëm në gjuhën ruse por edhe në gjuhën shqipe, si: Mbi strukturën morfologjike të gjuhës shqipe, Gjuha shqipe dhe dialektet e saj (vepër që për një kohë të gjatë ka qenë vepër e obliguar universitare në Tiranë dhe në Prishtinë), Koinea mbidialektore gege e veriut në gjuhën shqipe, Mbi kushtet paraprake të formimit të gjuhës letrare shqipe, Mbi brendinë historike të konceptit “dialekt”, Historia e një fjale (lat. bucca – shqip bukë), Çështje të dialektologjisë historike të gjuhës shqipe, Disa mendime rreth problemeve linguistike të kanunit, Disa arsyetime rreth problemit të unitetit linguistik ballkanik, Disa mendime mbi rolin e faktorit fonologjik në procesin e formimit të fleksionit nominal të shqipes, Kuptimi i kategorisë së admirativit në shqipen etj.

Një interesim dukshëm të përkushtuar për studimet shqiptare Desnickaja ka dhënë në fushë të folklorit, duke prekur pikat më të ndjeshme të kësaj lënde madje jo vetëm për albanologjinë por edhe për marrëdhëniet e saj me kulturat tjera të Ballkanit, si: Mbi lidhjet boshnjako-shqiptare në lëmin e poezisë epike, Folklorismi në letërsinë e arbëreshëve të Italisë në kohën e Rilindjes.

Edhe në fushë të letërsisë, ajo ka shënuar disa rezultate. Përveç veprës për gjuhën dhe letërsinë shqipe, ajo ka shkruar disa studime të cilat njëkohësisht i ka lexuar në konferenca shkencore dhe i janë botuar edhe në gjuhën shqipe, si: Naimi në visarin e përbashkët artistik të të gjithë popujve, Disa mendime mbi krijimtarinë poetike të Naim Frashërit, Mbi stilin poetik të Jeronim de Radës etj.

E shikuar në tërësinë e saj, brenda një sinteze të zgjeruar, vepra e Desnickajës ndahet në: a) ballkanistikë dhe albanistikë, b) histori e gjuhës dhe c. indoeuropeistikë.

Rezultatet e saj, në shumë fusha të dijes gjuhësore Desnickaja i ka lexuar dhe i ka diskutuar në shumë konferenca shkencore kombëtare dhe ndërkombëtare: Bukuresht, Bolonjë, Berlin, Milano etj.

Po kështu është paraqitur edhe me kumtesa nga albanologjia. Herën e parë duke e trajtuar gjuhësinë shqiptare në kuadër të konferencave ndërkombëtare në lidhje me gjuhët ballkanike: Sofje, Bukuresht, Pragë, Varshavë, Beograd, Kievë, Ohër etj., herën tjetër duke lexuar kumtesa brenda forumeve kombëtare të albanologjisë dhe më në fund duke i lexuar ato në shumë konferenca shkencore të Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, i cila në mënyrë të rregullt për më se 30 vjet është organizuar në Prishtinë, e ku Desnickaja ishte mjaft aktive.

Vendin më të rëndësishëm zë Bibliografia kronologjike e kontributeve të Desnickajes, së cilës iu referuam në shënimet mësipërme. Ajo hapet me vitin 1934 dhe mbyllet me vitin 2002, pra dhjet vjet pas vdekjes.

Pjesë më vete është paraqitja kronologjike e pjesëmarrjes së Desnickajes në tubimet shkencore ndërko¬mbëtare. Kronika hapet me vizitën e saj Shqipërisë dhe vazhdon me vizitat shkencore e kulturore të saj në Sofje, Amsterdam, Bukuresht, Berlin, Paris, Pragë, Milano, Bergen, Jenë, Edinburg, Bolonjë, Varshavë, Shkup, Prishtinë, Beograd, Vjenë, Moskë, Laipcigë, Ohër, Palermo, Bamberg, Paderbor, Paris etj. Në të gjitha këto qytete, kryesisht në kryeqytete, ajo shkon për të vizituar në kuadër të aktiviteteve të përgjithshme gjinore, për të mbajtur ligjërata e leksione, për të marrë pjesë në konferenca shkencore etj., ku gjuha shqipe, historia e kultura e popullit shqiptar zënë vend, qoftë si lëndë e krahasuar, qoftë si studim bazë.

Në kuadër të prezantimit sa më të plotë të kontri¬buteve të Desnickajes në këtë vepër është bërë përpjekje që ajo të pasqyrohet edhe si kronologji e punës së saj brenda fushave të interesimit të saj, duke pasur parasysh gjithnjë botimin e parë. Si për nga numri ashtu edhe për nga sasia kryet e vendit zënë studimet albanologjike e në kuadër të saj edhe ato ballkanistike njësitë 1-77, studimet gjuhësore, njësitë 78-110; hyrje në studimet indoeuropiane, njësitë 111-148; leksionet e kurseve, njësitë 149-158 dhe recensione e të tjera, njësitë 159-190. Fjala është për një tipologji të lëndës, përmes të cilës do të mund të bëheshin komente interesante dhe me interes për kontributin e Desnickajes në të gjitha fushat e theksuara më lartë. Ndryshe nga Krono¬logjia e botimeve dhe ribotimeve të saj, pasqyra e botimit të veprës së saj sipas fushave të interesimit: ballkanistikë, albanistikë, indoeuro¬pei¬stikë, etj., shoqërohet edhe me elemente të tjera pranë secilës njësi.

Vepra mbyllet me një literaturë të pasur të autorëve që kanë shkruar për Desnickajen.

Le të besojmë se kjo vepër ka sjellë një pasqyrë të plotë të kontributit të Desnickajes në fushë të gjuhësisë, me theks në studimet shqiptare dhe mendimi për vendin e saj në studimet albanologjike, më nuk ka pse të merret ad hoc prej artikujve të rastit. Kjo vepër dëshmon se Desnickaja hyn në rrethin e atyre studiuesve të shquar të albanologjisë që e kanë ngritur me nder ndërtesën e madhe të studimeve shqiptare.

PESËQIND VJET TË STUDIMEVE ALBANOLOGJIKE

August 11, 2023 by s p

Shkruan: Begzad Baliu/

Pesë shekuj pas fillimit të interesimit të studiuesve, udhëtarëve, murgjve etj., për shënimin e gjuhës shqipe, Profesor Jup Kastrati paralajmëroi veprën “Historia e albanologjisë”, në tri vëllime, ndërsa vëllimin e parë, shtëpia botuese “Argeta” e nxori nga shtypi pak ditë më parë .

Profesor Jup Kastrati është njëri prej majave të larta të studimeve shqiptare. Autor i rreth njëmijë njësive shkencore të botuara në gjuhën shqipe dhe gjuhë të huaja dhe autor i rreth tridhjetë veprave shkencore nga fusha e dialektologjisë (fushë e tij specializimi); gramatologjisë (autor i veprës kapitale “Historia e gramatologjisë shqipta¬re 1635-1944”); filologjisë (ka përgatitur veprat e plota të Jeronim de Rades); historisë së letërsisë (autor i veprave monumentale për Faik Konicen, Jeronim de Radën, Zef Jubanin dhe i dhjetëra studimeve në fushë të ndryshme studimore letrare e gjuhësore arbëreshe; autor i dhjetëra bibliografive të përgjithshme, autoriale dhe të speciali¬zuara, sikur pritej që një ditë të na e jepte edhe një vepër të tillë madhore, e cila do ta zgjeronte ciklin e veprave kapitale të dala dy shekujt e fundit: “Studimet shqiptare” të Hahn-it, “Fjalori etimologjik i gjuhës shqipe” i Gustav Majerit, “Fjalori…” i Kristofo¬ridhit, Studimet etimologjike të Norbert Joklit, “Studimet etimologjike në fushë të shqipes” (botimi i kësaj vepre në 7 vëllime ende nuk ka përfunduar), “Gramatika historike e gjuhës shqipe” e Profesor Shaban Demirajt, “Fjalori i gjuhës shqipe” (1954, 1980, 1984), “Gramatika normative e gjuhës shqipe” (1976) etj., pranë të cilave qëndrojnë veprat e rëndësishme teorike dhe kritike të Aleksandër Xhuvanit, Holger Pedersenit, Maksimilian Lambercit, Selman Rizës, Erik Hampit, Androkli Kostollarit, Mahir Domit, Kolec Topallit etj.

Ky vëllim është i pari, nga tre vëllime sa ka dorë¬shkrimi, i cili përfshin periudhën 1497-1853, nga Arnold von Harffi deri te Hahn-i, apo sikur shkruan autori, ky është vëllimi që përfshin studimet parashkencore të albanologjisë; vëllimi i dytë i cili përfshin periudhën 1854-1942, pra përfundon me studiuesin e madh Norbert Jokli, mbase më të madhin në gjithë dijen albanologjike të shekullit XX; dhe vëllimin e fundit që përfshin periudhën 1943-1997.

Ndonëse për një vepër të madhe, jo vetëm me përmasa të gjera për nga përfshirja historike, por edhe për përmasat e shqyrtimit të periudhave dhe të autorëve e veprave të tyre veç e veç, parathënia e Profesor Jup Kastratit nuk është një pasqyrë e veprës por një shpjegim i rastit për lexuesit, lidhur me vështirësitë që i kanë dalë autorit gjatë punës për përmbylljen e këtij projekti. Autori fillimisht ka theksuar mungesën e përvojës në studimet e këtij lëmi, nëse këtu përjashtohen hapat minor por të rëndësishëm të Norbert Joklit, Gaetano Petrotes, e ndonjë tjetër, sprovat e të cilëve me kalimin e kohës dhe ma arritjen e rezultateve të reja në fushë të gjurmimit, janë zbehur shumë, punën që i ka dalë në hulumtimin e veprave të vjetra, të cilat sikur shkruan në hyrje, i ka parë e vlerësuar me metodën dhe përvojën e tij vetjake, ndërsa vlerësimet e të tjerëve i ka marrë gjithmonë në mënyrë kritike; dhe më në fund, parimin e tij që ka ndjekur në këtë vepër: vlerësimin e të gjitha veprave të deritashme me lapsin e gjuhëtarit shqiptar.

Pra, metoda përshkruese – historike e studimit, periudhat historike të saj, autorët dhe veprat, prezantimi dhe vlerësimi historik i tyre nga studiuesit e jashtëm e të brendshëm, si dhe përfundimet autoriale janë disa nga çështjes themelore që e përbëjnë monografinë “Historia e albanologjisë”, 1497-1997.

Autori merret me përkufizimin e studimit të albanolo¬gjisë si shkencë, me disiplinat e saj, me të dhënat e letërsisë greke dhe romake për gjuhën, vendin dhe jetën e ilirëve, për të veçuar një detaj shumë interesant se, bie fjala, Pleurati (shek. II, p.e.s.) e ka njohur gjuhën e ilirëve, por fatkeqësisht, në gjuhën ilire nuk ka mbetur asnjë fjali, pos disa fjalëve të mesapëve (një fis i diskutuar i ilirëve përtej deti) të cilat mbeten çelësi i vetëm për gjuhën e ilirëve.

Fatkeqësisht, me një vonesë të theksuar, vetëm pas hyrjes së historicizmit si metodë për njohjen e objekteve të zhvillimit të shoqërisë, në gjysmën e shek. XIX, u hodhën themelet e albanologjisë si shkencë më vete. Këtë zhvillim të albanologjisë autori e ndan në tri etapa:

Etapa e parë përfshin periudhën e lindjes së alba¬no¬lo¬gjisë si shkencë mbi Shqipërinë, shqiptarët dhe mbi prejardhjen e tyre. Studimi i tyre bëhej në forma të përgjithshme, ndërsa metodat e studimit ishin ato që përgjithësisht përcillnin lëvizjen e shkollës së romantizmit europian.

Etapa e dytë hapet me trashëgiminë e Hahn-it dhe mbyllet me studimet e Tagliavinit. Kjo është metoda më e përparuar shkencore e kohës, shko¬lla gjermane e grama-tikanëve të rinj që arritën të ngrenë jo vetëm studimet albanologjike por edhe europiane të kohës në përgjithësi, në shkallë të studimeve moderne. Rëndësia e etapës së dytë të studimeve albanologjike qëndron edhe në faktin se gjatë kësaj periudhe dallohet për specifiken e formimit të shkencës së albanologjisë nga vetë shqiptarët, bëhet individualizimi i studiuesve shqiptarë dhe të huaj, si dhe nga ngritja dhe çua¬rja përpara e temave të veçanta të albanologjisë.

Etapa e tretë dallohet po kaq për specifikat e saj të organizimit institucional, numrin e madh të studiuesve vendës dhe të huaj etj. Kjo është etapa që fillon me njërin prej studiuesve më të mëdhenj edhe sot të albanologjisë Norbert Joklin dhe mbyllet me punën e bërë në ditët tona. Kjo është koha e ngritjes së institucioneve shkencore shqip¬tare në Shqipëri dhe Kosovë dhe e një rrjeti të tërë të lektorateve të gjuhës shqipe nga Shqipëria deri në Amerikë e në Kinë, e monogra¬fi¬ve të veçanta në fushat speciale jo vetëm të historisë së albanologjisë por edhe të gjuhësisë. Kjo është etapa e shikimit kritik të të arriturave në fushë të albanologjisë dhe zgjerimi i fushës së studimit të saj me metoda të reja. Kjo është etapa e kulmimit të gjuhësisë shqiptare, kur do të botohen vepra kapitale në fushë të gramatikës, etimo¬lo¬gjisë, leksiko¬grafisë, dialekto¬logjisë etj., dhe e formimit të individualiteteve shkencore, si: Aleksandër Xhuvani, Kostaq Cipo, Eqrem Çabej, Selman Riza, Idriz Ajeti, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Jup Kastrati, Besim Bokshi, Rexhep Ismajli etj.

Për paraqitjen e kësaj vepre është me rëndësi edhe mënyra se si Profesor Jup Kastrati ndan studimet albano-logjike: në shkencat historike dhe filologjike (gjuhësi, letërsi dhe folklor). Edhe brenda shkencave filologjike, nga autori është përjashtuar letërsia dhe folklori. Pra, në këtë monografi është trajtuar vetëm pjesa gjuhësore-filolo¬gjike dhe është trajtuar me metodën diakronike e sinkro¬nike duke pare veç e veç periudhat historike, etapat e studimit, autorët dhe veprat, disiplinat dhe metodat e studimit etj.

Duke mbyllur shënimet për këtë vëllim të rëndësishëm të albanologjisë, me qëllim që të mos përsëris disa elemente të thëna që më parë këtu, dua të shënoj disa përfundime:

“Historia e albanologjisë” e Profesor Jup Kastratit është sprova e parë në historinë pesëqindvjeçare të shkrimit të saj për të përmbledhur gjithë atë që është e njohur gjatë këtyre pesë shekujve në fushë të albanologjisë;

Vepra është shkruar me metodën përshkruese -historike, me të cilën autori punon tash e më shumë se pesëdhjetë vite, prandaj është e kuptueshme pse brenda kapitujve të saj autori ka arritur të korporojë një material të bollshëm, info¬rma¬tiv, arkivor, antologjik, studimor dhe sintetizues;

Vepra përbëhet jo nga një përmbajtje strikte e historisë së albanologjisë, siç është, bie fjala, Historia e letërsisë shqiptare (romantizmi I-III) e Profesor Rexhep Qosjes, por një tërësi e studimeve të Profesor Jup Kastrati për autorë, vepra dhe periudha historike, të cilat autori i ka shkruar në kohë dhe periudha të ndryshme, e të cilat duke qenë një numër i madh, ato mbulojnë gjithë historinë e albanologjisë dhe veprën si të tillë, më parë se sa një vepër sintezë e historisë së albanologjisë, do të mund të quajmë tërësi e studimeve të Profesor Jup Kastratit në fushë të albanologjisë, që mund të bëjnë një “Histori të albanologjisë”;

Duke qenë vepër e mbushur me materiale arkivore, bibliografi shteruese, sinteza projektesh shkencore nga më të ndryshmet, studime mbi veprat veç e veç, sipas shkollave të kohës, dhe histori e vlerësimit të saj nga disa breza studiuesish me radhë, kjo vepër bëhet që tash sintezë e një pesëqindvjeçari dhe bazë e një projekti të ri me projeksione më stabile në shkallë të paraqitjes së studiuesve, në nivel të paraqitjes së veprave dhe të çështjeve që ato shtrojnë dhe në interes të përfaqësimit sa më shterues të tezave shkencore;

Me këtë vepër Profesor Jup Kastrati e ka përmbushur atë zbrazëti, të cilin e kanë lënë Profesor Eqrem Çabej dhe Profesor Shaban Demiraj. Ndërmjet Eqrem Çabejt (etimolog) dhe Demirajt (historian i gramatikës), Profesor Jup Kastrati ka zënë vend nderi dhe ka krijuar një trinom të madh të historisë së albanologjisë.

Veprat e tilla natyrisht çmohen edhe për aspektin teknik të botimit dhe këtu do të mund të thekso¬nim për lakmi formatin e zakonshëm shkencor, botimin paralel me kopertina të forta dhe të buta si dhe mbështje¬llësin kolor të tyre. Mirëpo në të ardhmen ka edhe çka të plotësohet edhe nga autori edhe nga botuesi. Nga autori kërkohet plotësimi i veprës edhe me këto elemente: fotografitë e studiuesve të prezantuar, kopertina e veprave dhe revistave, fototip i pjesëve të teksteve më të rëndësi¬shme të shkrimeve dhe dokumenteve, fotografitë e institu¬ci¬oneve më të rëndësishme ku janë zhvilluar akti¬vitete në fushë të albanologjisë etj. Një vepër e tillë me kaq shumë të dhëna do të ishte me shumë interes sikur të kishte një kronikë të lëvizjeve kulturore e historike të kohës në Ballkan dhe Europë, krahas një kronike të lëvizjes kulturore e historike të kohës tek shqiptarët bashkë me biografitë e dijetarëve prezent, treguesin e emrave, treguesin e personave dhe treguesin e çështjeve të trajtuara etj. Në interes ka qenë edhe stabilizimi i fusnotave dhe shënimeve nga ana e kompjuteristit, shpërndarja kompjuterike e tekstit, organizimi i titujve dhe nëntitujve si dhe madhësia standarde e faqeve etj. E di se botimi i tillë kërkon investime të mëdha por investimet gjysmëshekullore të studiuesve të tillë sikur është Profesor Jup Kastrati, do të duhej shpaguar edhe me investimet tona.

PROFESOR JORGJI GJINARI DHE ALBANOLOGJIA E GJYSMËS SË DYTË TË SHEKULLIT XX

August 8, 2023 by s p

Shkruan: Prof. Begzad BALIU/

Një hyrje bio-bibliografike

Jorgji Gjinari (Berat, 1931 – Tiranë, 2020) është njëri prej përfaqësuesve të veçantë të gjuhësisë shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX. Duke qenë bartës i një prej fushave më të veçanta të gjuhësisë shqiptare: dialektologjisë, Jorgji Gjinari përfaqëson atë brez studiuesish shqiptarë që lidhej me personalitetet e shquara të kohës: Mahir Domin, Eqrem Çabejn, Selman Rizën, Aleks Budën, Androkli Kostallarin, Xhevat Lloshin etj., të cilët ishin formuar në shkollat më të mira ndërkombëtare të kohës; ndërsa duke qenë drejtues institucionesh dhe projektesh të mëdha shkencore nacionale, ai para së gjithash hyn në rrethin e atyre albanologëve shqiptarë që u formuan brenda shkollës shqiptare, si: Shaban Demirajt, Jani Thomajt, Jup Kastratit, Gjovalin Shkurtajt, Tomor Osmanit etj., të cilët u bënë bartës të dy proceseve njëkohësisht: ngritjes së institucioneve albanologjike dhe projekteve nacionale albanologjike.

Profesor Jorgji Gjinari i përbashkon këta dy breza, në dy procese të rëndësishme: së pari, si drejtues i projekteve të mëdha nacionale në fushë të dialektologjisë, sikur është Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe (I, II), dhe seria e vëllimeve me studime “Dialektologjia shqiptare”, dhe si titullar universitar i lëndës së Dialektologjisë, me të cilën identifikohej për shumë dekada, krahas bashkëkohësve: Eqrem Çabejt e Idriz Ajetit (historianë të gjuhës), Mahir Domit (sintaksolog), Selman Rizës e Shaban Demirajt (gramatikanë), Jup Kastratit (albanolog), Jani Thomajt (leksikograf), Androkli Kostallarit (standardolog), Shefki Sejdiut (semasiolog dhe ballkanolog), Gjovalin Shkurtajt (sociolinguist), Tomor Osmanit (historian i alfabetit), Ruzhdi Ushakut (etnolinguist), Xhevat Lloshit (semantist), Anastas Dodit (fonetikan) etj.

Me punën e tij jo shumë të vëllimshme hulumtuese, në krahasim me disa nga bashkëkohësit e tij, Profesor Jorgji Gjinari ka shënuar disa veçori shkencore dhe ka sjellë qasje bashkëkohore në fushë të metodologjisë së kërkimit shkencor, të cilat i kanë munguar dijes albanologjike të kohës në Tiranë. Në zhvillimet e tanishme të mendimit shkencor, kur modelet e kërkimeve të gjysmës së dytë të shekullit XX, janë bërë temë hulumtimi ndër arkiva, dhe diskutimi për çështje të zhvillimit të shkencave shqiptare, historianit të albanologjisë nuk mund t’i shpëtojë fakti se nga mesi i viteve ’70 e më tej, kur konceptet ideologjike në letërsi, histori e në disa fusha të tjera përmbysnin projektet shkencore nacionale, ai botonte artikuj shkencorë në fushë të dialektologjisë mbështetur në konceptet e gjuhësisë së përgjithshme të strukturalistëve më të shquar të shekullit XX: Ferdinand de Sosur, N. S. Troubetskoy, Roman Jakobson, Andre Martinet, rezultatet e cilave do t’i kurorëzojë me disertacionin e doktoratës Sistemi fonologjik i dialekteve të gjuhës shqipe (1983), si dhe me njërën prej monografive më sistematike të kohës, madje jo vetëm në fushë të dialektologjisë, veprën Dialektet e gjuhës shqipe (1989). Në kontekstin institucional të organizimit dhe dijes shkencore të albanologjisë, kulmet e kërkimeve të tij arrihen me Atlasin dialektologjik të gjuhës shqipe, të cilin e drejton si bartës i projektit, por në të njëjtën kohë është edhe hartues, krahas bashkëkohësve të tij. Në këtë projekt të madh shkencor, dijes albanologjike, nacionale, Profesor Gjinari do t’i prijë me tekstin themelor Parimet themelore të “Atlasit dialektologjik të gjuhës shqipe”, në të cilin, në mënyrë sintetike ka reflektuar gjithë përbërësit teorikë, metodologjikë dhe praktikë të punës që e kanë bërë anëtarët e këtij projekti të madh nacional: Jorgji Gjinari, Gjovalin Shkurtaj, Bahri Beci dhe Xheladin Gosturani, si dhe bashkëpunëtorët e tyre në Kosovë, Mal të Zi, Maqedoni, ndër Arbëreshët e Italisë dhe në kolonitë e tjera shqiptare nëpër botë.

Kontributi i Profesor Jorgji Gjinarit në këtë vëllim do të shquhet në mënyrë të veçantë edhe me studimet e përfshira brenda projektit. Ato janë tekste të karakterit teorik, krahasues, praktik dhe orientues për disa çështje dhe për disa aspekte, të cilat Atlasin dialektologjik të gjuhës shqipe e bëjnë vepër model të projekteve të mëdha nacionale, të cilat nuk i kemi, dhe të krahasueshme me projekte të kësaj natyre në rajon dhe më gjer në Europë. Të kësaj natyre janë tekstet me karakter dialektologjik, sociolinguistik e etnografik Izoglosa leksikore në “Atlasin dialektologjik” dhe zakone krahinash, Ylber/arc-en-cie…, Vështrim i dialekteve nga aspekti strukturor në hartat e “Atlasit dialektologjik”, Arbërishtja e Italisë dhe çamërishtja në “Atlasin dialektologjik”, Fjala perëndon (dielli) në “Atlasin dialektologjik”, Variantet leksikore të hartave të “Atlasit dialektologjik” të krahasuara me normën e gjuhës shqipe.

E parë në tërësinë e saj vepra shkencore e profesor Jorgji Gjinarit mund të vlerësohet mbështetur në dy paradigma: së pari, mbi strukturën shkencore të saj: monografitë Sistemi fonologjik i dialekteve të gjuhës shqipe dhe Dialektet e gjuhës shqipe; studimet monografike: Vërejtje mbi të folmen e krahinave Krasniqe, Gash e Butyç të rrethit të Tropojës, Vëzhgime mbi të folmen e Bregut të Bunës; tekst pedagogjik: Dialektologjia shqiptare (disa ripunime); tipologjitë historike: Për historinë e dialekteve të gjuhës shqipe, Mbi disa elemente sllave në të folmet veriore të Shqipërisë jugore, a bashkëkohore: Sprovë për një ndarje dialektore të gjuhës shqipe, Toskërishtja veriore dhe grupimi i të folmeve të saj); trajtesat: Gjuha letrare, drejtshkrimi dhe dialektet e shqipes, Gjuha letrare shqipe në një fazë të re; vlerësimet: Gjendja dhe perspektiva e dialekteve shqipe, Dialektologjia shqiptare në vendin tonë gjatë 25 vjetëve të çlirimit etj., dhe së dyti, sipas karakterit të kërkimit: kronologjik – në kontekst të avancimit shkencor, si dhe rolit që kishte në arritjet shkencore kryesisht në fushë të dialektologjisë dhe planifikimit gjuhësor; po edhe historiko-kronologjik, – në kontekst të trajtimit të dukurive dhe fenomeneve dialektologjike në diakroni e sinkroni, si përbërëse themelore të zhvillimit të historisë së gjuhës shqipe.

Mbështetur në vlerësimet e gjertanishme të filologëve të sotëm shqiptarë, në biografinë e Jorgji Gjinarit do shquar edhe ekspeditat e tij në vise të ndryshme të Shqipërisë, të Kosovës dhe të Arbëreshëve të Italisë, mbi bazën e të cilave ka përgatitur disa monografi përshkruese për të folmen e Beratit, të folmen e krahinës së Oparit, Skraparit, Myzeqesë, Mallakastrës, Devollit, Korçës, Tropojës, Bregut të Bunës etj., si dhe një aktivitet veçanërisht të lakmuar nga të gjithë filologët e gjysmës së dytë të shekullit XX: të qenit pjesëmarrës në konferencat kryesore të albanologjisë, si dhe delegat në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972), e Jorgji Gjinari ishte jo vetëm pjesëmarrës i Konferencave të Albanologjisë po edhe delegat e madje anëtar i Komisionit Organizues të këtij Kongresi.

Veprat monografike

Po të shihet me kujdes biografia jetësore dhe bibliografia shkencore e Jorgji Gjinarit nuk është vështirë të nxirret një përfundim shumë komplementar i formimit të tij shkencor, i cili në këtë rast do të mund të përshkallëzohet me dy veçori. E para ka të bëjë me ngritjen cilësore dhe avancimin arsimor dhe sidomos metodik e bashkëkohor, të cilat shihen dukshëm në kronologjinë e studimeve të tij dhe e dyta, që ndërlidhet me ngritjen e tij shkencore, nga kërkuesi në terren dhe përshkruesi i të folmeve gjuhësore, deri te autori i studimeve të avancuara gjuhësore të karakterit teorik e monografik. Ky proces formues e konceptual në bibliografinë e tij bartet nga studimet sintetike, deri te arritjet më të mira të paraqitura në vëllime monografike me qasje serioze jo vetëm të karakterit teorik, por edhe historiko-gjuhësor e sistematik. Nuk është e rastit prandaj pse në kohën kur shumë bashkëkohës të tij veprimtarinë shkencore e fillojnë me disa artikuj të rastit dhe e kurorëzojnë me sinteza monografike, Jorgji Gjinari, para se t’i kurorëzojë dy monografitë e tij shkencore boton disa studime me karakter monografik dhe riboton disa herë tekstin universitar për lëndën e Dialektologjisë, fillimisht si dispensë, pastaj si kurs, e më pastaj si tekst universitar, dhe në fund edhe si bashkautor me Profesor Gjovalin Shkurtajn.

(…)

Dy sinteza në një monografi

Në studimet dialektore shqiptare monografia Dialektet e gjuhës shqipe është njëra prej veprave më të mira në këtë fushë. Disa dekada me radhë në studimet dialektore janë botuar dhjetëra monografi përshkruese dhe historiko-gjuhësore, por ndikim më të madh e kishin ajo e Cimohovskit për të folmen e Thethit dhe ajo e Idriz Ajetit për të folmet e Zarës. Si e para ashtu edhe e dyta janë shquar për karakterin sintetik dhe metodën historiko-gjuhësore të qasjes, porse vetëm Jorgji Gjinari me veprën e tij Dialektet e gjuhës shqipe do të arrijë të sjellë një sintezë mjaft të plotë për tërësinë historike, fonetike dhe morfologjike të të folmeve të gjuhës shqipe, të cilën autori i saj me të drejtë e quan një traktat për dialektet e shqipes.

Monografisë Dialektet e gjuhës shqipe i kanë paraprirë disa studime përshkruese të kërkimeve të tij në krahina etnografike brenda dhe jashtë Shqipërisë, si dhe disa studime teoriko-gjuhësore për fenomene dhe dukuri historike e bashkëkohore të dialekteve të shqipes, po edhe një monografi sintetike për sistemin fonologjik të dialekteve të gjuhës shqipe. Ajo është shkruar, veç tjerash, edhe pas kërkimeve sistematike, që bashkëkohësit e tij kanë bërë në krahina të ndryshme etnografike në gjithë hapësirën shqiptare dhe në diasporën historike, prandaj sintezat e tij më parë se sa përshkrues kanë karakter përgjithësues dhe strukturor. Në të vërtetë, sikur thuhet në fjalën hyrëse të autorit, në këtë vepër “çdo dukuri dialektore është analizuar nga aspekti strukturor dhe funksional, sipas parimeve të N. S. Trubeckoit të parashtruara për dallimet dialektore, fonetike në veprën e tij Principes de phonologie. Për analogji, me klasifikimin e dallimeve fonetike është bërë edhe klasifikimi i dallimeve morfologjike po sipas kriterit strukturor dhe funksional”. Sikur mund të shihet prej arritjeve të tij në disa nga studimet teoriko-gjuhësore të mëparshme dhe sikur mund të vlerësohet prej kapitujve të këtij vëllimi, analizat e kësaj natyre, të mbështetura në kriteret strukturore të parimeve të Trubeckoit dhe të shkollës së tij, zgjerojnë hapësirat dialektore të tipareve të njëjta gjuhësore të shqipes, ndryshe nga analizat tradicionale, të cilat dallimet dialektore i copëzojnë dukshëm më shumë dhe përveç koncepteve historiko-gjuhësore, në fushë të planifikimit gjuhësor dëmtojnë arritjet e gjertanishme, për të mos thënë thellojnë dallimet dialektore në kundërshtim me afrimin e tyre në interes të shqipes standarde.

Monografia hapet me një parathënie të shkurtër, por përmbyllet me një rezyme të zgjeruar në gjuhën frënge. Kapitullin e parë e përbëjnë dy tema të mëdha të dy projekteve shumë të rëndësishme në studimet dialektore: hulumtimet e gjertanishme në fushë të dialektologjisë dhe rezultatet e tyre në kurorëzimin e Atlasit dialektor të gjuhës shqipe. Në të vërtetë, kapitulli i parë është një hyrje në studimet dialektologjike shqiptare në kontekstin historik dhe një paraqitje e arritjeve të tyre në fund të shekullit XX.

Kapitulli i dytë mund të thuhet se është një paraqitje sintetike e kërkimeve dhe përshkrimeve të gjertanishme në fushë të dialektologjisë, të cilat zënë vend në kapitullin e parë. Në kapitullin e dytë, të përbërë prej dy temave të mëdha paraqiten mendimet e gjertanishme për ndarjen e sotme dialektore të gjuhës shqipe, në kontekstin historik dhe gjeografik e etnografik, ndërsa në temën e dytë është parë e gjithë kjo në kontekst të zhvillimeve të saj gjatë historisë, fillimisht si dije e gjertanishme e pastaj edhe si tipologji e saj në kontekst të zhvillimit të brendshëm dhe në kontekst të lidhjes së saj me vetë historinë e popullit shqiptar.

Kapitulli i tretë zë pjesën qendrore të gjithë veprës. Në këtë kapitull bëhet një tipologji dhe sillen rezultate të reja në fushë të studimit të sistemit fonologjik të dialekteve të gjuhës shqipe. Fillimisht iu bëhet një vështrim thelbësor dy problemeve qenësore të kësaj teme: aspektit historik, pra studimit të gjertanishëm të sistemit fonologjik, si dhe aspektit metodologjik të qasjes, pra kritereve që janë përdorur për klasifikimin e dallimeve dialektore fonetike të shqipes. Më tej, janë trajtuar si sythe më vete sistemi i zanoreve dhe sistemi i bashkëtingëlloreve në gjendjen e sotme. Brenda sythit të sistemit të zanoreve dhe varianteve të tyre, pasi është sjell i plotë inventari i fonemave zanore, janë trajtuar në mënyrë të veçantë funksionet e tyre, variantet fonetike, si dhe dallimet në përbërjen fonematike të fjalëve. Po kështu është vepruar edhe me sythin për sistemin e bashkëtingëlloreve, në të cilin pasi është identifikuar i gjithë inventari i fonemave bashkëtingëllore është hedhur dritë mjaft e plotë edhe në sistemin e fonemave, funksionin e fonema, variantet dhe dallimet në përbërjen fonematike të fjalëve. Ashtu si edhe në kapitullin e parë edhe në këtë kapitull të dytë, janë parë dhe janë trajtuar me kujdes ndryshimet në sistemin e fonemave gjatë historisë së dialekteve. Në sistemin e parë të ndryshimeve ai ka parë dhe trajtuar me interes dukuritë e karakterit historik, sikur janë zanoret hundore të gegërishtes dhe ə-ja e theksuar e toskërishtes, zanoret gojore të gjata dhe të shkurtra, zanoret e theksuara i dhe u; togjet e zanoreve ua, ye dhe ie; ndërsa brenda ndryshimeve në sistemin e bashkëtingëlloreve janë trajtuar rotacizmi, bashkëtingëlloret qiellzore c dhe ɟ, grupet e bashkëtingëlloreve kl dhe gl, si dhe disa aspekte të natyralizimit të kundërvënieve të bashkëtingëlloreve.

Prej kërkimeve dhe studimeve mjaft të thella në strukturën e sistemit fonetike të zanoreve e të bashkëtingëlloreve, të para ndaras, në diakroni e sinkroni, autori arrin të sjellë disa përfundime të cilat tri më duken përfaqësuese:

a) në përgjithësi, konstaton autori, shihet se më shumë ndryshime fonetike kanë pasur të folmet e dialektit verior. Në këtë aspekt, toskërishtja paraqitet më e njësishme në sistemin fonetik. Njësia në dialektin jugor shihet edhe në sistemin e fonemave bashkëtingëllore;

b) dialekti verior paraqitet më pak i njësishëm në sistemin fonetik, e megjithatë edhe në këtë dialekt njësia nuk mungon, sidomos në pjesën relevante të tij; dhe

c) përfundon Jorgji Gjinari “njësia fonetike në thelb është ruajtur dhe ka arritur deri në ditët tona, çka nxjerr në dukje qëndrueshmërinë e bashkësisë gjuhësore dhe etniko-politike të shqiptarëve”.

Ndonëse jo në përmasa të kapitullit të mëparshëm për strukturën historike dhe bashkëkohore të sistemit fonetik të shqipes, në një kapitull më vete paraqiten edhe dallimet morfologjike të dialekteve të shqipes, sipas një klasifikimi strukturor. Ai hapet me konceptet teoriko-gjuhësore dhe metodologjike që janë përdorur për klasifikimin e këtyre veçorive, për të thelluar kërkimet e tij për dallimet në inventarin e strukturave të kategorive gramatikore; për dallimet në variantet e strukturave gramatikore; për dallimet në dendurinë e përdorimit të varianteve strukturore; dhe për dallimet fonetike të varianteve strukturore.

Monografia Dialektet e gjuhës shqipe përmbyllet me një kapitull të karakterit sintetik dhe pragmatik, pa të cilin nuk mund të merren me mend studimet e kësaj natyre nga brezi i studiuesve si Jorgji Gjinari. Ky brez, që një jetë të tërë ia ka kushtuar planifikimit gjuhësor, shqipes standarde, apo gjuhës letrare, sikur thuhej në terminologjinë e kohës, është e kuptueshme që veprat e kësaj natyre t’i kenë përmbyllur me një kapitull si ky, për marrëdhëniet e sotme të dialekteve me gjuhën letrare. Megjithëse të theksuara dhe të ritheksuara shpesh në kapitujt e mëparshëm, sa herë i sillte natyra e këtij studimi, fenomenet dhe dukuritë fonetike a morfologjike të të folmeve të shqipes, janë të lidhura ngushtë me sintezën e madhe të planifikimit gjuhësor, në të cilën kontribut të rëndësishëm ka dhënë edhe Jorgji Gjinari. Në këtë kapitull trajtohen tri tema themelore të kësaj natyre: përbërja e gjuhës letrare në raport me dialektet, tiparet dalluese dialektore që tërhiqen nga dialektet nën veprimin e gjuhës letrare, si dhe tiparet dalluese dialektore që hyjnë në gjuhën letrare për pasurimin, pastrimin dhe zhvillimin e saj të mëtejshëm.

Vepra mbyllet me një syth për literaturën e përzgjedhur, një veçanti kjo e akribisë shkencore dhe mjaft e veçantë e Jorgji Gjinarit në studimet albanologjike.

Dëshmi të historisë së gjuhës shqipe për kohën dhe vendin e formimit të popullit shqiptar

Prej studiuesit që dekada të tëra ka sjellë sinteza më të mëdha a më të vogla për çështje të dialektologjisë historike, është e natyrshme që të sillte edhe sintezën e madhe të dukurive dialektologjike, që dëshmojnë për vendin e formimit të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe. Një përmbledhje posaçërisht të plotë dhe analitike e sintetike Profesor Gjinari e ka paraqitur në kumtesën e tij të lexuar në Konferencën kombëtare të formimit të popullit shqiptar, të gjuhës dhe të kulturës së tij, në Tiranë më 1982. Në të vërtetë kumtesa e tij e kësaj konference i tejkalonte pritjet për përmasën historike, gjuhësore dhe kulturore të paraqitjes. Në shtratin e saj, përtej referencave gjuhësore a dialektore, silleshin të dhëna historike e demografike, etnologjike e kulturore për popullin shqiptar e për popujt fqinjë, për periudha të mëdha historike dhe për formacione kulturo-historike të hapësirës shqiptare, ballkanike dhe madje europiane e aziatike. “Në formacionin e një perandorie me një konglomerat këmbimesh siç ishte ajo e Bizantit, – e fillonte diskutimin Profesor Gjinari, – ku përfshiheshin edhe shqiptarët, është e natyrshme që të ketë pasur përzierje grupesh të popullsive të ndryshme jo vetëm në kufij, por edhe brenda territori të një populli. Një gjendje e këtillë me grupe etnike heterogjene u krijua në disa territore të shqiptarëve në kohën e Bizantit me futjen e sllavëve dalë nga dalë deri në thellësi.

Këtë gjendje, përveç me të dhëna të karakterit historik e demografik, kulturor e sociolinguistik, autori e dëshmonte edhe me një numër jo modest të toponimeve të sotme me prejardhje sllave, të cilat dëshmojnë se deri në kapërcyell të mijëvjeçarit të parë dhe mijëvjeçarit të dytë në trojet shqiptarëve ishte formuar një shtresë qendrash të banuara me emra sllavë. Toponimet sllave, të sjella nga Profesor Gjinari dëshmojnë gjithashtu se edhe në shekujt e parë të mijëvjeçarit të dytë është formuar një shtresë tjetër vendbanimesh me emra sllavë, me një shtrirje më të madhe se ato të mijëvjeçarit të parë. Karakteristikë e këtyre toponimeve është se ato dëshmojnë qartë për shtresën e pushtimeve bullgare dhe serbe, por ato njëkohësisht nuk tumirin në asnjë mënyrë mendimin e disa studiuesve të dijes sllave, të udhëhequr nga sllavisti A. M. Selishqev, se shqiptarët u vendosën në këto hapësira duke ardhur dhe duke u ngulitur herë pas here në grupe të vogla. Mendimeve të Selishqevit, Profesor Gjinari do t’iu kundërvihet ashtu si edhe pararendësi i dijes albanologjike Norbert Jokli, duke vendosur në plan të parë metodologjinë e kërkimit. Është e panatyrshme dhe metodologjikisht e papranushme që nga e gjithë historia e një populli të nxirren konstatime përfundimtare, duke u mbështetur vetëm në përbërës të caktuar a të përzgjedhur dhe duke përjashtuar pjesën tjetër të jetës materiale e shpirtërore të tij. Në studimin e tij, për të mos i ikur diskutimit të studiuesve sllavë, Profesor Gjinari vë në plan të parë pikërisht toponiminë e kësaj natyre, të shpërndarë nga Jugu në Veri, e madje edhe në Kosovë: Bushtricë, Plashnik, Shtërmen, Belishovë etj., të cilat tregojnë qartë se s sllave është shndërruar në sh, nëpër gojë të shqiptarëve. Toponime si këto janë të një kohe kur në gjuhën shqipe ende nuk kishte marrë fund procesi i kalimit të fonemës s në sh, d.m.th. para shekullit X. Në të vërtetë, kjo është një shtresë toponimike e hapësirës shqiptare që dëshmon për vazhdimësinë e sistemit fonetik, përkatësisht dukurive fonetike të tij, të bartura nga periudha e antikitetit, prandaj edhe mund të themi, edhe të atij sistemi toponimesh të kësaj periudhe të hapësirës shqiptare: Nish, Shkup, Shtip, Sharr, Shkodër etj.

Ndryshe ndodh me ato toponime të proveniencës sllave, që në hapësirën shqiptare shfaqen mjaft dendur në mijëvjeçarin e dytë, e ku s sllave, ashtu si në fjalët shqipe të kësaj periudhe, ka mbetur e pandryshuar: Bistricë, Bistrovicë, Belesovë, e që kanë po një prejardhje si Bushtricë, Belishovë etj. Në këto toponime gjejmë edhe tipare të tjera, sikur është rotacizmi dhe kalimi i a në ë, si zhvillime të brendshme që ndajnë dy dialektet e saj.

Në ndihmë të kërkimeve të tij dhe të metodave shkencore që përdor, Profesor Gjinari mbështetet edhe në konceptet shkencore më bashkëkohore që sjell dija linguistike e shekullit XX, prandaj në studimin e tij nga aspekti metodologjik mbështetet edhe në teorinë e Ferdinand dë Sosyrit, sipas të cilit “atje ku është i prerë kufiri midis dy gjuhëve, atje ku kalimi bëhet përnjëherë nga një gjuhë në tjetrën, ai kufi është relativisht i ri, atje ku kalimet bëhen nga një gjuhë në tjetrën kufiri është i lashtë sepse ka pasur kontakte të vazhdueshme, nuk kanë ndodhur lëvizje dhe zhvendosje të popujve që i flasin ato gjuhë. Këtë mendim të F.W. Sosyrit të dhënë për gjuhë të ndryshme mund ta zbatojmë edhe për dialekte të një gjuhe, në rastin tonë për dialekte të gjuhës shqipe”, përfundonte Gjinari.

Për ta përmbushur këtë koncept të Sosyrit, Profesor Gjinari sjell edhe tiparet e veçanta të arbërorëve dhe dialekteve të shqipes, e kjo do të thotë të fatit të arbërorëve, të cilët ndryshe prej popujve të Europës që u zhvilluan në një ombrellë të feudalizmit europian, ata u zhvilluan nën ombrellën e dy perandorive, porse nuk japin asnjë dëshmi shpërnguljeje të popullatës nga njëra hapësirë në tjetrën dhe nuk kemi lindje të dialekteve të reja, porse kemi pushimin e veprimit të procesit të rotacizmit të n-së. Në këtë rrjedhë vihet në dukje se të folmet shqipe në hapësirë vijnë njëra pas tjetrës sipas shkallës së afërsisë së tyre gjuhësore, nuk ndërpritet vijimësia, e kjo tregon se nuk ka pasur gjatë mesjetës shpërngulje e zhvendosje të grupeve të popullsisë shqiptare nga një skaj i territorit të tyre në një skaj tjetër, nga qendra në periferi ose nga periferia në qendër. Pra, “këto grupe të mëdha të folmesh si degëzime brenda dy dialekteve u formuan gjatë mesjetës dhe morën një shtrirje sipas territoreve”.

Si as edhe një tekst tjetër i kësaj konference, studimi i Profesor Gjinarit kontekstualizohet edhe në krahasimin e tij me situata të ngjashme të hapësirës ballkanike. Studiuesve sllavë, do t’ua kujtojë se janë faktorët e jashtëm politikë, të fillimit të këtij shekulli (XX), ata që shkëputen dhe lanë jashtë kufijve pjesët më të mëdha të territoreve shqiptare, por këta faktorë nuk mund të përdoren për të mjegulluar të vërtetën e historisë. Përkundrazi, lineariteti demografik, historik dhe gjuhësor shqiptar e bëri të mundur edhe formimin e një entiteti etnik me vazhdimësi, si një bashkësi etnike e një shkalle më të lartë, ndryshe nga ajo që ndodhi me grupet sllave të Ballkanit: të serbëve, të kroatëve, të boshnjakëve, të malazezëve e të maqedonasve, të cilët erdhën me vetëdije kombëtare të veçanta, prandaj në fund të shekullit XX edhe formuan kombe më vete.

Në këtë rrjedhë Profesor Jorgji Gjinari diskutoi kufirin gjuhësor, përkatësisht karakterin historik të dialekteve të shqipes, një tezë që u theksua nga bashkëkohësit e tij. Studiuesit dhe njohësi i thellë i studimeve bashkëkohore në fushë të dialektologjisë Bahri Beci, që në fillimet e tij e diskutonte karakterin historik të ndarjeve dialektore dhe kufirin gjuhësor që ndan gegërishten me toskërishten, duke u mbështetur në arritjet që më herët i kishte shënuar Profesor Gjinari dhe Profesor Çabej. Sipas tij “kjo ndarje dialektore e gjuhës shqipe dhe kjo ndarje krahinore e popullit tonë, që është rezultat i ndryshimeve dhe i zhvillimeve të herëpashershme gjatë kohëve, morën formën që kanë sot nga fundi i shek. XVIII dhe fillimi i shek. XIX, para lëvizjes sonë kombëtare. Në këtë kohë erdhën e u dalluan dy ndarje të mëdha krahinore, Toskëria në Jug dhe Gegëria në Veri, që përbëheshin nga njësi të tjera krahinore më të vogla deri në krahina të veçanta. Nga pikëpamja gjuhësore në këto zona dalloheshin dy ndarje të mëdha dialektore gegërishtja në Veri dhe toskërishtja në Jug me nënndarjet e tyre”. Brenda këtyre diskutimeve hyn edhe trajtesa e tij Ndihmesa e prof. E. Çabejt në fushën e dialektologjisë shqiptare, në të cilën ai arrinte te disa përfundime sintetike me interes të dyanshëm: sa për Profesor Çabejn, të cilit i kushtohet studimi aq edhe për dialektologjinë si dije nacionale. E para, për përmasën diakronike e sinkronike të pjesëmarrjes së leksikut dialektor në studimet etimologjike të shqipes dhe për rëndësinë e njësive etimologjike, veç e veç, për dialektologjinë historike; e dyta, për përmasën e përshkrimit të njësive leksikore me karakter dialektor, krahasuar edhe me njësitë leksikore të teksteve të vjetra; dhe e treta, për mundësinë e përgatitjes së një Atlasi dialektor të shqipes, pikërisht prej paraqitjes së leksikut dialektor në Studimet etimologjike të shqipes dhe përmasës së shtrirjes krahinore të tij. Le të theksojmë se vlerësime të kësaj natyre, mbështetur në studimet etimologjike, mund të bëhen edhe për disa struktura morfologjike të këtyre fjalëve dhe sidomos për antroponiminë, patroniminë e toponiminë e paraqitur këtu, prej së cilës mund të krijohen shumë harta me karakter historik dhe bashkëkohor, harta të proveniencës së antikitetit dhe të mesjetës shqiptare dhe harta të toponimisë së proveniencës greke e romake, sllave e orientale etj.

Me të gjitha këto vlera, konstatonte Profesor Gjinari, Profesor Çabej dialekteve të shqipes iu drejtua si një historian i gjuhës, i formuar me metodat historike-krahasuese, me parimet shkencore të shkollave të neogramatikanëve dhe të neolinguistëve, dhe në mënyrë të veçantë me metodën e gjeografisë gjuhësore. “Me këtë, përfundonte Gjinari, – shpjegohen disa nga vijat kryesore që përshkojnë gjithë veprën e tij në lëmin e studimit të dialekteve, siç janë arealet gjuhësore ku del njëra ose tjera dukuri dialektore, kronologjia e zhvillimit të historisë së dukurive dhe raporti i unitetit (njësisë) dhe i diversitetit (ndryshueshmërisë) me dialektet e shqipes”.

Përfundim

Profesor Jorgji Gjinari është njëri prej personaliteteve të veçanta të albanologjisë së gjysmës së dytë të shekullit XX. Kontributet e tij në fushë të albanologjisë para se gjithash i takojnë dijes së dialektologjisë dhe institucionalizimit të saj në veçanti dhe albanologjisë në përgjithësi. Me tekstet e para normative për dialektologjinë, për nevoja të studentëve, (Dialektologjia, Dialektologjia shqiptare etj) dhe me sintezat e mëdha në fushë të dialektologjisë, nga studimet monografike (Dialektet e gjuhës shqipe etj) deri te Atlasi i dialektologjisë shqiptare, ai dha kontribut të madh në ridimensionimin e themeleve të kësaj dije në studimet albanologjike. Këto janë vetëm disa nga arsyet pse vendi i tij në Historinë e albanologjisë del në ato përmasa në të cilat shfaqet edhe një pjesë e çmueshme e bashkëkohësve më të shquar të kohës së tij.