Prof.Myrvete&Begzad Baliu/
Tregim
Krejt papritmas u ndërpre muzika dhe valltaret mezi u ndalën duke ngatërruar këmbët. Pastaj, po kaq papritmas shpërtheu një këngë tjetër me zërin që kumbonte fort. Gratë që ishin në valle, në vend se të vazhdonin, ngrinë me krahët gjysmë të ngritur lartë dhe ngulën shikimin nga dera.
Papritmas u ngrit nga tavolina e parë dhe shkoi përpara vetëm një zonjë e veshur krejt ndryshe. Ndërsa, të tjerat po i drejtonin telefonat në drejtim të hyrjes në sallë, ajo mbante në dorë një aparat të madh dhe si të dalë mode.
Nusja, babai dhe nëna, të kapur për krahët e njëri-tjetrit po hynin brenda duke mbajtur hapin me kujdes, ndërsa zonja e panjohur, në vend se të rrinte e të fotografonte nga tavolina e parë, ku ishte ulur, u afrua, u përkul poshtë e lartë, djathtas e majtas, para e prapa, për të mos thënë “u shkarravit disa herë para vajzës e prindërve të saj”, sikur do të shprehej Gjyla e Alisë.
-Kush është kjo grua?, – e pyeti Zyla, Bardhën me kërshëri, e cila si nikoqire e dasmës sillej sa djathtas sa majtas, duke parë sytë e secilës, nëse kërkonin gjë.
– Është një grua amerikane, quhet Rose, është mike e prindërve, – tha Bardha duke zgjatur kokën drejt saj.
– Aha, – tha Zyla, duke mbajtur frymën me habi, – kam lexuar një vepër të saj, me titull “Majat e Shalës”.
Bardha nuk ja pohoi me kokë, por e bëri të kuptonte se e dëgjoi.
Po hynte ‘treshja’, që të hapte dasmën. Babai, i veshur me sako, këmishë të bardhë, kravatë të kuqe e plis të bardhë në kokë, ecte duke matur hapin që të mos i dilte i madh; nëna e veshur me një fustanellë, ecte duke u përpjekur që me fustanin e saj dukshëm më të gjerë se të vajzës, të mos merrte hapësirë dhe të linte të bijën nën hije; dhe në mes nusja, e veshur me xhubletën e qëndisur ndoshta më shumë se një shekull më parë. E kishte blerë gjyshi i babait të saj, tregtar i viteve ’20.
Babai i saj thoshte se atë botë gjyshi i tij, tregtar ndërmjet Shkodrës e Gjilanit, e kishte njohur një grua amerikane në Shkodër, që quhej Rose Wilder Lane, por që në bisedat e tij me miqtë e quante Razë. E vlerësonte shumë dhe thoshte, që ajo, si grua e mençur që ishte, i kishte folur për shkollën, politikën, tregtinë dhe madje edhe për këtë fustan, të cilin e quante xhubletë dhe që qëndisej brez pas brezi ndër shqiptarët prej më shumë se 2500 vjetësh. Ajo edhe e kishte nxitur që ta blinte për gruan e tij, Tushën, me gjithë çmimin e lartë që kishte. E kishte blerë, pavarësisht se me ato para mund të sillte nga tregu i Shkodrës në tregun e Gjilanit a të Shkupit, sheqer, krip, kafe e gaz me bollëk.
Miqtë e tij madje tregonin me humor se si ai, me Razën, kishte dashur të shkonte në Amerikë dhe të kthehej me një vapor të mbushur me misër, sheqer, gaz, kafe, stofra për gratë etj., po kur ishte kujtuar që Kosova nuk ka deti dhe nuk kishte ku të ankorohej, kishte hequr dorë nga udhëtimi!
– Fustanet tona po ngjajnë në lecka, pranë fustanit me peshë të Erës, – tha Liza në vesh të Dijës, duke mbajtur sytë në xhubletën e saj.
Tashmë ishte krijuar rrethi i valltarëve dhe në mes po vallëzonte nusja. Xhubleta e saj bashkonte të gjitha ngjyrat dhe të gjitha modelet e mundshme të fustaneve të të gjitha grave, nga ato me fustan të zi si futa deri te ato me fustan ngjyrash ylberi a të bardhë si bora.
Dasma, me kenë e valle zgjati mbi katër orë. Nusja ndërroi tri herë fustanin, nga xhubleta deri te ‘lecka’, por të pranishmit vazhdonin ta komentonin xhubletën. Pastaj u shtrua dreka dhe tregimet për xhubletën ishin të gjata e të habitshme, ndërsa në qendër të rrëfimit përsëri Rose, Raza e gjyshit.
– Erës po i shkonte shumë bukur xhubleta, – tha Rose. – Ngjante në një Nimfë deti, në një Zanë mali, sikur thoni ju shqiptarët. Ky fustan, si asnjë tjetër, dëshmon për karakterin mesdhetar të shqiptarëve, ndërsa mënyra se si është ruajtur xhubleta, dëshmon edhe historinë kontinentale të këtij populli. Tek ecte me atë fustan, që ngjanë kaq shumë në një kambanë, më kujtonte udhëtimin e misionarëve të krishterimit nga Mesdheu drejt Europës.
– E vërtetë, – ndërhyri gati krejt koti, e sa për të thënë që ishte aty, Gjyla e Alisë, e bindur se po e plotësonte mendimin e Roses. – Thonë që rrugës nga Shkodra deri në shtëpinë e tij, gjyshi i babait të saj e kishte sjellë xhubletën të mbushur me misër italian. Në shtëpi, gruaja e tij, Tusha, në vend se ta mbante në arkën e rrobave të nusërisë, e mbushte me fasule dhe e linte në një kënd të hambarit, që të mos e vërenin dhe merrnin xhandarët serbë.
– Besoj se këtu qëndron edhe fshehtësia e saj, te simbolika e kambanës në trupin e gruas, -vazhdoi përsëri me zë më të lartë Rose. -Nuk janë burrat që realizuan misione të mëdha, po gratë. Shpesh burrat në emër të paqes ecnin me Biblën në dorë, por pas tyre vinin burrat e shpatës, ndërsa gratë ishin ato që e bënë të përjetshme simbolikën e këtij misioni. Gratë shqiptare misionin e kambanës e kanë dëshmuar prej mija vjetësh. Lexoni mitet indoeuropiane (mitin e djalit gjarpër, mitin e buklës, thyerjen e rrugës nga dasmorët, rrëmbimin e nuses, bullat dhe bullanin), lexojeni atë që quhet letërsi helene, por që në të vërtetë është letërsi e miteve mesdhetare me shumë fabula të hapësirës shqiptare dhe do të shihni rolin e gruas shqiptare.
– Bardha, a jemi ftuar në dasmë apo në ligjëratat e Rose Wilder Lane, – ndërhyri përsëri Zyla. – Ku janë këngëtarët t’ia marrim valles?
– Nuk jam Rose Wilder Lane, – shpejtoi të prezantohej me një pamje autoritare fotografja nga frika se tingulli i instrumenteve do t’ia bënte të padëgjueshme fjalën. – Unë jam Rose Merfi. Erdha në dasmë nga një shoqatë shqiptaro-amerikane që mban emrin e Rose Wilder Lane. Ajo e ka vizituar Shqipërinë e Veriut në vitet ’20. Erdha në këtë dasmë, si mike e prindërve të Erës, të shoh nëse xhubleta e blerë në vitet ’20 në Shkodër, nga gjyshi i babait të saj është ruajtur edhe pas çlirimit të Kosovës, ndërkohë që shtëpia e vjetër në fshat është djegur në vitin 1999.
Prishtinë, 2023