Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

KONCEPTET FILOLOGJIKE TË NDRE MJEDËS

by

Prof. dr. Begzad Baliu/

KUFIJTË E KËRKIMIT

Në kontekstin historik, gjuhësor, letrar dhe kulturor, jeta dhe vepra e Ndre Mjedës, shtrihet në dy periudha të mëdha dhe shumë të vrullshme: gjysmën e dytë të shekullit XIX të Rilindjes Kombëtare dhe gjysmën e parë të shekullit XX të Periudhës së Pavarësisë. Fjala është për periudhat më të ndritshme të Lëvizjes kombëtare në shumë fusha të dijes dhe të jetës së popullit shqiptar, kur bardët e lëvizjes intelektuale të popullit shqiptar të organizuar në atdhe dhe në koloni të vjetra e të reja identifikoheshin si individë dhe si komb para fqinjëve dhe para Europës për konceptet e të ardhmes së tyre politike, gjuhësore, kultu¬rore dhe etnopsikologjike. Është koha kur mendjet historike të krijuesve shqiptarë, të organizuar në kolonitë e Lindjes ktheheshin me fytyrë kah Perëndimi, kur ndërdija e zgjuar e romantikëve shqiptarë të Kolonisë së arbëreshëve të Italisë rikthehej në vatrat historike të atdheut të të parëve, ndërsa sytë e krijuesve të brezit të ri në atdhe gjithnjë e më shumë ishin drejtuar në shkollat më bashkëkohore të dijes europiane, e kjo do të thotë në shkollat austro-gjermane të Europës Qendrore.
Ndre Mjeda është njëri nga intelektualët shqiptarë, i cili në këtë kohë do të shkollohet në fushë të teologjisë, do të popullarizohet në krijimtarinë letrare, e do të formohet në fushë të gjuhësisë.

NDRE MJEDA DHE BASHKËKOHËSIT

Duke studiuar në fushë të teologjisë në shkollat e Perandorisë Austro-Hungareze, Ndre Mjeda kishte rastin të njihte edhe zhvillimet më të reja shkencore në shumë fusha të dijes, prandaj edhe në fushë të gjuhësisë. Ai njihte në mënyrë të shkëlqy¬eshme shumë gjuhë: latinishten, gjermani¬shten, italishten, polonishten, serbishten etj., shkëmbente një letërkëmbim shumë të dendur dhe shumë të rëndësishëm me studiuesit më të mëdhenj në fushë të albanologjisë, si: theme¬lue¬sin e albanologjisë shkencore Gustav Majer; indoeuropianistin e albanologun Holger Pederse¬n; ballkanologun e albanologun më të madh të shekullit XX Norbert Jokli; dialektologun Carlo Tagliavinin, albanologët, që njëkohësisht ishin edhe bashkëpjesëmarrës të një vargu aktivitetesh kërkimore në fushë të orto¬grafisë shqiptare, Rajko Nachtigal dhe Maximilian Lamberc etj. Njëkohësisht, ai përcillte me kujdes kërkimet e reja gjuhësore të studiuesve më të mëdhenj të kohës, madje jo vetëm në fushë të albanologjisë, si: indogje¬rma¬nistin Brugmann, ballkano¬logun (në kuptimin më të mirë të fjalës) Gustav Weigand, etimologun kroat Petar Skok, dialekto¬logët, neolinguistët, tekstologët shqiptarë e të huaj: Fransua Ribezzo, Mateo Bartoli, Mario Roques, Nilo Borgia, Konstantin Kristoforidhi, Gjergj Pekmezi, Justin Rrota, Aleksandër Xhuvani etj . Në historinë e albanologjisë dhe sidomos në historinë e Rilindjes Kombëtare e të Periudhës së Pavarësisë mund të gjenden shumë personalitete që shkruanin për gjuhën dhe për gjuhën shqipe e të problemeve të saj diskutonin nga këndi i romantikëve apo iluministëve, por në këtë kohë ishin të paktë ata gjuhëtarë e krijues që gjuhën e shkruanin dhe për gjuhën flisnin me kompetencën e gjuhëtarit dhe sidomos me përgjegjësinë e studiuesit të gjuhësisë. Ndre Mjeda ishte njëri nga ata pak filologë shqiptarë, i cili për gjuhën shkruante në nivel të arritjeve më të rëndësishme në fushë të albanologjisë.

TRADITA E RILINDJES

Ndre Mjeda e ka jetuar dhe e ka njohur Rilindjen Kombëtare me të gjitha dimensionet e pjesëtarit të saj aktiv në këtë lëvizje. Por, ai më shumë se sa disa prej personaliteteve emblematike të Rilindjes ka njohur më shumë dhe i ka kuptuar më mirë prirjet shkencore të gjuhësisë së shkollave europiane. Në të vërtetë, si gjatë Periudhës së Rilindjes Kombëtare Shqipta¬re, ashtu edhe gjatë Periudhës së Pavarësisë, nuk mungonin krijuesit të cilët përgjithësisht kishin koncepte të drejta për disa nga çështjet më të rëndësishme të filologjisë shqiptare, si: prejardhja e gjuhës dhe vendi i formimit të popullit shqiptar, etimologjia e disa prej toponimeve dhe antroponimeve të Europës Juglindore, ortografia e gjuhës shqipe, dialektet e shqipes dhe madje variantet e saj, trashëgi¬mia etnopsikologjike etj., por ishin të paktë ata që këtë mendim e mbështesnin mbi të arriturat më të reja filologjike të gjuhësisë europiane. Disa nga filologët arbëreshë gjë në gjysmën e parë të shekullit XIX jo vetëm përkrahnin tezën e prejardhjes ilire të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, por me kërkimet e tyre ndihmonin mendimin e gjuhësisë krahasimtare indoeuropiane për hedhjen e themeleve të metodologjisë historike shkencore për albano¬logjinë si njëra prej disiplinave të saj. E megjithatë, romantikët më me ndikim: Jeronim De Rada, Dhimitër Kamarda, Naim Frashëri etj., jo pse nuk ishin të njoftuar, por kryesisht për hir të koncepteve romantike për lashtë-sinë e popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, vazhdonin të përkrahnin, me gjuhën e letërsisë dhe me gjuhën e shkencës, teorinë e prejardhjes pellazgjike të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe.
Ndryshe nga bashkëkohësit e tij të Rilindjes Kombëtare, i njohur me drejtimet e reja linguistike, me rezultatet e reja të gjuhësisë indoeuropiane dhe sidomos me botimet me të arrira të themeluesit shkencor të albanologjisë Gustav Majerit, Ndre Mjeda do t’i qëndrojë besnik konceptit për prejardhjen ilire të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, jo vetëm në artikujt gjuhësorë, por edhe në krijimet letrare. Në veprat e tij letrare nuk bëhet përpjekje për të identifikuar mitet e antikitetit grek e romak (qofshin ato antroponime apo toponime), si njësi etnohistorike të popullit shqiptar, por antropo¬ni¬met dhe patronimet ilire-shqiptare me mitet greke apo romake. Në poezinë Scodra të Mjedës gjendet vargu: “Afërdita për fli Rozafën lypë…”. Kështu autori kujdeset gjithnjë që antroponimet apo ojkonimet historike shqiptare t’i shënojë me trajtat gjuhësore të njohura në dokumentet antike, si: Scodra, Sko-drinon, përkatësisht Skodri-non, Labeatët, Parthinët, Autariatët, Bindi, Peshtriku etj., për të identifikuar gjithë këtë me vargun emblematik: “T’Ilirijes”, kumboi, “â k’tu temeli” .

PARARENDËSI I SHKOLLAVE LINGUISTIKE NDËR SHQIPTARËT

Në gjysmën e parë të shekullit XX, gjuhësia europiane shënon disa arritje të rëndësishme: gjuhësia historike tashti ishte në kulmet e saj, ndërsa objekt studimi i saj tashmë ishin bërë disa herë edhe gjuhët e Ballkanit, andaj edhe gjuha shqipe. Në ndërkohë ishin shfaqur edhe shkolla dhe drejtime të reja gjuhësore në disa nga qendrat më të mëdha të Europës dhe Amerikës.
Konceptet e avancuara gjuhësore të Sosyrit, Sapirit, Trubeckoit (N. S. Trubetzkoy) etj., jo rrallë vinin në dyshim disa nga arritjet e gjuhësisë historike në përgjithësi. Gjuhësia shqiptare, ndërkaq ende vonohej jo me konceptet e saj brenda zhvillimeve të brendshme, por edhe absorbimin e arritjeve më të reja që shënonin gjuhëtarët më të mëdhenj të kohës: Norbert Jokli, Holger Pederseni, Malte-Brun, Maksimi¬lian Lamberci e të tjerë.
Ndre Mjeda do të kujdeset shumë për tejkalimin e koncepteve të vonuara të romantikëve shqiptarë për lashtësinë e popullit shqiptar dhe të gjuhës shqipe – kryesisht nga pellazgët; do të angazhohet për të plotësuar kërkesat e iluministëve bashkëkohës të tij për një ortografi gjithëkombëtare; si dhe do të bëhet bashkëpjesëmarrës në përgatitjen e teksteve normative brenda një gjuhe të njësuar. Në të njëjtën kohë Ndre Mjeda do të mbajë qëndrim kritik ndaj rezultateve të reja gjuhësore dhe do të bëjë kërkimet e para gjuhësore në fushë të historisë së gjuhësisë shqiptare.

HISTORIANI I GJUHËSISË DHE ILIROLOGU

Misioni prej pedagogu e shtynte Ndre Mjedën, si edhe shumë bashkëkohës të kohës së tij, që të shkruajë vepra mësimore për nevoja të mësonjëtoreve shqipe , por në të njëjtën kohë, ai ishte njëkohësisht edhe nga ata të paktë gjuhëtarë që merrej edhe me kërkime të thelluara shkencore në fushë të gramatikës së shqipes, e përtej saj edhe me kërkime krahasuese të gjuhësisë shqiptare e të asaj indoeuropiane.
Njohuritë teorike në fushë të gjuhësisë e ndihmuan atë që të ketë mendime të avancuara për ortografinë e shqipes, në standardizimin e disa trajtave gramatikore të varianteve dhe dialekteve të shqipes, të marrë pjesë në përgatitjen e promemorieve për standardizimin e gjuhës shqipe etj. E gjithë kjo shihet edhe prej pikëpamjeve që kishte për ortografinë e shqipes: ai duhej të ishte alfabet shkencor me shenja diakritike, në mënyrë që çdo tingull të kishte vetëm një shkronjë.
Ndre Mjeda është njëri nga studiuesit shqiptarë të kohës, që kishte njohuri për letërsinë e vjetër dhe bënte kërkime e studime çdo ditë në veprat e Pjetër Bogdanit e të Pjetër Budit, që bënte polemika për probleme të teksteve të vjetra dhe për botime gjuhësore të kohës. Le të kujtojmë këtu studimet prej historiani të gjuhësisë dhe prej tekstologu në artikujt: Përmbi nji libër të panjoftun të Imzot Pjeter Budit” , Prei librit “Pasëqyra e të rrfyemit” së Timzot Pjetër Budit” , diskutimet prej dialektologu, madje prej etnologu e historianit të dialekto- gjisë për veprën e M. Bartolit Lé reliquie del dialetto albanese dell’ Istria” , vërejtjet prej tekstologu e historiani të gjuhësisë në studimin e Nilo Borgjes “Nji dorëshkrim i moçem e nji kritikë e ré” , vërejtjet prej polemisti në artikullin Shenjime bibliografike: Località, chiese, fiumi, monti e toponimi di un’ antica carta dell’ Albania settentrionale etj.
Është e kuptueshme, prandaj, pse ai është njëri nga rilindësit e paktë, dhe madje njëri nga gjuhëtarët shqiptarë të kohës, i cili do t’u gëzohet veprave të Gustav Majerit për gjuhën shqipe dhe për popullin shqiptar. Dija që kishte filluar ta zinte në shkollën gjermane nuk e lejonte që prejardhjen e madhe të fjalësit të shqipes nga latinishtja, të cilën e nxirrte Gustav Majeri ta priste me reagime dhe emocione të papërmbajtshme. Më shumë se sa rezultatet e Majerit, Ndre Mjedën e gëzonte projekti i rëndësisë nacionale dhe shkolla e sforcuar shkencore me të cilën ishte realizuar kjo vepër. Dhe, pse të mos i gëzohej Mjeda, kur prej dijes që kishte zënë në shkollën gjermane e dinte se shqipja ishte njëra prej gjuhëve të para europiane dhe nga më të parat gjuhë ballkanike, e cila po kurorëzohej me një vepër monumentale madje edhe për kohën tonë “Fjalori etimologjik i shqipes”. Prandaj nëse poezia përkushtuese për Gustav Majerin shpreh respektin e rilindësit shqiptar për studiuesin që kishte bërë një vepër të tillë për gjuhën shqipe, letrat e tij me qortime për disa ‘lëshime’ të natyrës fonetike – dialektore dëshmojnë për njohuritë e tij në këtë fushë dhe për qëndrimin kritik që do të mbajë edhe më vonë ndaj shumë veprave letrare dhe sidomos gjuhësore .
Për shkak të lidhjeve shumë të afërta me Gustav Majerin, Ndre Mjeda deri në fund do t’i qëndrojë besnik tezës së përhapur për prejardhjen ilire të gjuhës shqipe dhe të popullit shqiptar, ndërkohë që gjuhëtarët vendës dhe të huaj ishin ndarë në tri grupe në pikëpamjet e tyre rreth kësaj çështjeje: ilire, pellazge dhe iliro-trake.

GJUHËTARI DHE ATDHETARI
As brezit paraardhës të shkri¬m¬ta¬¬rëve dhe as bashkë¬kohësve shkrimtarë e gjuhë¬tarë të Ndre Mjedës, nuk iu ka munguar atdheda¬shuria për gjuhën dhe për kufijtë etnografik të saj, por janë të paktë shkrimtarët dhe sidomos ata që kanë provuar të mbrojnë atdhetarinë e tyre edhe me përmasën shkencore të dijes linguistike që mbretëronte në atë kohë.
Ndre Mjeda është nga ata pak krijues, i cili përveç me fjalën artistike dhe me konceptet shkencore mbi prejardhjen e popullit shqiptarë e të gjuhës shqipe, në tekstet e tij gjuhësore, problema¬tizuese e polemizuese, ka sjellë disa fakte të karakterit historik, etnografik, gjuhësor dhe madje politik të rrethanave historike të presionit mbi elementin etnik dhe gjuhësor në hapësirën shqiptare.
Në vitin 1935 Mjeda polemizonte me etnografin Filip Fishta në lidhje me kontributin e prelatit Filgenc Carev në përhapjen e gjuhës serbokroate ne Arqipeshkëvinë e Shkupit, të cilin edhe redaksia e “Hyllit të Dritës”, e kundërshtonte në të mirë të shejtanisë së ipeshkëvit Carev. Kjo është arsyeja që Ndre Mjeda jo vetëm të dëshmojë këtë por edhe ta plotësoj me të dhëna të tjera historike e personale, të cilat janë në të mirë jo vetëm të gjuhësisë (toponimisë e antroponimisë) por edhe të etnografisë, të historisë së kishës e të etnisë shqiptare përgjithësisht.
Pasi arsyetonte predikimin e ipeshkëvit Carev në gjuhën serbokroate “meqë këtë gjuhë ia kishte mësuar nëna e tij”, meqenëse, theksonte Mjeda, edhe meshtarët shqiptarë në zonat sllave “predikojnë në gjuhën shqipe, me anë përkthyesish, kur nuk dinë gjuhën e vendorëve”, sillte një varg të dhënash për ndikimin që pati angazhimi i tij në Janjevë dhe për arsyet e largimit të tij, pavarësisht nga popullariteti që gëzonte ai falë angazhimit të tij prej meshtari: “Mâ së pari vjen përforcimi qi i dha jo veç giûhës por edhè liturgjisë sllave në Janjevë nëpër mjet të dy Boshnjakvet dhe me thane nëpër mjet t’ish-fratit Shishkoviq, të cilin e vêndoi mësues në shkollë t’ati katundi, e të At Frano Brkiq-it Franqeskan prej Bosnjes. Këta dy vetë jo veç e ndeznë popullin e Janjevës në dashuni për giûhën sllave, sá me i bâ me mohue kombesine shqiptare, por edhè ja u shtine në zêmrë nji të përbuzun të çuditshëm kundra shqiptarvet, porsi gjind të trashë e të poshter.
Po tham: sá me mohue kombsine shqiptare pse shumica e madhe e Janjevës âsht fisi shqiptar sikursè atá vetë shum herë e kan dishmue. Bje fjala: Glasnoviqt, të cillët njohen mâ se 100 shpi, janë mbahen Shalnjanë; provë qi deri vonë bashin êmnin “Scialli”, si Arqipeshkvi i Shkupit Imz. Pieter Scialli, e ndo’j prift asò vllaznije p.sh. Tomë Shali, e Mikel Shali, shokë të mi në Seminàr të Shkodrës: e ky i mbrami e pat mbàjtë ket mbiêmen edhe mbassi u bâ Glasnoviq. I pari qi e ká marrë mbiêmnin Glasnoviq ndër Meshtarë âsht D. Nikoll Glasnoviqi, i cili kje çue në Seminár të Shkodrës prei Carevit, kje çue nder Jezuit nji dialë prej Crngore i nji katundit krejt mysliman e laraman, kû s’ndihei nji fjalë sllavishte. Deri asaj drite së parë së Fretenvet në Shqipni qi per êmen vllaznije kishte Pergjeçaj, i kje njitë Gjeçeviqë e Gjeçev. E me gjithsej shumica në Janjevë janë fisi shqiptar, mbas ase propagande së rrebtë na ka ra me ndie ndonji Janjevas të zgjuat tui thanë per sllavishten: “e ëmbla giûha e jonë amtare!”. E nuk âsht e vërtetë shka thotë Redakcijoni, se Imzot Carev u ka predikue sllavisht Janjevsvet, qi tjeter giûhë nuk dishin (nënvizim i N.M.). Në Janjevë në kohë të Timzot Trokshit pleqve e plakave ju vite e vshtirë m’u rrfye sllavisht, e lypshin me i rrfye shqip, si e dëshmon edhe Nd. Zot. D. Pashko Krasniqi, qi n’atë kohë ishte ndihmës i famullitarit në Janjevë” .
Në këtë rrjedhë të gjerë të dhënash Mjeda kujton edhe ‘kontributin’ e ipeshkëvit Carev në përhapjen e gjuhës sllave, duke përforcuar me meshtarë sllavë edhe kishën e fshatit Letnicë, Shkup, Prizren, Gjakovë etj., ku jo vetëm mbahej mesha në gjuhën sllave por edhe kënga e Meshës së Madhe bëhej në sllavishte.
“E pra, – vazhdonte më tutje Ndre Mjeda, – Imzot Carev nuk u hoq prej Shkupit per pleqni, as pers mundje as pse dhe dorëhjekjen. Duel fjala se nuk e dote qeveria turke, por Turkija se kishte mênden atëherë me dbue nji shtetas austriak prei vendi së vet. Por arrësyeja e vërtetë se nuk e dote njajo Fuqi, qi mâ vonëdo të ngulte në parim: Shqipnija e shqiptarëve (nënv. i NM); e prei luftës ballkanike do të delte Shteti Shqiptàr vetëurdhënues e i pàmvarun. E u pà me’j herë kur mbas Carevit u vû nji Arqipeshkv Shqiptàr, qi prej ditsh nuk ishte pà nder né; e kjo Imzot Ndré Logoreci, i cili me të shpejtë çili shkolla shqipe, tuj sjellë prei Shkodre të nipat e vet; e në Pesrend vûni Mati Logorecin, e të vllàn Pashkon në Jakovë. E shqiptarë kjenë Imzot Pashko Trokshi, e Imzot Lazër Mjedja qi erdhne shoq mbas shoqit déri sà Argjipeshkvija e Shkupit i kje rrmye tokës shqiptare” .

STANDARDOLOGU

Në studimet gjuhësore, ndonëse jo të shumta, Ndre Mjeda ka treguar njohuritë e tij prej neogramatikani apo sikur shprehej Selman Riza prej rijogramatikani të shko¬¬llës gjerma¬ne . Ai njihte natyrën deskri¬ptive të gjuhësisë shqiptare. Ishte filologu, që ndër gjuhëtarët e parë shqiptarë merrej me zhvillimin e brendshëm të fenomeneve gjuhë¬sore të shqipes dhe njëkohësisht linguisti, i cili merrej me gjurmimet kompara¬tive të shqipes. Prandaj kontributet e tij në fushë të gjuhësisë janë referenca jopërgjithësuese, sikur jemi mësuar t’i lexojmë nga tekste të letrarëve shqiptarë që nga Rilindja e deri në fund të gjysmës së parë të shekullit XX, por të veçanta dhe me kompe-tencë. Shembulli i përkufizimeve intelektuale dhe programatike ndër sprovat e tij është studimi Paraqitje e alfabetit të pranuar në Konferencën e Ipeshkëvet shqiptarë në Shkodër (maj, 1902) . Në këtë studim autori përcakton përmasën intelektuale, metodike dhe proble¬more të ortografisë së shqi pes, në kontekst të zhvillimit të arsimit në Shqipëri, të trashëgimisë dialektore dhe të përvojave të saj ndër gjuhët dhe kulturat e mëdha europiane.
“Popujt e Europës, – hapte kumtesën e tij në Konferencën e Shkodrës, Ndre Mjeda, – në pjesën më të madhe, në të shkruem të gjuhës së tyne, kanë ndjekë një sistem tradicional të nxjerrun nga populli ose nga gjuha, që kishte ndikue ma tepër në kulturën e tyne intele¬ktuale. Kjo metodë, që flet për gjuhë motra, fatmirësisht, nuk do të paraqitte çashtje të randësishme; por, në mes gjuhësh krejtësisht të ndryshme, nga të cilat njena ka tinguj që s’i ka tjetra, puna do të ndryshonte. Kështu, për shembull, n’alfabetin e vjetër, që përdoret në Shqipni të Veriut, të marrun nga gjuha italishte, ndonëse për disa tinguj të veçantë qenë futë disa shkronja të posaçme, megjithatë, për të tjerat u ndoq mënyra italiane, tue u kënaqë me njëfarë afërsie, e tue ia lane lexuesit t’urtë me nxjerrë nga shkrimi mënyrën e të shqiptuesit të drejtë të tingujve” .
Pasi kërkonte një alfabet: për çdo tingull një shenjë të posaçme, – ndërsa ndërmjet sistemit fonetik dhe atij etimologjik zgjidhte të dytin. Përfundimet e tij, sot historikisht dalin të krahasueshme me përfundimet që më vonë pati sjellë Selman Riza, që në vitet ’40 , dhe madje jo vetëm ai deri në prag të Kongresit të Drejtshkrimit,- pavarësisht se rrethanat politike dhe zhvillimet në fushë të standa¬rdologjisë më nuk i takojnë vetëm ortografisë.
“Rregulla ma e parë, në të cilën Komisioni i Ipeshkëvijet Shqiptarë erdh, drejtëpërdrejt në zgjedhje t’alfabetit, qe me bashkue të dy dialektet e mëdhaj: dialektin gegnisht me atë toskërisht; tue mos paraqit qysh tash një gjuhë letrare (studimi i së cilës do t’i përkasë Akademisë, themelue prej tyne), por tue futë një ortografi të përbashkët dhe të përgjithshme. Do të dëshirohesh një metodë, e cila, tue përjashtue shkronjat e hueja prej alfabetit latin, të riprodhonte përpikmënisht tingujt e ndryshëm të gjuhës sonë dhe të paraqitte lehtësitë ma të mëdhaja didaktike. Për t’ia mbërrijtë këtij qëllimi, kurrnjë sistem tjetër s’u duk ma i përshtatshëm, se ai i parashtruem, në gji të këtij komisioni, prej D. Ndre Mjedës, dhe që na e paraqesin këtu. Ky alfabet, në përgjithësi, âsht ai i përdorun nga Kristoforidhi, i ndjekun, me pakë ndryshime nga Gustav Meyer, Brugmann, Holger Pedersen dhe nga albanalogë të tjerë të përmendun.
Që ky sistem âsht i vlefshëm për njëzimin e gegënishtes me toskërishten, tue jau bâ gegëvet mas të lehtë të lexuemit e shkrimevet toskërishte dhe anasjelltas, tue lehtësue, kështu, marrë¬dhë¬nien në mes të dy krahinavet, kishte me mujtë me u nxjerrë a priori, për arsye se ky sistem âsht bazue mbi etimologji, e cila asht e njajtë për të dy dialaktet; kurse ndryshimi, që gjindet në të shqiptuem, tregohet me anë të njëshenji diakritik mbi shkronjën themelore” .
Konceptet e tij gjuhësore për njësimin e gjuhës shqipe dhe të ortografisë së saj autori i ka shprehur edhe në Komisinë Letrare të Shkodrës, brenda të cilit veproi dhe punoi me shumë pasion.

TEKSTOLOGU

Ndonëse ishte koha kur po bëheshin hapat e parë në fushë të filologjisë, kryesisht në leximin dhe transkriptimin e transliterimin e veprave të shkrimtarëve të vjetër, Ndre Mjeda në një moshë mjaft të re filloi botimin e veprës së Pjetër Bogdanit, Çeta e profetëve, për të vazhduar edhe me veprën e Pjetër Budit Pasqyra e të rrëfyemit. Përkushtimin dhe dijen e tij ndaj kësaj fushe nuk e përcakton vetëm sprova për të sjellë një shembull të mirë të kësaj fare, por përcaktimi i tij fillestar që veprën e Pjetër Budit, bie fjala, ta transkri¬ptojë të plotë, -gjë që për shkaqe të paditura nuk e bëri. Po i kësaj natyre është transkriptimi dhe transite¬rimi i tekstit të Perikopesë së Ungjillit të shekullit të XIV Nji dorëshkrim i moçëm e nji kritikë e ré, në të cilin autori dëshmon për një kulturë të gjerë informacioni, për dije të thelluara gjuhësore dhe për koncepte të avancuara të linguistikës historike. Saktësia e transkriptimit dhe e transliterimit, krahasimet e teksteve në shkallë të leksikut, strukturave gramatikore e sintaksore, njohja e kufijve dialektorë, madje shpesh në kontekstin historik, njohja e teksteve të vjetra gjuhësore për nevoja krahasimi, njohja e gjuhëve të vjetra (greqishtes së vjetër dhe e latinishtes), kritika parimore dhe polemika e kursyer etj., e bëjnë këtë tekst një model shkencor jo vetëm për faktin se është një prej teksteve të para të kësaj natyre në gjuhësinë shqiptare -por edhe për filologët e ditëve tona.

GRAMATOLOGU

Në historinë e albanologjisë janë shkruar mjaft gramatika për nevoja nga autorë me interesime të veçanta dhe me interesime nga më të ndryshmet. Udhëpërshkrues, ushtarakë, misionarë shpirtërorë e politikë, studiues e krijues të ndryshëm kanë shkruar gramatika, kryesisht edhe me ndonjë shtesë fjalësi, për nevoja ushtarake, kishtare, pedagogjike etj.
Këtë pasuri në fushë të gjuhësisë shqiptare e thekson edhe Ndre Mjeda që në hyrje të njërës prej veprave më të njohura të tij në gjuhësinë shqiptare, kur thekson: “Na kena nâmin me kênë mâ të parët, nder popuj të Ballkanit, qik ena nji gramatikë në giûhë të tânë ç’prej vjetës 1716.; e nder këto 218 vjet gramatikat shqipe kane shkue tui u shtue pá mê, vjetë mbas vjetë. Por me folë vetëm për lakimin e êmnavet, gramatikat e moçme kondêndoheshin me shênjue nji amnore të pácaktueme, e pe rasë tjera nuk kishte ndryshim. Erdhne mâ vonë gramatikat tjera qi dáne dý trajta lakimi, të pácaktuem e të caktuam; por kerkush nuk duel me zhvillu eshka ishte elementi faktues i êmnavet, pse e shuma ndër auktorë nuk e dishin atà vetë. Nuk âsht prá çudë se edhè ndër mësues shum nuk i dishin e nuk e dìn endè cillësín e këtyre elementaret” .
Ndre Mjeda është një nga ata pak gjuhëtarë shqiptarë të kohës së tij (Sami Frashëri, Konstantin Kristoforidhi, Ilo D. Sheperi) që, -pos librave deskriptivë të kësaj natyre, për nevoja të shkollave të para shqipe, me probleme të gramatologjisë merret edhe në interes të kërkimeve teorike dhe historike. Artikujt Vrejtje mbi artikuj e prèmna pronës të gjûhës shqipe dhe Në rasë të nji kritike , tregojnë për qëndrimin kritik të Mjedës ndaj rezultateve të kohës dhe për konceptet e reja që mund të sillte mbi këto probleme në gjuhësinë shqiptare, qoftë nga aspekti historik, qoftë nga ai i kohës së tij.

DIALEKTOLOGU E ETNOLINGUISTI

Në historinë e albanologjisë Ndre Mjeda veçohet edhe për një aspekt kërkimi. Së pari ai bashkohet me pjesën më të madhe të studiuesve të trojeve etnografike shqiptare në veri të Shqipërisë, të cilët, jetë të tëra, i kanë kushtuar mbledhjes dhe regjistrimit të elementeve etnografike dhe madje etnopsiko-logjike të banorëve të saj. Duke regjistruar zakonet krahinore të Shqipërisë Veriore, udhëpë¬rshkruesit, priftërinjtë, misionarët shpirtërorë dhe politikë, duke qëndruar për një kohë të gjatë nga njëra krahinë në tjetrën, të gjithë këta, qofshin vendorë apo të huaj, kanë pasur mjaft njohuri për psikologjinë, veshjet, mënyrën e jetesës dhe madje variantin apo dialektin e vendit. Këto njohuri i ka ‘trashëguar’ edhe Ndre Mjeda, misionari që në tryezën e meshës, krahas biblës në gjuhën latine, mbante edhe Çetën… e Pjetër Bogdanit dhe Pasqyrën… e Pjetër Budit në gjuhën arbërore. Njohuritë e tij për të folmet e Veriut Ndre Mjeda i ka shpjeguar në disa raste dhe në disa tekste të tij të karakterit historik, etnologjik dhe sidomos gjuhësor . Por, Ndre Mjeda ndryshe nga studiuesit e mëhershëm dhe bashkëkohësit e tij në këta artikuj fenomenet dhe dukuritë gjuhësore e etnografike do të kujdeset që t’i shpjegojë në mënyrë komplementare, shenja këto të mjaftueshme për të parë etnolinguistin e gjuhësisë shqiptare në kronologjinë e historisë së albanologjisë .

NGA GRAMATIKA HISTORIKE TE SOCIOLINGUISTIKA

Ndër kërkimet dhe studimet gjuhësore Ndre Mjeda ka botuar edhe disa artikuj shkencorë nga fusha e onomastikës: antropo¬nimisë , ojkonimisë dhe hidroni¬misë e oronimisë . Në tre artikujt e tij shkencorë autori ka arritur të sjellë disa veçori të përba¬shkëta dhe të veçanta. Ata i shquan pjekuria e tij shkencore dhe sinteza e neogra¬ma¬tikanit të shkollës gjermane, një model që vazhdon të provohet edhe në studimet e sotme të shkollës së gjuhësisë historike. Autori diskuton antro¬ponimin hipokori¬stik Prênd e Prêndê, ojkonimin me prejardhje ilire Bassania, dhe hidronimin e oronimin Zeta (Zedda, Zenta, Centa, Cetta, Genta, Senta). Në këto studime konceptet e tij gjuhësore shprehen në mënyrë të plotë. Në kohën që edhe disa nga gjuhëtarët më të shquar bashkëkohës, si Çabej e ndonjë tjetër, studimet e tyre jo rrallë i përmbysnin me përshkrime etno-folklorike dhe historike, Ndre Mjeda tregohet shumë më i përmbajtur: -Ai njeh mirë fonetikën dhe morfologjinë historike, prandaj objektet e tij shkencore i përvijon sipas ligjësive të tyre; njeh mirë metodën historike – krahasimtare, prandaj sjell dëshmi të mjaftue¬shme historike të dokumenteve të kohës dhe shembujt e marrë në shqyrtim i bën objekt krahasimi brenda zhvillimeve të brendshme gjuhësore të shqipes dhe në krahasim me gjuhët fqinje të kohës, kryesisht sllavishtes, latinishtes dhe greqishtes; ai njeh mirë kërkesat e gjeografisë gjuhësore, prandaj është shumë i kujdesshëm që të regjistrojë për aq sa është e mundur përmasën e paraqitjes së objektit të tij gjuhësor në gjithë arealin krahinor dhe historik brendashqiptar dhe jashtë tij.
Edhe më parë ishin regjistruar antropo¬nime e patronime hipokoristike, emra vendesh e sidomos antroponime të antikitetit (që nga shënuesit shpjegoheshin si emra ilirë, romakë, trakë e sidomos pellazgo – shqiptarë, varësisht prej pikëpamjeve që mbronin për prejardhjen e popullit shqiptar e të gjuhës së tij), por vetëm Ndre Mjeda deri në këtë kohë, ishte nga ata të paktë gjuhëtarë shqiptarë që arriti t’i shpjegonte strukturat e tyre duke u nisur nga metoda të ligjësuara gjuhësore. Për patroniminë hipoko¬ri¬stike deri në këtë kohë rezultate mjaft me interes kishte sjellë vetëm Maksimilian Lamberci brenda një studimi më të gjerë , por studimi i Mjedës duket shumë më i thelluar për arsye se përimtimi i tij është bërë nga disa aspekte: gjuhësor, historik, kulturor, etnopsikologjik etj. Po kështu mund të thuhet edhe për ojkonimin e trashëgimisë ilire Bassania, i cili diskutohet duke u nisur nga struktura gjuhësore që mbështetën në fonetikën dhe gramatikën historike të shqipes. I një përmase po kaq të plotë del studimi për hidronimin, përkatësisht oronimin Zeta. Këtë studim autori e trajton duke u nisur nga përhapja gjeografike e tij, paradigma etnografike e etnopsikologjike, si dhe struktura gjuhësore – historike. Ne mendojmë se me këtë studim Ndre Mjeda shënon një nga hapat e parë të kalimit nga neograma¬tikani tek sociolinguisti. Nga një princip përgjithësisht i poezisë së rilindësve dhe gjuhëtarëve shqiptarë për të shpjeguar toponiminë me etimologji popullore, Ndre Mjeda dimensionin etnolinguistik dhe psikologjik e përdor në kontekstin që përdoret edhe sot në socioli¬nguistikë, pra në kontekstin linguistik par excellence. Gjuhësia shqiptare jo njëherë këtë meritë ia ka njohur Eqrem Çabejt për studimin Disa eufemizma të shqipes . Me këtë rast, ne këtë moshë e çojmë më tej për një dekadë.

NË VEND TË PËRFUNDIMIT

I parë nga ky prizëm, nuk është vështirë të kuptohet se Ndre Mjedën me rilindësit shqiptarë të shekullit XIX e diferencon koncepti për tezën ilire, krahas asaj pellazgjike, e cila mbretëronte jo vetëm te romantikët e Kolonive Lindore (N. Frashëri, Jani Vreto, Sami Frashëri) e të Atdheut (Zef Jubani), por edhe te disa romantikë të Kolonisë së arbëreshëve të Italisë (Jeronim De Rada); me shkrimtarët e gjysmës së parë të shekullit XX e diferencon koncepti për prejardhjen pellazgjike (Gaspër Jakova), ndërsa me gjuhëtarët vendas dhe të huaj (G. Weigand, Nikollë Gazulli) koncepti për prejardhjen trake dhe trako – ilire (arkeologu Karl Paç e nën ndikimin e tij edhe themeluesi i arkeologjisë shqiptare Shtjefën Gjeçovi, si dhe Norbert Jokli – e nën ndikimin e tij edhe nxënësi i tij Eqrem Çabej), Ndre Mjeda ishte i vendosur për tezën e asaj plejade albanologësh shqiptarë dhe të huaj (Hahni, Georg Stieri, Paul Kretschmeri, Matei Logoreci) të cilëve iu printe themeluesi i albanologjisë shkencore, Gustav Majer.
Shikuar nga prizmi i reflektimeve të sotme shkencore, nuk më duket shumë e natyrshme të vëmë në dyshim rezultatet e atyre alba¬nolog¬ëve që bënë shumë për albanolo¬gjinë, por pozicioni i paraqitjes në rrethe të tilla shkencore, si ky i organizuar nga Unive¬rsiteti i Shkodrës, më lejojnë të konstatoj se një botim i ardhshëm i “Historisë së albano¬logjisë”, mendoj jo për një histori deskriptive, por për një histori kritike, çfarë do ta lakmonte edhe Ndre Mjeda, e cila do të dëshmonte se ç’mori, bie fjala Hahni nga De Rada e Zef Krispi, por edhe Zef Krispi nga Nikollë Keta, Malte – Bruni nga Engjëll Mashi, Gustav Majeri nga Thimi Mitko e Ndre Mjeda e kështu me radhë, atëherë do të kuptohej krono¬logjia e historisë së zhvillimit të gjuhësisë shqiptare. Duke mos parë gjë tjetër veç rezultateve të Hahnit, Majerit, Joklit etj., mendojmë se pa të drejtë i kemi nxjerr nga historia e albanologjisë, apo thënë më drejtë nuk ua kemi dhënë vendin e merituar, disa nga personalitetet e rëndësishme shqiptare, në mesin e të cilëve edhe Ndre Mjedën.

FJALOR I VEPRËS LETRARE TË MARTIN CAMAJT

by

Prof. dr. BegzadBaliu – Prof. dr. Bahtijar Kryeziu – Prof. dr. Petrit Kotrri

Recensues: Prof. dr. Ali Jashari/ Prof. dr. Valter Memisha/

Objekt i kërkimeve tona në këtë vëllim modest nga fusha e leksikografisë letrare janë bërë një dorë fjalësh, të cilat për nga prejardhja historike, dialektore, kulturore apo letrare përfaqësojnë zë më vete në krijimtarinë letrare të MartinCamajt. Përzgjedhja e tyre nuk është e rastit, përkundrazi, sikur është vënë re nga studiuesit e gjertanishëm, ato përfaqësojnë të folmen e vendlindjes a të krahinës etnografike nga vinte ai, gegërishten përgjithësisht dhe forma a trajta të reja të krijuara nga ai. Fati jetësor i tij, ashtu si edhe mbijetesa e tij, si edhe qëndrimet politike, shkencore e kulturore të tij, sikur u bënë lajtmotiv i ligjërimit të tij: në letërsi duke i përpjekur ta ruante shkollën letrare të prejardhjes së tij; në shkencë, duke u përpjekur të arrinte majat e gjuhësisë historike europiane të kohës së tij; ndërsa në gjuhë, jo pak i politizuar, duke u përpjekur të ndreqte gabimet e bashkëkohësve të tij.

MartinCamaj lindi në Temal, më 13. 7. 1927, në një nga zonat më epike të Veriut të Shqipërisë. Dhjetë vitet e para i kaloi në vendlindjen, pa shkollë, pa kushte jetese, pa tokë të punueshme dhe pa perspektivë. Në vitin 1935 me ndërmjetësimin e priftit të zonës e dërgojnë në Kolegjin Jezuit në Shkodër, por pavarësisht rezultateve të mira, mësimet e tij ndërpriten për shkak të mbylljes së Kolegjit në vitin 1946. Pas Luftës së Dytë Botërore në fshatin Prekallë themelon shkollën fillore, në të cilën mbante edhe mësimin për fëmijët e fshatit, por me të mësuar për ikjen e një grupi antikomunistësh në Jugosllavi në krye me At DanielGjeçajn, ai ju bashkohet dhe largohet nga Shqipëria.

I ri, pa përvojën e mjaftueshme të jetës, mes dallgëve të politikës, sigurimit shtetëror jugosllav dhe përkushtimit ndaj jetës shkencore, MartinCamaj, mbaroi një kurs mësuesie në Pejë dhe pastaj punoi mësues një vit në Tuz të Malit të Zi (1949-1950).

Në vitin 1950 regjistron studimet romane në Universitetin e Beogradit, në të cilin diplomon në vitin 1955, ndërsa vazhdon studimet në Sarajevë, te Profesori i njohur HenrikBariç, e ku për tezë doktorate zgjedh “Gjuhën e Gjon Buzukut”. Për shkaqe shëndetësore po në vitin 1956 shkon në Itali, ndërsa i ndihmuar nga ErnestKoliqi dhe të tjerë vazhdon studimet në Itali, për t’i përfunduar ato me mbrojtjen e doktoratës në vitin 1960. Në Romë ndjek studimet jo vetëm në fushë të gjuhësisë po edhe të letërsisë, duke u përqendruar edhe në të folmet arbëreshe.

Në fund të vitit 1960 shkon si bursist në Mynih të Gjermanisë, ku pas pesë vitesh, fiton edhe gradën e habilitacionit, për të vazhduar jetën akademike deri në vitin 1990. Pas dy vitesh vdes në Munih, më 13. 3. 1992.

I

MartinCamaj radhitet tashmë ndër shkrimtarët dhe albanologët më të shquar shqiptarë të gjysmës së dytë të shekullit të kaluar. Është për të ardhur keq, që vepra e tij letrare dhe gjuhësore filloi të njihet në Shqipëri vetëm nga viti 1990 e këtej, megjithëse dy veprat e tij të para “Një fyell ndër male” (1953) dhe “Dallgët e vërrinit” (1954) ishin botuar në Prishtinë; ndërsa punimet dhe ndihmesat e tij për shqipen nuk janë bërë ende objekt sa e si duhet nga studiuesit tanë, në një kohë që ai ishte afirmuar jashtë Shqipërisë si një shkrimtar i shquar, poet dhe prozator, por gjithashtu edhe si një studiues dhe gjuhëtar me vlera: gramatolog, dialektolog dhe historian i gjuhës shqipe.

MartinCamaj ishte figurë e shquar e gjuhës dhe e letërsisë shqipe – figurë poliedrike, “shkrimtar i lartësive”, siç e ka quajtur Ismail Kadare. Në një kohë kur vepra e tij nuk publikohej në Shqipëri, studiuesit dhe albanologët e huaj, sidomos rrethi i Munihut për studimet e Europës Juglindore, kanë njohur e vlerësuar tek MartinCamaj një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të studimeve albanologjike të dhjetëvjeçarëve të fundit të shekullit të kaluar.

Me personalitetin e tij, ai ka dëshmuar rrugën e formimit të një shkrimtari dhe dijetari të vërtetë, duke nisur nga arsimimi dhe edukimi që mori në Kolegjin e famshëm Saverian në Shkodër, nga studimet që bëri në Beograd, në vitet 1949-1955, ku studio sllavistikë dhe ballkanologji, duke marrë bazat e formimit gjuhësor te indoevropianisti dhe albanologu i njohur i asaj kohe, Prof. HenrikBariç, për të vazhduat më pas në Universitetin e Romës dhe duke punuar disa vjet si mësimdhënës i shqipes në Katedrën e gjuhës shqipe në Romë, ku pati një nxitje të veçantë nga ErnestKoliqi. Në fillim të viteve ’60, Camaj shkoi në Munih, ku mori përsipër lektoratin për shqipen në Universitetin e Munihut. Më 1971, ai emërohet “Profesor” për albanologjinë në këtë universitet, duke përfaqësuar për një kohë të gjatë të vetmen degë mësimore dhe kërkimore albanologjike në të gjithë hapësirën gjermanishtfolëse, ku ishte e mundur mbrojtja e doktoratave nga fusha e studimit të gjuhës shqipe. Camaj bënte pjesë gjithashtu në Kryesinë e Institutit Shqiptar, që ishte themeluar që më 1962 prej GeorgShtadtmylerit dhe ishte anëtar i redaksive të disa revistave, si AlbanischeForschungen,BeiträgezurKenntnisSüdosteuropas und desNahenOrients, MünchenerZeitschriftfürBalkankunde, Albanica etj. Ai është autori i monografive, studimeve, artikujve dhe i recensioneve të shumta gjuhësore. Krahas punimeve më vete, studimet e tij janë botuar në organe dhe revista të shumta me autoritet ndërkombëtar.

Vepra gjuhësore e MartinCamajt dëshmon për hulumtimin dhe studimin e thelluar që i bëri ai gjuhë shqipe. Punimet e tij rrokin fusha të ndryshme të shqipes, por kryesisht përfshijnë ato të gjuhës së shkruar, të historisë së gjuhës shqipe, të dialektologjisë, veçanërisht të të folmeve të arbëreshëve të Italisë, të historisë së gjuhësisë etj. Si gjuhëtar i fushës kërkimore diakronike dhe sinkronike dhe si filolog përshkrues, MartinCamaj e shqyrtonte pasurinë leksikore të shqipes në drejtime të ndryshme, duke treguar historikisht lidhjet e qëndrueshme midis formave gjuhësore të vjetra dhe të reja.

Studimet gjuhësore të Camajt nisin herët. Objekt i disertacionit të tij është vepra e parë e dokumnetuar me shkrim në gjuhën shqipe, “Meshari” i Gjon Buzukut. Monografia u botua në Romë, në revistën “Shejzat”, në vitin 1960, me titull “ IlMessale” di Gjon Buzuku. Contributilinguisticallo studio dellagenesi”. Punimi përmban 90 faqe dhe është shkruar në italisht. Pas një hyrjeje të shkurtër dhe pjesës I, ku trajton probleme të drejtshkrimit dhe të alfabetit, në pjesën II, autori analizon zanoret hundore. Në pjesën III, që titullohet “Aspekte të gjuhës së Buzukut”, ka bërë këtë nënndarje : 1. Ndryshime në gjuhën dhe stilin e “Mesharit”; 2. E ardhmja; 3. E pakryera; 4. Paskajorja. Ndërsa në pjesën V bën objekt ndikimin e huaj në gjuhën e “Mesharit”, ku veçon ndikimin e latinishtes, elementet sllave, venete dhe ndikimin e greqishtes. Punimi përmban në fund përfundimet e autorit, pjesë nga “Meshari”, duke i krahasuar me Budin e Bogdanin dhe me këngë popullore e rapsodi të Treipshit, të mbledhura më 1955, si dhe bibliografinë dhe treguesin e fjalëve.

Duke studiuar dëshmitë e vjetra gjuhësore të shqipes, Camajt i lindi ideja për t’u marrë me parahistorinë dhe historinë e shqipes. Krahas punimeve të tjera, vepra më e rëndësishme e tij gjatë asaj kohe është “AlbanischeWortbildung. DieBildungsweisederalterenNomina”, botuar më 1966, në vargun e serisë së “AlbanischeForschungen” 6, që drejtohej nga GeorgStadmyleri. Punimi u paraqit si shkrim habilitimi, me rekomandim të Fakultetit Filozofik të Universitetit të Munihut dhe me mbështetjen financiare të Shoqatës së Kërkimit Gjerman (DFG) dhe u prit mjaft mirë në rrethin e studiuesve dhe të albanologëve të huaj. Këtë e tregon edhe interesimi i tyre për të shkruar recensione të posaçme për të, duke ia bërë të njohur opinionit shkencor evropian dhe më tej. Kështu mund të përmendim recensionet e H. Mihaescut më 1967, të C. Haeblerit më 1967, të H. Ölbergut më 1968, të W. Fiedlerit më 1969. Nga studiuesit shqiptarë, I. Ajeti botoi një recension për këtë vepër, më 1968, në “Gjurmime albanologjike”, nr. 1, ku , midis të tjerash, vë në dukje edhe ndihmesat që ka sjellë Camaj në fushën e etimologjisë, megjithëse, siç pohohet, atë më shumë se etimologjia, në vepër e ka interesuar gjeneza e gramatikës dhe variantet morfologjike. Ai niset nga ideja që, nëpërmjet gjuhësisë krahasuese, të arrijë të shpjegojë trajtat e shqipes, veçanërisht ato që kanë të bëjnë me zhvillimin e brendshëm të saj, duke marrë parasysh prirjet historike të zhvillimit të mëtejshëm të saj. Objekt i punimit të Camajt është kërkimi dhe studimi sistematik i ndërtimit morfologjik të emrave të shqipes, duke marrë parasysh vetëm emërtimet, të cilat i përkasin fjalorit elementar të shqipes, veçanërisht ato konkrete, si për gurin, drurin, lëkurën, pambukun, emrat e pemëve dhe të bimësisë, pajisjet primitive, veshjet, prodhimet e qumështit, emërtimet nga bota shtazore, pjesët e trupit, pra, emrat e gjërave, të cilat kanë qenë pranë njerëzve që prej kohëve më të hershme.

Indoevropianisti dhe albanologu i njohur austriak, HermannÖlberg, ka vënë në dukje se gjëja thelbësore për Camajn ka qenë paraqitja e fjalorit sipas rrënjës së fjalëve të lidhura, për të realizuar në këtë mënyrë studimin e fjalës shqipe në lidhje me etimologjinë, përkundrejt një shqyrtimi të izoluar. Në vijim, duke vlerësuar punimin e MartinCamajt, ky studiues shkruan: “Kushdo që është i vetëdijshëm, që ky libër, në hapësirën gjermanisht­folëse, qysh prej vdekjes tragjike të NorbertJoklit, paraqet përsëri studimin e parë indoevropian të shqipes, do ta marrë këtë vepër në dorë, me interesim të madh, duke parë se është një përpjekje për të çuar më tej fijet e shkollës vjeneze, nga e cila ka dalë edhe E . Çabej”. Sipas Ölbergut, kjo përpjekje pjesërisht e ka kapërcyer Joklin, por në mjaft pjesë të tjera Jokli mbetet ende gjithnjë i paarritshëm dhe kjo si rezultat i metodës së ndjekur prej tij. Gjithashtu, në recensionin e tij, ai merr në analizë mjaft fjalë që kishte shqyrtuar Camaj dhe mban qëndrime herë miratuese, por në mjaft raste edhe kundërshtuese në lidhje me shpjegimet e bëra. Kështu, bëhen objekt analize fjalë të tilla, si : leje, dardhë, tjerr, kashtë, akull, punë, derr etj. Duke njohur e vlerësuar gjithashtu punimin e Camajt edhe si një ndihmesë në fushën e etimologjisë, Ölbergu ka parasysh metodën e ndjekur nga Jokli dhe thekson se “ vendimi, nëse një fjalë shqipe duhet shqyrtuar si fjalë e trashëguar ose si huazim, mund të merret shpeshherë në mënyrë të mjaftueshme vetëm përmes çerdhes së fjalëve të një rrënje”.

Sipas VilfridFiedleri-t, vepra e Camajt u drejtohet albanologëve dhe indoevropianistëve. Kështu, u afrohet indoevropianistëve një shqyrtim prej rreth 1500 fjalëve rrënjë të shqipes (përkundrejt 800 fjalëve rrënjë në “Fjalorin etimologjik indoevropian” të J. Pokornyt). Ndërsa IdrizAjeti, duke e quajtur punimin e Camajt “studim të dorës së parë” theksonte se ai shtjellon një nga problemet më të ndërlikuara në tërë historinë e gjuhës shqipe, atë të zanafillave të para të formimit të fjalëve të gjuhës, problematikë që nuk mund të quhej e paprekur në studimet etimologjike të gjuhë shqipe, sepse ajo ishte bërë objekt studimesh, duke nisur me F. Bopin, G. fonHann, Dh. Kamardën, G. Majerin, H. Pedersenin, N. Joklin, H. Bariçin dhe prijësin e gjuhësisë shqiptare, E. Çabejn, qëndrime të të cilit i përmbahet edhe Camaj në shumicën e rasteve të problemeve të trajtuara nga fonetika historike dhe etimologjia e shqipes.

“Zbërthimi a veçimi i materialit gjuhësor që Camaj e heton në veprën e tij të zënë ngoje,- shkruan Ajeti,- paraqet punë shumë të vështirë, apo kërkon njohje të thellë të problemeve të fonetikës historike të gjuhës shqipe, pastaj zotërimin e problematikës fonetike të gjuhëve indoeevropiane, e këtu brenda edhe problemet e etimologjisë së gjuhës shqipe, me një fjalë të zotëroheshin problemet e gramatikës historike të shqipes”.

Punimi i Camajt “AlbanischeWortbildung” (Fjalëformimi i shqipes) ndahet në tri pjesë: 1. Historia e kërkimit; 2. Fjalëformimi i brendshëm; 3. Fjalëformimi i jashtëm. Vepra përbën një ndihmesë të vyer për historinë e gjuhësisë shqiptare, sepse në të kemi një vështrim dhe analizë të vërtetë prej dijetari në fushën e historisë së studimit gjuhësor të shqipes.

MartinCamaj , në kërkimet e tij gjuhësore për historinë e gjuhës shqipe ka bërë objekt edhe dukuritë e marrëdhënieve gjuhësore dhe hulumtimet te huazimet. Punimet e tij janë vlerësuar si punime me vlerë për probleme fonetike të gjuhësisë ballkanike. Kështu, mund të përmendim “ZurEntwicklungderNasalvokalederslavischenLehnëörter im Albanischen” (Për zhvillimin e zanoreve hundore të huazimeve sllave në shqipe), botuar më 1964 dhe “LautlicheParallelenentwicklungen im montenegrinischen und nordalbanischenMundarten” (Zhvillime fonetike paralele në të folmet e shqipes veriore atyre malazeze), botuar më 1966.

Një vend të rëndësishëm në ndihmesat e tij për gjuhësinë shqiptare e zënë edhe ato nga fusha e dialektologjisë. Qëndrimet dhe studimet e shumta që bëri tek arbëreshët e Italisë, i dhanë mundësi të hartonte mjaft monografi dhe punime me interes shkencor. Studiuesit e dialektologjisë, JorgjiGjinari dhe GjovalinShkurtaj, kanë vënë në dukje se MartinCamaj ka bërë një hetim sistematik të të folmeve të arbëreshëve, në një periudhë kohore që fillon në vitet ’60 deri në fund të viteve ’80 të shekullit të kaluar. Ai ka arritur të përshkruajë “tipin më përfaqësimtar të zonave të ndryshme dialektore, sidomos të atyre më anësore (periferike) dhe më të ekspozuara ndaj ndikimit asimilues të italishtes”. Më tej ato shkruajnë : “Këto studime të Camajt, të mbështeturas në metodologjinë gjuhësore strukturale, sipas modelit të gjuhësisë funksionale të A. Martinesë etj. , përbënin një ndryshim rrënjësor në kërkimet dialektologjike në trevat arbëreshe e përgjithësisht në dialektologjinë shqiptare”

Ndër monografitë e shkruara nga Camaj nga kjo fushë, mund të përmendim:

  1. “La parlataAlbanese di Greci in province di Avellino”, botuar në Firencë, më 1971, që përbën monografinë e parë të plotë të një të folmeje arbëreshe.
  2. “DiaalbanischeMundartvonFalconoraAlbanese in derProvinzCosenza”, botuar në “AlbanischeForschungen”, 16, në Munih, më 1977.
  3. “La partlataAlbanese di San ConstantinoAlbanese”, botuar pas vdekjes, më 1993.

Përveç këtyre, Camaj ka shkruar mjaft artikuj dhe punime të tjera për të folmet ë arbëreshëve të Italisë, që përbëjnë ndihmesa me vlerë, si: “ ZuralbanischenMundartvonBarile in derProvinzPotenza” (1971); “IlbilinguismonellelinguisticheAlbanesedell”Italia meridionale. Bilinguismo e diglossia in Italia” (1974) ; “ SprachrestederalbanischenMundartvonVillaBadessa in derProvinzPescara” (1975); “Perunatipologia dell’ arbëresh. Etnia Albanese e minoranzelinguistiche in Italia” (1983).  Gjithashtu , në studimet e tij nga dialektologjia ka bërë objekt edhe probleme të bilinguizmit dhe të pluralinguizmit gjuhësor. Kështu, më 1985, botoi artikullin “Rreth problemit të dygjuhësisë (bilinguizmit) ndër shqiptarët e Amerikës”, botur te “Dielli” i Bostonit të SHBA-ve, më 1 mars 1985, f. 2 dhe më 1996 pjesën e parë të artikullit “Aspetti del plurilinguissmopresso gli arbëresh d’Amerika”, botuar te “Zjarri” i Kozencës, dhe më 1989 pjesën e dytë të punimit.

Ndër punimet e Camajt për shqipen është vlerësuar edhe vepra e tij që është botuar anglisht “ AlbanianGrammarëithExercises, ChrestomathyandGlossaries”, më 1984, ku autori është përpjekur që pasurinë tërësore të shqipes ta paraqesë në nivelin e zhvillimit të saj. Vlerësime për këtë vepër janë bërë në recensionin e F. Altimarit, botuar te “Zjarri”, Kozencë, 1985, nr. 29, f. 94-95 dhe në dy artikujt e T. Osmanit dhe N. Gokajt: 1. “Çështje të shqipes së sotme letrare në “ Gramatikën” e M. Camajt”, botuar në “ MartinCamaj, tradita dhe bashkëkohësia”, Simpozium 24 qershor 1993”, Shkodër, 1994, f. 107-115; 2. “MartinCamaj – AlbanianGrammarwithExercises, ChrestomathyandGlossaries”, Wiesbaden, 1994, 337 faqe”, botuar në “Buletin shkencor”, Seria e shkencave shoqërore, Universiteti i Shkodrës “ Luigj Gurakuqi”, Shkodër, 1994, nr. 1, f. 93-95.

 Ndër ndihmesat e MartinCamajt për shqipen duhet përmendur edhe libri mësimor “LehrbuchderalbanischenSprache”, që ai ka shkruar më 1969, i cili ka shërbyer si një mjet ndihmës për përvetësimin e shqipes nga të huajt, kryesisht në fushën e veprimtarisë mësimore që ka zhvilluar autori në Munih të Gjermanisë. Libri është ribotuar më 1991 dhe më 1997. Recensione për të janë bërë nga E. Kowal-Lange më 1970, H. Mihaescu më 1970 dhe K. Steinke më 1973. Gjithashtu Camaj ka një meritë të veçantë se është përkujdesur për ribotimin e veprës së PjetërBogdanit “CuneusProphetarum” ( 1971).

Në ndihmesat e tij të shumta për historinë e gjuhësisë shqiptare radhiten edhe një varg artikujsh dhe recensionesh që ai ka shkruar për vepra të ndryshme gjuhësore të studiuesve dhe të dijetarëve, qofshin këta shqiptarë apo të huaj. Kështu, ai ka recensionuar punime të IdrizAjetit, Karl Gurakuqit, FrançeskoSolanos, AntonioGuzzetës, FrançescoAltimarit, Vaclav Polakut, NorbertJoklit, ClausHaebler-it, PetarSkokut, NorbertBoretzkyt, ArminHetzer-it, CarloTagliavinit etj. Po ashtu, nga fusha e sipërpërmendur, mund të vihen në dukje edhe këto shkrime të Camajt: “Jeta dhe vepra e JohanvonHahn”, botuar në “Shejzat”, IX, 1965; “VierBriefevonHolgerPedersen an derGustavMeyer”, botuar te “BeiträgezurGeschichtederAlbanologie), München, 1978; “Eqrem Çabej (1908-1980), te “Zjarri”, Kozencë, XII, 1980, f. 5-7; “CarloTagliavini” ( 18. 06. 1903 – 31. 05. 1982), te “Mitteilungen – Südost – Forschungen”, München, 1984, Bd. 43; “In memoriamGerhardRohlfs (1892-1986), te “Zjarri”, Kozencë, XVIII, 1986; “Vdiq gjuhëtari Selman Riza”, botuar te “ Dielli”, Boston, USA, 28 prill 1989, f. 3 etj.

 Nga fusha e historisë së gjuhës së shkruar vlejnë për t’u përmendur, midis të tjerash, edhe “Unafrase in arbëresh dell’ anno 1483”, botuar te “Zjarri” më 1979 dhe “EinalbanischerSatzaus dem Jahre 1483”, botuar te “ZeitschriftfürvergleichendeSprachforschung”, 86 Band, I. Heft, 1972, f. 1-6, ku këtë të fundit e shkroi me LudvingBraun.

MartinCamaj, me punën e tij të palodhur, me talentin dhe përkushtimin e lëvrimit dhe studimit të gjuhës shqipe, si shkrimtar me vlera të shquara, gjuhëtar dhe albanolog me emër, do të mbetet gjithmonë i nderuar dhe i respektuar në kujtesën e kombit shqiptar. *

II

Gjuha është pasuri kombëtare. Si e tillë ajo duhet të njihet, të ruhet dhe të zhvillohet. Një ndihmesë të çmuar japin të gjithë së bashku, individët dhe institucionet, studiuesit, gjuhëtarët, shkrimtarët dhe artistët, gazetarët dhe politikanët, nxënësit dhe mësuesit, profesionistët e fushave të ndryshme të dijes, pra, me një fjalë, e gjithë shoqëria. Studiuesit kanë mundësi të hedhin dritë mbi çështje të palëvruara mirë në fushën e leksikologjisë apo të leksikografisë, si ato mbi konceptin e fjalës në gjuhën shqipe, kuptimin leksikor, njësitë frazeologjike, sikurse janë gjithashtu drejtimet e studimit në fushën e semasiologjisë leksikore apo të stilistikës gjuhësore.

Është me fat dhe rëndësi të veçantë lëvrimi i gjuhës nga shkrimtarët. Ato japin mundësi për një njohje, ruajtje, pasurim dhe zhvillim të mëtejshëm të leksikut të përgjithshëm të gjuhës shqipe. Rasti i MartinCamajt, i këtij kolosi të letrave shqipe, është një provë e shkëlqyer. Vepra e tij letrare është një pasuri e çmuar për shqipen.

Ai e ka lëvruar gjuhën amtare jo vetëm me natyrshmërinë e krijuesit si poet dhe prozator, por edhe me vetëdijen e studiuesit të shquar të gjuhës shqipe. Le të kujtojmë se ai, krahas vlerësimeve si shkrimtar i shquar i letërsisë shqiptare, si një ndër më të mëdhenjtë e saj në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar, radhitet edhe ndër gjuhëtarët dhe albanologët e shquar, që, ndonëse për rrethanat e krijuara punoi jashtë Shqipërisë, solli ndihmesa të shkëlqyera për shkencën e gjuhësisë shqiptare.

Vepra letrare e MartinCamajt përfshin gjithsej 9 vëllime poetike, tre romane dhe një vëllim novelash. Poezia e tij është tashmë e përkthyer në italisht, anglisht dhe gjermanisht. Si një ndër personalitetet e letrave shqipe, ai përveçse poet, dramaturg dhe romancier ishte edhe një studiues i shquar i gjuhësisë shqiptare. Punimet e tij shkencore në fushën e historisë së gjuhës shqipe, të gramatologjisë dhe të dialektologjisë janë me vlerë shkencore. Ato ndriçojnë historinë e shqipes dhe dëshmojnë për pasurinë e madhe leksikore të saj. Jo më kot, që herët, midis të tjerave, në vitet 1949-1953, ai u mor edhe me përgatitjen e Fjalorit të gjuhës shqipe të Konstantin Kristoforidhit, duke bërë shpjegimet në frëngjisht. Për këtë, profesor Emil Lafe, duke iu referuar kohës kur është marrë Camaj me këtë fjalor, ka shkruar: “ Puna e tij mbi këtë fjalor dëshmon për pasionin shkencor të këtij studiuesi të ri dhe për njohjen e mirë të greqishtes e të frëngjishtes që në atë moshë. “ Dhe më tej shton “Fjalori i Kristoforidhit, i përpunuar nga M. Camaj vlen edhe si një burim i ri për të njohur passurinë leksikore të gjuhës shqipe”[1].

T’i kthehemi dhe njëherë veprës sonë – Fjalësit të saj.

 Objekti ynë i studimit në këtë vepër është përqendruar në pasurinë e fjalorit leksikor në veprën e tij letrare, duke paraqitur të përmbledhur Fjalorin e fjalëve, të emrave dhe vendeve që dalin në krijimet e tij. Kujtojmë se kemi të bëjmë me një pasuri të madhe leksikore që duhet studiuar më tej. Fjala është për një korpus fjalësh autoktone – shqipe, krijime të Camajt dhe përdorim fjalësh të huaj, nga ato vende e qendra studimore evropiane, të cilat u bënë pronë përdorimi nga profesor Camaj në veprat letrare, gjuhësore, në recensionet e shumta etj.

Duke qenë poet dhe prozator nga treva e Dukagjinit, MartinCamaj ka shkruar në dialektin e veriut, ku, siç dihet dhe është pohuar gjithnjë edhe nga gjuhëtarët, ekziston një pasuri e madhe leksikore e shqipes, që duhet të studiohet dhe të përzgjidhet për t’u përfshirë në leksikun e përgjithshëm të gjuhës letrare shqipe. Fjalorët që do të hartohen në të ardhmen, medoemos duhet të marrin në konsideratë pasurinë leksikore të autorëve të veriut, si të At Gjergj Fishtës, E. Koliqit, A. Pipës e po ashtu edhe të MartinCamajt, pasurinë leksikore të të cilit po e bëjmë objekt shqyrtimi dhe po e përmbledhim për ta paraqitur në këtë Fjalor, pa pretenduar se i kemi vënë pikën I-së.

Studimi i pasurisë leksikore ne veprën letrare të MartinCamajt kërkon studime të mëtejshme, sepse leksiku i tij, për rrethanat e mosnjohjes sa e si duhet në trevat shqiptare, e sidomos në Shqipëri, i ka munguar shqipes së sotme.  Dhe kjo është për të ardhur keq, sepse kemi të bëjmë jo me një krijues të zakonshëm, por me një shkrimtar brilant, vepra e të cilit përmbledh një pasuri të jashtëzakonshme leksikore, frazeologjike dhe semantike.

Fjalori që po paraqesim, fjalët e të cilit janë eksploruar e përkoqur nga vepra letrare e Camajt, mendojmë se jep mundësi për një pasurim të mëtejshëm të fjalorit të përgjithshëm të shqipes, ndriçon anë të reja të analizës së semantikës të arkaizmave dhe të semasiologjisë, sikurse përfton më tej shpjegime të prejardhjes kuptimore të fjalëve në gjuhën shqipe dhe pasuron rastet e përdorimit të polisemisë, sinonimisë, antonimisë dhe veçanërisht të frazeologjisë në gjuhën shqipe.

Vepra letrare e MartinCamajt përfshin një pasuri të madhe shumëdimensionale: leksikore, frazeologjike dhe semantike. Camaj shquhet për njohjen e thellë të gjuhës shqipe, të pasurisë leksikore dhe semantike të saj dhe, siç shprehet me të drejtë profesor ValterMemushaj “Ai shquhet për njohjen e thellë të mundësive dhe aftësive të mëdha të shqipes për krijimin e njësive të reja dhe vetë krijoi me qindra e qindra“[2].

Në veprën letrare të MartinCamajt ndeshim një mori arkaizmash, sinonimesh, antonimesh, homonimesh e shprehje frazeologjike të pafund, që shprehin jo vetëm bukurinë e gjuhës, por dëshmojnë edhe për hershmërinë e tyre të përdorimit dhe shtrirjen e tyre në kohë e vende në hapësirën shqiptare. Gjejmë sekuenca fjalësh apo frazash, si dhe tekste me prurje semasiologjike dhe semantike. Camaj, me aftësitë e tij krijuese, zgjeron dhe mundëson shprehje të reja fjalësh në gjuhën shqipe. Ai është gjithashtu një njohës i mirë i gurrës popullore. Fjalët e rralla që ndeshim dhe që janë përfshirë këtu janë me vlerë të veçantë. Ato do të shërbejnë si pasurim për fjalorët e ardhshëm të shqipes. Edhe disa huazime që ndeshen edhe në veprën letrare të tij janë e duhen çmuar si pasuri leksikore e shqipes, pasi shqiptarët i kanë përdorur për një kohë të gjatë dhe ato janë bërë si pjesë e gjuhës së tyre, me përdoriin e të cilave shqipja rritë funksionalitetin e të shprehurit, sidomos kur për shenja të caktuara nuk kemi fjalën përfaqësuese.

Fjalori i veprës letrare të MartinCamajt përbëhet nga pjesa leksikore e gjuhës shqipe , nga pjesa e krijuar nga vetë Camaj dhe nga një korpus fjalësh të huazuara. Të tria këto pjesë, të gërshetuara natyrshëm, dëshmojnë për njohjen e thelluar të shqipes nga Camaj, por edhe për aftësinë e tij krijuese leksikore. Brenda Fjalorit të paraqitur mund të vëmë re leksikun e përdorur në mbarë shtresën mbarëshqiptare dhe atë krahinore të trevës së tij të vendlindjes në kuptimin më të ngushtë të fjalës apo të dialektit të gegërishtes në kuptimin më të gjerë të fjalës. Leksiku i veprës së tij letrare na afron botën materiale dhe shpirtërore jo vetëm të trevës së Dukagjinit, por edhe të qytetit të Shkodrës dhe të Malësisë së Madhe, sikurse edhe atë të arbëreshëve dhe shqiptarëve të diasporës, duke na sjellë parasysh gjithçka që lidhet me jetën, zakonet dhe kulturën shqiptare. Në veprën e tij gjen semantikën e arkaizmave të shqipes, fjalë të vjetra dhe të reja që përbëjnë pasuri për fjalorin e përgjithshëm të shqipes. Duke qenë mjeshtër në prozë e poezi, me një stil të admirueshëm dhe aftësi të jashtëzakonshme krijuese, MartinCamaj natyrshëm përdor nuanca kuptimore nga më të ndryshmet me fjalët, duke na dhënë edhe kuptime të reja të fjalëve me ngjyrime semantike. Kjo është një tjetër arsye që leksiku i veprës së tij duhet studiuar më tej si një pasuri për leksikun e përgjithshëm të shqipes, sepse realisht deri më tani leksiku i Camajt nuk ekziston në fjalorët shpjegues të shqipes. Bashkohemi me mendimin e ValterMemishaj që, me të drejtë, pohon: “Le t’ia kthejmë shqipes së sotme fjalorin e munguar të këtij autori dhe të shkrimtarëve të tjerë të ndaluar, gjithmonë përmes një studimi e përzgjedhjeje shkencore”[3].

MartinCamaj, me veprën letrare që ka krijuar na dëshmon pasurinë e shqipes. Fjalët e burimit popullor që përdoren e duhen ruajtur e zhvilluar më tej, Prej tyre krijohen kushte e mundësi të krijohen edhe fjalë të reja. Është me fat që Camaj ishte një njohës i shkëlqyer i visarit leksikor të shqipes. Duke njohur edhe pasurinë leksikore të autorëve të vjetër, edhe fjalorët e vjetër dhe modern të shqipes, duke njohur më rrënjë të folmet e dialektit të gegërishtes, me veprën e tij letrare Camaj i ka bërë një shërbim të madh gjuhës shqipe. Pasuria leksikore e veprës së tij është aq e madhe, sa kërkon jo vetëm botimin e një Fjalori modest që po e paraqesim, por edhe studime dhe analiza gjuhësore në rrafshin leksikologjik dhe leksikografik. Përdorimi i natyrshëm i fjalëve dhe shprehjeve popullore të hapësirës së vendlindjes së tij dhe më gjerë është në të mirën e shqipees. Fjalori i fjalëve, emrave dhe vendeve nga vepra letrare e Camajtështe me interes për disa fusha, si për leksikologjinë, leksikografinë, onomastikën dhe toponomastikën. Nëpërmjet tij, studiuesi mund të përqendrohet edhe në probleme të fonetikës, drejtshkrimit, morfologjisë dhe sintaksës. Fjalorët e ardhshëm të shqipes, me siguri do ta marrin në shqyrtim e në përfshirje leksikun e pasur të veprës së këtij shkrimtari të shquar, i cili, me një pasion dhe dashuri të jashtëzakonshme, zgjodhi dhe futi në përdorim shumë fjalë dhe shprehje të bukura të shqipes që përdoren në gjuhën e përditshme. . Ky është një nga qëllimet tona në punimin tonë, që pasuria leksikore në veprën e Camajt të shfrytëzohet më tej dhe të shikohet në funksion të ruajtjes dhe pasurimit të vlerave të trashëgimisë së gjuhës shqipe. Është i njohur mendimi i Camajt që në lidhje me gjuhën letrare, gegërishtja nuk u shfrytëzua siç duhet. Ky është një mendim që pranohet tashmë në përgjithësi, prandaj po punohet që leksiku i saj të përfshihet më mirë dhe më gjerësisht në fjalorët e ardhshëm të shqipes. Studimi dhe përfshirja e gjuhës së Camajt në shqipen letrare përbën vlerë për shqipen. Siç kanë vënë re disa studiues, vërtet gjuha e Camajt është në gegërisht, por ajo nuk është larg standardit, pasi është e pasur dhe e zhdërvjellët dhe dëshmon për përdorim më shumë të trajtave të përbashkëta se ato dialektore dhe nëndialektore. Mendimin tonë, vetëm sa e përligj një thënie e studiuesit shkodran, Tomor Osmani, kur shkruan: “Veçoria dalluese e veprës së autorit në gjuhën shqipe ishte aftësia për t’iu larguar së folmes së ngushtë të vendlindjes dhe për të shkruar një gegërishte me prirtje afruese”[4]. Këtu mund të ketë luajtur rol edhe përgatitja gjuhësore e Camajt. Ai ishte një njohës i mirë shqipes, kishte formim të mirë teorik në fushën e gjuhësisë, përveç aftësisë krijuese si poet e prozator, njihte mirë autorët e veriut, si Buzukun dhe Bogdanin, duke u marrë që herët me studimin e veprës dhe gjuhës së tyre, si dhe autorët e Rilindjes Kombëtare, gjuha e të cilëve ka pasur një ndikim të veçantë në krijimtarinë e tij letrare. Afrimi i gjuhës së tij me gjuhën e përbashkët standard duhet studiuar më tej. Sidoqoftë, mendojmë se standardi ka shumë për të marrë nga gjuha e veprës së MartinCamajt. Fjalorin e paraqitur, ne e shikojmë si një mundësi të hapur për bashkërendimin trajtues jo thjesht në aspektin dialektor, por të lidhur me funksionet dhe problemet e gjuhës moderne shqipe, me funksionet e saj shoqërore në kohën e sotme dhe në të ardhmen, sepse gjuha letrare veçse pasurohet me prurjet e reja dialektore, e në këtë rast nga vepra e një shkrimtari me emër, siç është MartinCamaj.

Pranohet tashmë se vlerat leksikore të gegërishtes duhej të kishin pasur më shumë përfshirje në Fjalorin e Gjuhës Shqipe. Ato veçse e pasurojnë atë si në sasi dhe cilësi. Projekti i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë për hartimin e një Fjalori të ri të Gjuhës Shqipe është për t’u përshëndetur. Jemi të bindur që pasuria leksikore e shqipes do të paraqitet edhe më mirë se në fjalorët e mëparshëm, duke përfshirë më mirë pasurinë leksikore të gegërishtes, e në këtë këndvështrim edhe leksikun e veprave të autorëve të veriut, përfshirë edhe të MartinCamajt. Kjo do të shënojë një drejtim shumë të rëndësishëm, sepse vlerësimi i pasurisë leksikore të shqipes, të gjuhës letrare apo dialekteve duhet parë gjithmonë në kontekstin e një pasurie të përbashkët, që është pasuri e popullit, që duhet ruajtur e zhvilluar në të gjithë drejtimet si pjesë e trashëgimisë dhe kulturës së përbashkët kombëtare.

Në tërësinë e pasurisë leksikore, vendi kryesor është pasuria gjuhësore e krijuar nga populli. Kur kjo gjë përdoret e zhvillohet aq mjeshtërisht nga shkrimtarët, siç është rasti i autorit që kemi marrë në shqyrtim, përbën një gurrë popullore që nuk shuhet kurrë dhe që i shërben pasurimit të gjuhës letrare. Punën tonë për një përmbledhje të Fjalorit të fjalëve, emrave dhe vendeve nga vepra letrare e MartinCamajt, siç kanë bërë studime edhe disa autorë të tjerë për gjuhën e At Gjergj Fishtës, E. Koliqit, A. Pipës etj. , e shikojmë si një ndihmesë modeste për studimet në këtë fushë. Ne jemi duke ofruar në këtë libër fjalë dhe pasuri leksikore të shqipes të përdorura nga MartinCamaj në veprën e tij letrare, fjalë të përdorimit të zakonshëm, me kuptime dhe ngarkesa të ndryshme semantike, fjalë të rralla dhe shprehje të bukura, fjalë nga toponomastika dhe onomastika, shprehje frazeologjike etj. , si një mundësi të mirë për të dëshmuar atë që është thënë edhe nga shumë studiues, se leksiku i shqipes është më i gjerë nga çfarë është paraqitur dhe se ekzistojnë mundësi të mëdha për ta pasuruar më tej. Mbështetja në veprat e shkruara, siç kemi bërë ne objekt atë të MartinCamajt, e cila mbështetet përgjithësisht dhe kryesisht në leksikun dialektor, na bën të gjykojmë dhe të pohojmë se leksiku i shqipes duhet ta bëjë të vetën këtë pasuri. Fjalën e kemi për studimin e mëtejshëm që duhet t’i bëhet leksikut të gjuhës letrare të ngritur në normë, sepse nëse kemi një leksik dialektor të papërfshirë në normë dhe që vërtet është i burimit popullor të shqipes, asgjë s’e pengon të përfshihet në normë, të përdoret dhe të zhvillohet më tej. Sikurse është pohuar me të drejtë nga studiuesit, norma letrare nuk është tabu. Zhvillimi letrar veçse e pasuron dhe e përtërin atë, sepse leksiku i gjuhës letrare nuk është diçka e dhënë një herë e përgjithmonë. Ai zhvillohet. Por për këtë ka nevojë të njohë e të përfshijë pasuri të reja të papërdorura, e me gjerësisht në sistemin e normës, të shprehura nëpërmjet fjalëve dialektore që shtrihen në një gjeografi më të gjerë shqiptare. Kjo është mënyra që pasuria leksikore e dialektit ngrihet në nivelin e normës letrare. Në këtë këndvështrim, mendojmë se gjuha e autorëve të Veriut që kanë shkruar në dialekt duhet të studiohet më tej. MartinCamaj, ky mjeshtër i lëvrimit të gjuhës, me veprën e tij letrare, e ka pasuruar shqipen. Në këtë Fjalor përfshihen në trajtë fjalorthi edhe fjalët e rralla dhe fjalë-forma dialektore, por të gjitha këto duhen studiuar dhe bërë krahasime, se si mund të grupohen ato më tej në Fjalorin e shqipes. Është detyra jonë ta studiojmë këtë pasuri gjuhësore me kritere shkencore në këndvështrimin e sistemit të gjuhës shqipe, ta përzgjedhim, ta ruajmë dhe zhvillojmë atë në kuadrin e gjuhës letrare të përbashkët kombëtare.

Prof. dr. BegzadBaliu, Prishtinë, 2016

Prof. dr. Petrit Kotrri, Windsor/Ontario, Kanada, 2019

Prof. dr. Bahtijar Kryeziu, Gjilan, 2021

PARATHËNIE

[1]Emil Lafe, ”Gjuha shqipe, Konstantin Kristoforidhi dhe MartinCamaj”, -Albspirit, online, Mars 2020.

[2]ValterMemishaj, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, 2011.

[3]ValterMemisha, Po aty.

[4]Tomor Osmani, Vëzhgime gjuhësore në veprën e MartinCamajt,- në “ Tradita dhe e sotmja në vështrimingjuhësor 2, Shkodër, 2007, f. 219.

Porosia historike e Profesor Idriz Ajetit

by

Prof. Dr. Begzad Baliu/

Çka mund t’i themi sot Akademik Idriz Ajetit në shekullin e moshës së tij? A mjafton ta kujtojmë veprën e tij jetësore dhe ta nderojmë veprën e tij shkencore? Në të vërtetë a e nderojmë kështu dhe a ia themi të vërtetën shkencore qindvjeçarit që më parë sesa jetën e tij, identifikon dijen albanologjike të këtij shekulli?Le t’i referohemi sadopak kronologjisë së angazhimeve të tij dhe zhvillimeve albanologjike, për të cilat ai dhe brezi i tij punuan shumë, dhe do ta shohim se zhvillimet e fundit në fushë të albanologjisë nuk na japin shumë të drejtë. Brezi ynë nuk mund të krenohet për themelimin e institucioneve të reja albanologjike, as të qendrave të reja albanologjike me karakter ndërkombëtar, as të revistave të reja filologjike dhe albanologjike me karakter kombëtar dhe ndërkombëtar, as të institucioneve universitare, programeve filologjike e albanologjike universitare. Më në fund, as të ndonjë shoqate me karakter unik shkencor në fushë të albanologjisë, ballkanistikës apo dijeve të tjera të kësaj natyre në fushë të filologjisë. Brezi ynë më parë sesa të krenohej, i bie barra të skuqet edhe për faktin se as pas më shumë se dy dekadave të rënies së komunizmit, madje çlirimit të Kosovës, nuk arriti t’i përmbyllë disa nga projektet me karakter gjuhësor kombëtar, të cilat më shumë sukses i ka filluar Profesor Idriz Ajeti dhe brezi i tij në fushë të standardizimit të gjuhës shqipe, në fushë të studimit sistematik të dialektologjisë (të folmeve krahinore të hapësirës shqiptare), në mbledhjen e korpuseve të plota të leksikut të shqipes (Fjalorit gjithëpërfshirës të shqipes së sotme) dhe onomastikës (Fjalorit të mikrotoponimisë së shekullit XX dhe Fjalorit patronimik të shqipes), në fushë të leksikografisë etj. Brezi ynë mezi po arrin t’i mbajë gjallë ato institucione arsimore dhe shkencore, ato konferenca e revista shkencore të cilat i ka themeluar Profesor Ajeti dhe brezi i tij.Brezi ynë ka shumë obligime në fushë të albanologjisë si dije nacionale dhe obligimet e tij nuk do të mund t’i kryejë lehtë dhe shpejt edhe për një kohë të gjatë, edhe sikur organizimi institucional të jetë në kulmin e funksionimit perfekt të tij. Sot shekulli XXI kërkon shkolla, domene, sisteme, metoda dhe koncepte bashkëkohore të qasjes në fushë të albanologjisë, në një kohë që obligimet e dy shekujve të kaluar, për hulumtimin, mbledhjen dhe sistemimin e lëndës së albanologjisë, as kanë filluar në shekullin XIX, kur këtë proces e kanë filluar dijet nacionale të Evropës, as janë realizuar në shekullin XX, kur i kanë realizuar disa prej popujve të rajonit. Për realizimin e obligimeve që para disa dekadave kanë shtruar Profesor Idriz Ajeti dhe brezi i tij, do të kërkohet hapja edhe e disa degëve filologjike në hapësirën universitare shqiptare, ngritja edhe e disa sektorëve të specializuar në institutet shkencore të qendrave albanologjike të Tiranës, Prishtinës, Shkodrës, Shkupit, Korçës, Gjirokastrës, Elbasanit etj.Populli shqiptar është popull historik dhe gjuha shqipe një prej dymbëdhjetë gjuhëve bazë në familjen e madhe të gjuhëve indoevropiane, por populli shqiptar është një prej atyre pak popujve historikë që nuk i ka përmbyllur disa prej projekteve historiko-gjuhësore, historiko-letrare dhe ento-historike me karakter nacional, përfshirë edhe disa prej projekteve (Fjalori etimologjik i shqipes, Fonetika historike e shqipes, Vendi i shqipes në familjen indoevropiane etj.) që bardët e albanologjisë nga radhët e shkencëtarëve evropianë, i kanë filluar dhe realizuar me sukses që në gjysmën e dytë të shekullit XIX, ndërsa i kanë çuar përpara dukshëm edhe brezi i Akademik Idriz Ajetit në gjysmën e dytë të shekullit XX (Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Gramatika e shqipes së sotme, Gramatika historike e gjuhës shqipe, Historia e letërsisë shqipe, Historia e popullit shqiptar, Fjalori enciklopedik i popullit shqiptar etj.). Në një kohë që popujt fqinjë botojnë leksikonët dhe enciklopeditë për dijet (gjuhën, folklorin, historinë), qytetet dhe krahinat etnografike, madje personalitetet historike, kulturore e letrare më të rëndësishme, ne ende nuk po arrijmë të nisim një botim të vetëm unik të Enciklopedisë nacionale! Në një kohë që popujt me përmasa më të mëdha historike dhe ndikuese në hapësirën evropiane dhe globale punojnë shumë për mbrojtjen e gjuhës së tyre në mijëvjeçarin e ri nga rreziqet që vijnë nga filozofia e globalizimit, ne merremi me finesa tashmë të tejkaluara të standardit të shqipes dhe, për më tej, krijojmë a mundësojmë trajta të dyfishta gramatikore të saj! Kjo është edhe arsyeja pse hapja e Degës së Gjuhës dhe letërsisë shqipe në Universitetin e Prizrenit, madje organizimi i Konferencës së parë filologjike në nderim të Akademik Idriz Ajetit, paraqet jo vetëm një simbolikë të rastit, po edhe një nderim për veprën gjuhësore të tij në veçanti dhe albanologjinë si dije nacionale në përgjithësi.