Behar Gjoka – Dielli

“Udhëtim” në tekstet e Flutura Açkës*

January 16, 2023 by s p

Behar GJOKA/

Leximi dhe rileximi i krijimtarisë letrare të Flutura Açkës, e cila e ka përvijuar profilin si poete dhe prozatore e spikatur, sidomos në lavrimin e romanit, madje duke tentuar sendërgjimin e sagës romanore, ka në fokus të verifikimit dhe interpretimit, vetëmse tekstet letrare, pavarësisht gjinive dhe zhanreve të ligjëruara prej saj. Pra, akti i rileximit dhe shqyrtimit të librave të autores, do të ndalet tek ato tekste letrare, të cilat gjatë kësaj kohe kanë tërhequr vëmendjen e lexuesve, të gjithë grupmoshave, si dhe të kritikës dhe studimeve letrare. Bindja ime e konsoliduar, tashmë nëpër këto vite se teksti/ligjërimi letrar është pasaporta unike, gati e vetëmjaftueshme, që përfaqëson autorin/autoren, e prandaj ndalimi do të jetë në hapësirat e teksteve të shkruara këtyre moteve. Megjithëse, në shqyrtimin e veprave të periudhave të ndryshme të letrave shqipe, vazhdueshëm më ka stërmunduar, por njëherit edhe më ka mprehur shqisën e hulumtimit, për ta shijuar dhe zbuluar vlerën e një libri, në lexime dhe rilexime të pambaruara. Kurrësesi për ta shpjeguar atë, sepse letërsia, realiteti imediat imagjinar, nëse do të shpjegohej përfundimisht, gjë e pagjasshme që të ndodhë, pra që të mbyllet në kafazin mendjembyllur, atëherë letërsia do të fanitej me një kadavër pa jetë, pa frymë dhe pa shpirt!

Pra, te teksti dhe vetëm aty gjellijnë shenjat estetike, që ndërkaq në pavetëdije, ma hepon mendjen dhe shpirtin, si dhe shenjon një aspekt jetik që krijon premisat se në art dhe letërsi, gjithnjë ka një shans fluturimi në qiellin e lirisë, me gjasë një mundësi arratie, ku megjithatë askush nuk ka hipotekën e pronëzimit, si me thënë të shpjegimit përfundimtar. Porse lexuesi dhe autori përmes tekstit kanë ngritur hipotekën eterne të vlerave shpirtërore dhe artistike, që shtegtojnë në kohë-hapësirën e pamatshme. Duke marrë në konsideratë realitetin agravues, në atdheun tonë ku flitet jo pak për lirinë, për të mbetuar në skllavëri, kur ende jetojmë në një demokraturë, pra as në diktaturë, as në demokraci, si engjuj shpëtimtarë, afrohen njerëzit e artit dhe letërsisë, siç vjen e shprehur qartë në idenë e Keneth Clark: “Nga ana tjetër e humnerës ishin shpirtrat e hollë – poetët, piktorët, romancierët…” të cilët i kundërvihen të keqes, me fuqi të pazakontë shpirtërore. Sipërmarrja e pagjasshme, ku ndërthuret kënaqësia dhe përgjegjësia e shoqëruar me kthjelltësinë e mendjes, e po kaq me hemisferat unike të shpirtit, që zbulohen vetëmse përmes leximit dhe rileximit, e sidomos të verifikimit dhe shqyrtimit të shenjave estetike, e përqasur në dy optika, që ta mundësojnë hetimin e ligjërimit letrar:

E para: Leximi i secilit tekst të Flutura Açkës , në poezi dhe në prozë, si një shenjë e qartë mëvetësie e universit letrar, endur në dhjetëra tekste, si pjesë e përveçme e letërsisë së sotme shqipe, pamëdyshje e poetikës së ngjeshur nëpër shtjellat kreative, shënon premisën e parë. Në këto qasje, pra të leximit të secilit tekst, duke e parë si njësi letrare më vete, si shtjellim dhe interpretim i teksteve të secilit libër, për të hetuar dritëhijet e pashmangshme, që shoqërojnë secilin tekst dhe praktikë shkrimi. Pra, në këtë rast ka vlerë shfletimi qëllimor, si një rilexim më i thelluar, në kërkim të shenjave estetike, është i vlertë për gjithë tekstet e shkruara prej shkrimtares. Porse, gjithnjë duke e parë si një proces i hapur, fokusimi, ndalimi për trajtim dhe verifikim, gjithsesi më të plotë, do të jetë mbi tekstet e autores, që në syrin e lexuesve, të kritikës dhe studimeve letrare, përfaqësojnë piketa të njëmendta të krijimtarisë së autores. Po kaq, tekstet në poezi dhe prozë, janë pjesë e përveçme e letërsisë shqipe të pas viteve ’90 të shekullit të kaluar, si dhe të gjurmëve të dëshmuara në shekullin e ri, si një tregues i nivelit ligjërimor të letërsisë së sotme shqipe. Megjithëse, vetë termi piketa reference, gjithsesi mbetet i paplotë, madje diku çalon, po ndërkaq është tejet e vlertë që në vend të shkretëtirës letrare, ku më tepër flitet për kopertinën e librit ose fotografinë e autorit, parapëlqej të ecet në një rrugëtim të ri (të tjerët në botë e kanë shkelur me kohë atë model shqyrtimi), pra të leximit të tekstit, të rileximit qëllimor/të ligjërimit, e jo të biografisë apo antibiografisë së autorit, që e largon tekstin nga lexuesi. Meqenëse letërsinë, sidomos në mjediset zyrtare, ende e shohin si mall ose e trajtojmë si lavire, ndonëse diku tjetër, përqark nesh, afër dhe larg, vijon që të flitet vetëm për tekstet, për autorin ose lexuesin, si tre elementët kryesorë që mundësojnë ekzistencën e letërsisë. Dija torike moderne, ekzistencën e letërsisë e sheh në tre faktorë: autori, teksti dhe lexuesi, ku ndërkaq teksti udhëton në kohë dhe hapësirës. Pjesë e atmosferës së letrares, të krijimtarisë së secilit autor, por edhe të një letërsie kombëtare, janë po ashtu kontekstet e shkrimit dhe leximit. Ndërmjet tre faktorëve, elementi kryesor, që shtegton në kohë dhe hapësirë, mbetet teksti, elementi që madje ekziston edhe kur ikën autori, por edhe kur mungon lexuesi, për arsye të mosarsyes.

Pa mëtuar dhënien e përgjigjes përfundimtare se çfarë përfaqësojnë në thelbin e vet të plotë piketat e referencës për një vepër, autor dhe të një letërsie të caktuar, po rrekem të përvijoj linjat e disa prej piketave që përftojnë dromcat e përfaqësimit të referencës/referencave, për krijimtarinë e F. Açkës, qoftë në poezi, po kaq edhe të lavrimit të romanit. Në mesin e tyre, jo si një përveçim rastësor, por si një praktikë e leximit dhe rileximit, e shqyrtimit të letërsisë, si realitet specifik dhe imagjinar, në të gjithë dimensionet e përfaqësimit, kam vënë re se luajnë rol të përveçëm:

– Shija e leximit, me praninë e të dy niveleve, subjektive dhe objektive, që pasurohet dhe formësohet nga procesi i rileximit të tekstit/ligjërimit, në poezi dhe në prozën e gjatë!

– Reagimi i nivelit të lexuesve, të gjithë grupmoshave, me mendime dhe shkrime, kritike apo studimore, të cilat mundësojnë krijimin e atmosferës së mundshme referenciale.

– Ndjeshmëria e lartë e autorit, jo si avokati, por si “vetëdije e pavetëdijes” një term i Bjelinskit, mbi pezullinë që shkaktojnë tekste ose pasazhe ligjërimesh, ndryshe nga të tjerët.

Prandaj, piketat e referencës, megjithë pamundësinë për ta depërtuar rrjetën e tekstit, pra gjer në skajet fundorë, ndonëse edhe po të ekzistonte një piketë reference krejt e kulluar, sërish do të mbeteshin vatra letrare, ende të pazbuluara, përsëri kundrimi nëpërmjet saj, mbetet një rruginë, sidoqë e ngushtuar, që vetiu na shpie kah shtegu i dritës, që gjithsesi gjenden në tekstet e autores, në hapësirën e shumëngjyrtë të tekstologjisë së endur në poezi dhe prozë.

E dyta: Verifikimi dhe trajtimi në tërësinë e vet, i gjithë veprës letrare, që tashmë anësohet nga analiza, përqasja dhe shtjellimet krahasimtare, le të themi në hapësirën e dukurisë letrare, që e formëson krijimtaria letrare e F. Açkës, brenda dukurisë së rrokshme, si letërsi e sotme shqipe. Krahas analizës së thelluar, për secilin tekst dhe në tanësinë e veprës, në hapësira të caktuara, do të ketë edhe interpretime, gjithnjë tekstologjike, të cilat do të shoqërohen me ndonjë përballëvënie me praktikën e shkrimit në letrat shqipe, dhe me gjerë se sa kaq. Me këtë përqasje, brenda krijimtarisë së autores dhe më përtej, ndonëse tejet e ndërlikuar, të trajtimit dhe verifikimit, vetiu del në pah “gjendja letrare”, term i I. Calvinos, krejt e shumëfishtë:

– E shkrimit poetik fillimtar, si një praktikë e njohur, me daljen në skenën e letërsisë, të jo pak autorëve, ku përvijohet poetika e lirikës së pastër, erotike dhe qytetare.

– E bashkëshkrimit, të poezisë dhe prozës, ku mbizotëron shkrimi i romaneve, megjithatë gara është e hapur, se cilën prej këtyre zhanreve letrarë parapëlqen autorja dhe lexuesi.

– E piketave të mëtimit të vetëdijes, për të mbërritur gjer te hartimi i një “sage letrare” autoriale, përftuar në disa prej romaneve, si tablove të gjera politike dhe shoqërore.

Këto rrafshe, të leximit dhe shtjellimit të veprës letrare, e bëjnë të vlertë, gati të pashmangshme praninë e disa linjave dhe të konkluzioneve praprake, që kërkojnë hulumtime, mbi shenjat letrare, të endura në kapërcyell të dy shekujve, si pjesë e letërsisë së sotme shqipe.

E treta: Pranëvënia e dy optikave verifikuese, pra të shqyrtimit të secilit tekst dhe të tanësisë së krijimtarisë së autores, po kaq edhe të përqasjeve brendatekstore të veprës së gjerë letrare të saj, po kaq të përqasjeve të mundshme të shkrimit të saj, me tekste të autorëve të tjerë, të letrave shqipe dhe më gjerë, gjithnjë si dobi me pa dhe hetu vatrat e shkrimit letrar, në poezishkrim dhe në romanet e Açkës, ku sërish diçka mbetet në terr, madje edhe në leximin më skrupuloz, pra gërmë për gërmë.

E katërta: F. Açka, ashtu si dhe një pjesë e shkrimtarëve shqiptarë, të aksit të letërsisë së sotme shqipe, ka fatin madh që të jetojë midis dy atdheve, rrethanë që buron nga hapja e Shqipërisë. Duke u endur në hapësirën e dy atdheve, Holandës dhe Shqipërisë, si dhe e dy dashurive, por duke u endur në gjallimin artistik në gjuhën shqipe, pasi ka prekur nga afër jetën dinamike të Perëndimit. Pra, duke vështruar kështu në dy pasqyra, letërsia e shkruar prej saj, pra poezia dhe proza, më saktësisht romanet kanë fituar një përmasë tjetër, një kumt që kapërcen mjegullimat dhe marrinat e dheut tonë, por njëherit bart dhimbjen e madhe, pse përsëri vonohemi pambarimisht, në jetë, politikë, letërsi dhe kulturë, për të qenë me hapin e kohës.

Megjithatë, është një shtegtim, nëpërmjet leximit, verifikimit dhe shtjellimit të shenjimit letrar, në tekstet e shkrimtares, për të shijuar dhe hetuar praninë e shenjave estetike. Ndërkaq, është një shtegtim, që bart edhe rriskun e moskuptimit, duke mbetur gjithsesi me shpresën, pak së paku, të shmangies së keqkuptimit, ndonëse ujdija në letërsi, pra marrëveshja, me gjasë në mënyrën e të menduarit për të, që shpalohet në metatekstet kritike dhe studimore, është pothuajse shkatërrimtare për letërsinë. Kuptohet, shtegtimi në rrathët e ferrit letrar, ndonëse e përçon dritën parajsore, ka si pikësynim të zgjojë dhe rizgjojë, dëshirën e lexuesit, për tu rikthyer te krijimtaria e F. Açkës, veçmas te zbulimi dhe shijimi i hapësirës së pamatshme të teksteve dhe ligjërimit estetik, të projektuar, në poezi dhe romane.

*shkëputur nga libri studimor Shenja Açka

Kamera kulturologjike e Aleksandër Çipës

December 24, 2022 by s p

Behar Gjoka/

Libri më i ri Dheas të fjalës, i A. Çipës, gazetarit, analistit dhe poetit, hap një faqe tjetër të kontributeve të tij në lamitë e shkrimit, tashmë përmes një tejqyre të posaçme në qëmtim të vlerave të heshtura, ose të pa vëne re. Hapësira e larme tekstologjike e teksti, me një spektër të gjerë të figurave dhe zhanreve, letrarë dhe artistikë, e pasuron pentagramin e ligjërimit shkrimor të autorit, me një të mbërrime tjetërsoj, njëherit duke rimarrë një praktikë të njohur, trajtimin e dukurive letrare dhe më gjerë se kaq, nëpërmjet shtjellimeve kulturologjike. Vetiu vjen në mendje sugjerimi i Roland Barthes kur në librin “Aventura semiologjike”, mes të tjerash thekson: Autori, vepra, janë vetëm pikënisje e analizës horizont i së cilës është një ligjërim: nuk mund të ketë një shkencë për Danten, mbi Shekspirin apo mbi Rasinin, po vetëm shkencë mbi ligjëratën., si një domosdoshmëri e trajtimit të tekstit, të madhështisë së fjalës.

Kamera kulturologjike e dekodimit të tekstit/ligjërimit, si shenjëzim estetik dhe dije, me gjasë vetëdije kulturore e shpallur, është çelsi për të mbajtur hapur portat e dijes, si dhe shenjon urën lidhëse në mes letërsisë dhe shtjellimeve kritike, studimore dhe eseistike. Këndshikimi kulturologjik, në hapësirën e teksteve, parashtrohet si marrëdhënie e ndërsjellë me artin, pra edhe me artin e fjalës, me dijen si vetëdije, duke formësuar dhe shpalosur majën e arritjeve kulturore, ndonëse e shprehur me forma shprehësie të larmisë, si reflektim, që bartin subjektivitetin, si dhe me trajta eseistike, që letërsinë dhe dijen, i bashkëlidh në një materie mëvetësie shkrimësie. Në faqet e librit Dheas të fjalës(tokësorë të përjetësisë-shënim imi), autori mbi të gjitha dëshmon lidhjen oraganike më fjalën të shpërfaqur si ligjërim shumëngjyrësh. Ecja e formësimit të individualitetit të vetë, nëpër këto vite, është e dukshme sidomos nëpër dy rrugina:

A – Si gazetar dhe analist, nga më të spikaturit, në harkun e tridhjetë viteve, pra si dëshmues dhe interpretues i realitetit shoqëror dhe politik, gjithsesi të shprehur me anë të fjalës.

B – Si poet me katër libra të botuar me poezi, gjatë kësaj ndërkohe, si: Ikanakë të mbetur (2004), Zhurma e qetësisë (2010), Mbi re s’ka stacione (2014), Deti nuk ka portë (2019), ku qartësisht zbulojmë lëvruesin e fjalës poetike, me verb dhe shprehësi vetanake, natyrshëm ka shtruar udhën për te lënda e librit Dheas të fjalës, që sjellin pranë lexuesit figura të shquara të artit dhe letërsisë, të kontributeve të tyre, si përkujtesë dhe rivlerësim.

Struktura e librit

Materia tekstologjike e librit ofron një gamë të gjerë këndvështrimesh, përcaktime të piketave referenciale, të gjallimit të fjalës letrare dhe më përtej saj, tanimë si lavrim i natyrës kulturologjike, si një pikëprerje kohore dhe hapësinore, vjen e shpalosur në disa rrafshe:

– “Shejzat” dhe “Përpjekja shqiptare”, një përqasje kulturologjike e ndërmjetshme të dukurive dhe autorëve, të periudhave të ndryshme, që materializohet në tre tekste.

– Refleksione, pra shqyrtime të dy niveleve, subjektive dhe të natyrës analitike, që përfaqësohet me tetë tekste gjithsej.

– Poeti të cilit i shndrit vetvetishëm raporti me poezinë shqipe, me katër tekste, ku skicohet profili poetik i Petrit Rukës, por gjithashtu vjen e shpalosur vlerësia e poezishkrimit, përmes një analizë të detajuar të librit me poezi të këtij poeti, “Shamitëzeza qiellore”.

– Udhëtime mendore e të tjera, në të cilin ndeshim gjashtë tekste, ku meditacioni dhe reflektimi ndërthurin esencën e thelbit të mëtimit për të rikonsideruar vlerat dhe shenjat e pranishme në art dhe letërsi.
– Monumentum aereperennius, ku janë prezantuar tetë tekste të kësaj ngjyrese shkrimore, me një anësim nga kujtesa dhe përnderimi i këtyre figurave.
Strukturimi në këto elementë shenjues, si dhe tekstet përfshirëse, kanë mundësuar sendërtimin e një libri të larmishëm, në figura, në tipologjinë shprehëse, në laryshinë e teksteve dhe në tërheqjen e vëmendjes ndaj shenjave letrare dhe kulturore.

Jetëshkrim portretizues

Libri Dheas të fjalës, pra tokësorët që lanë gjurmë, në jetë dhe art, me anë të shtjellimeve kulturologjike, sjellë në vëmendje me dhjetëra figura të kulturës sonë, duke e pasuruar nivelin e njohjes, me anë të gërshetimit të informacionit përkujtues, shpesh herë të shoqëruar me trajtime analitike, të jo pak teksteve letrare dhe jo të tilla, të shqiptuara kështu si një sugjerim për plotësimin e e panteonit të letrave shqipe. Dheas të fjalës, pra tokësor të zëshëm, prurja me e re e A. Çipës, paraqet larmi figurash, trajtime të atypëratyshme dhe jo rrallë të thelluar, duke bartur në tekst hijen jetëshkrimore, me anësim nga kontributi i vyer në fushat lavruese të artit. Kjo praktikë shqyrtuese ngjet me qasjen për veprën e gjerë poetike të Petrit Rukës, duke hyrë kështu në elementët interpretativ të materies letrare. Po ashtu edhe kur merr në analizë prozën e Odise Kotes, e cila sendërgjon analizën e thelluar, duke e pranëvënë me romanet e Kadaresë.

Një vështrim të pasur në parashtrime dhe interpretim është edhe teksti kushtuar përkthyesit Arqile Garo, që me punët e shumta, mban në lidhje oraganike letrat shqipe me letërsinë greke. Edhe për librin e parë të autores Elena Duka, pasi e përmend së është mbesa e Arben Dukës, analizon tesktet poetike, që sjellin një freski ligjërimore. Me impresione befasuese, shkruan për librin e Fate Velës, për pikturat e piktorit nga Pogradeci. Një vëmendje të posaçme u kushton edhe librave të Ethem Rukës dhe Dhimitër Gjokës, që shkruajnë për vendlindjen, pavarësisht fushave të ndryshme që ata mbulojnë. Tekstura endur në këtë ngjizje, të elementëve jetëshkrimorë, me shenjat më përfaqësuese të akteve dhe librave të shkruar, pra gjithsesi të lidhur më magjinë e fjalës, e përthyen lëndën në disa pamje, që e joshin lexuesin, për të kthyer vëmendjen nga vlerat e krijuara në kulturën shqiptare.

Kujtesë dhe interpretim

Në një kuptim, shkrimi i këtij libri, që operon me anë të kamerës kultutologjike, është një akt i mirëfilltë, ma së pari përnderues për figurat e shquara që kanë ikur në amshim, por kaën lënë shenjat e artit dhe fjalës për këndejkohën. Pra, realisht në faqete librit, si ndjesi e shpaluar, jemi edhe në një nderim përkujtues, që bie ndesh më harresën e zakonshme të nahisë tonë, ku përgjithësisht kujtohemi për figurat, kur ikin nga kjo botë, ose na dalin tepër shkrimtarët dhe artistët. Tekstet përkujtuesë, për disa nga njerëzit më të shquar, të vendos pranë e pranë në faqet e librit, veçmas për ata që qenë të lidhur me fjalën, letrare dhe me gjerë se kaq, si Dritëro Agolli, Dhimitër Orgocka, Arbër Xhaferri, Moikom Zeqo, Agron Çobani, Gjok Beci, të Dor Kekos, po ashtu të poetëve jetëshkurtër, Jamarbër Marko dhe Shpëtim Bajraktari, etj. Veçanësia e përkujtesës së këtyre figurave, ku ndeshim edhe praninë e vlerës që bartin tekstet e tyre, lidhet më faktin se për secilin prej këtyre mjeshtrave të ligjërimit të fjalës shqipe, ofron të dhëna për jetën dhe ndalet më gjerë në veprën e tyre duke theksuar kontributin e secilit, si një zbulesë e vlerave estetike, duke ta ndërmendur kështu idenë e Xhevat Lloshit, te libri “Stilistika e gjuhës shqipe dhe Pragmatika”: ‘Ngjyrimi stilistik është vetia e mjeteve të përfshira në organizmin dytësor, që të bien në sy, të ngjallin një përshtypje ose shoqërimi me një ndjenjë, qëndrim, situatë, fushë veprimtarie etj”, duke pikësynuar që të kap dhe ta paraqes për lexuesin atë ngjyresë letrare të përveçme të secilit tekst.

Përqasje dhe polemikë

Me interes në materien kulturologjike të librit Dheas të fjalës, gati – gati një optikë e munguar në arealin e shqipes së sotme, është prania e dy tiepeve ligjërimore:

Së pari: Përqasja e ndërmjetme në mes autorëve dhe teksteve të ndryshëm, si pranvënie reflektuese. Në përqasjen në mes revistave Përpjekja shqiptare, që drejtohej nga Branko Merxhani dhe Vangjel Koço, dhe Shejza, të Ernest koliqit dhe Martin Camajt, të fton për të depërtuar në vlerat e secilës, në pikëtakimet dhe nuanca dalluese. Paralelja përqasëse është një shtysë për të rizbuluar dëshmitë e mendimit, e kërkimit dhe formësimit, të gjurmëve të hulumtimi shkencor, si dhe të shqiptitmit kritik dhe eseistik. Po ashtu, befasues është krahasimi i poezisë së Fatos Arapit dhe Frederik Reshpjes, dy mjeshtrave të ligjërimit poetik në letërsinë bashkëkohore shqipe. Në optikën e përqasjes së ndërmjetshme është pranvënia e Branko Merxhanit me Moikom Zeqon, si një kujtesë dhe vlerësimi për të hipotekuar vlerat e eseistike të Zeqos, sepse Merxhani, tashmë është ngulitur.

Së dyti: Polemika, shpalosur me një etikë të rrokshme, vjen në dy tekste, përkatësisht Ku po e dërgon media shqipen?, dhe Debat vetëndëshkues për të njëjtën dashuri. Në shkrimin e parë dëshmohet vetëdija e problematikës që shfaq media, e shkruar apo vizive, në bjerrjen e shenjave drejtshkrimore dhe drejtshqiptimore, të gjuhës shqipe. Me natyrë më të anësuar nga polemika është teksti që ka marrë në analizë debatin pabukës, në lidhje me përcaktimin e iso-polifonisë, ku më tepër rendet për të qenë flamurtundës të kësaj vlere unike.

Libri Dheas të fjalës, që pason librat me poezi të A. Çipës, nëpërmjet shtjellimeve të rrokshme kulturologjike, derdhur në disa tipologji shprehëse, të dhuron kënaqësi të veçantë në lexim, sepse aty figurohen me penelime të shpejta, shumë figura të kulturës sonë, madje në jo pak raste, shoqëruar me analiza të hollësishme, mbi veprat e tyre, duke i pasuruar kështu rrafshet e njohjes, me anë të gërshetimit të infromacionit përkujtues, shpesh edhe të interpretimeve të detajuara, shqiptuar si një sugjerim përplotësues i panteonit të letrave shqipe, ngrehinës ku lartohet magjia e fjalës.

A ka një shkencë letrare?

December 9, 2022 by s p

Behar Gjoka/

Humnera verifikuese, ose situata e mbrapshtë e mosverifikimit të letërsisë prej studimeve shqiptare, me ndonjë parathënie rastësore, e sidomos me kumtesa të shqiptuara përvitshëm në katedrat e trojeve shqiptare, me llomotimën e vet, ma tepë r të një shkencërimi kinse formal, e ka sjellë situatën deri në shtrimin e çështjes hapur, në se ka vërtet një shkencë për letërsinë. Ndaj kësaj pyetjeje, në thelbin e vet sugjeruese dhe, mbi të gjitha, të vënë në kërkim të rrënjëve të interpretimit dhe verifikimit të teksteve letrare, evidentohen së paku dy qëndrime të ndryshme:

A – Ka një shkencë të letërsisë, madje që lulëzon gjer në kulm, si dëshmi klasike dhe moderne, e cila përbëhet nga teoria letrare, kritika dhe historia e letërsisë. Pra, simbas akademizmit diturak, në këto punë kemi një shkencë të mirëfilltë, që përbëhet nga tri disiplina dhe, secila prej këtyre kanë si objekt letërsinë. Përsëri, gjendur përballë zhurmës zyrtare, mbi gjoja shkëlqimin e shkencës së letërsisë, vetvetiu më erdhi në mendje Harold Bloom-i, që mes të tjerash, për mbijetesën e letërsisë, thotë: … zor se ia ka nevojën trumbetave potermadhe të sekteve akademike… te libri Si dhe përse lexojmë, që ndihmon ca më shumë për të hapur debatin mbi këtë çështje jetike për letërsinë dhe të rolit të studimeve letrare mbi të.

B – Letërsia, në mjediset serioze, që e dinë mirë se ç’janë vlerat specifike shpirtërore/letrare, ka qenë dhe është e para, dhe ndërkaq, e dyta në radhë është qasja dhe verifikimi i saj, që kryhet në procesin e leximit dhe të studimit të veprës letrare. Kur letërsia përjetohet dhe thuhet se është e para, përfundimet e leximit, rileximit, shqyrtimit dhe analizës, pra proceset e njohjes dhe të interpretimit të saj, janë të ndërvarura nga thelbi i tekstit letrar, i cili megjithatë, në çdo lexim zbulohet rishtas, si dhe ndërkohë, asnjë lexim, sado i ardhur nga akademikët, nga profesorët e universiteteve, nga studiuesit e qendrave apo të institucioneve albanologjike, nuk arrin që të shpjegojë pë rfundimisht të pashpjegueshmen e veprës letrare, që përbën një realitet imediat, i cili zbulohet pas çdo leximi.

Konceptimi i shkencës së letërsisë duhet bazuar në hulumtime dhe jo në tituj, në libra dhe jo në paçavra llafollogjemash, pra jo të bëjmë sikur po bëhet shkencë e madhe me anë parathëniesh dhe kumtesash, por të rrahim mendimet përtej interesave mësimdhënëse, që kanë të bëjnë me dobinë utilitare e jo me vlerat estetike gjithëkohore. Vlen të sillet në vëmendje pohimi i Tzvetan Todorovit në librin e tij Poetika e prozë s, ku shprehet: Njohjes së letërsisë vazhdimisht i kanosen dy rreziqe të kundërta: ose ndërtohet një teori koherente, por shterpë; ose kënaqemi së përshkruari disa “fakte” duke kujtuar se çdo gur i vogël do të hyjë në punë për të ngritur ndërtesën e madhe të shkencës. (2000: 109), që hedh dritë në të dyja aspektet, nga njëra anë në teorinë letrare, e në anën të tjetër të vetë shkencës mbi të, pra të asaj që lehtësisht emërtohet si shkencë. Në teoritë e ndryshme letrare, sidomos ato moderne, marrëdhënia me letërsinë, përfundimet më të arrira të secilit lexues, përsëri janë të varura drejtpërsëdrejti nga leximi dhe rileximi i faktologjisë letrare, si një prani që mbetet e hapur për secilën kohë dhe brez, e po kaq edhe për secilën hapësirë të letërsisë së përbotshme. Dámaso Alonso, në shqyrtimet e veta, më tepër është skeptik kundrejt mundësisë së një shkence të letërsisë, teksa nënvizon: Nëse esenca e veprës së artit dhe veprës letrare është individualiteti i saj, dhe kjo mund të njihet vetëm në mënyrë intuitive, do të lihej mënjanë njohuria shkencore, e cila konsiston në, më saktësisht, në gjetjen e ngjashmërive, në përgjithësimet dhe në krijimin e ligjeve universale. Midis këtyre tri disiplinave që merren me interpretimin e veprës letrare, ajo që mendohet si shkencë e letërsisë, me gjithë reminishencat e pranishme, mbahet dhe përjetohet si e tillë (madje shpeshherë si të qe një shkencë ekzakte në të gjitha parametrat e veta, që shpeshherë ka bërë edhe zbulime). Megjithatë, teoria letrare, teksa merret me aspektet teorike të gjinive, llojeve, zhanreve, të stilistikës etj., i përmbush disa parametra kryesore të përcaktimit të saj, së paku si një shkencë teorike.

A është shkencë kritika letrare?

Një pyetje që, formalisht dhe logjikisht, do të kërkonte qëmtime më të thelluara, larg trajtimit bardhezi, që e ndeshim shpesh në media dhe mjerisht edhe në mjediset akademike, mbi praninë ose papraninë e kritikës letrare si shkencë. Në pamje të parë, lidhur ngushtësisht me praninë e shkencës në metatekstet kritike, më tepër i bie që të rrahësh ujin në havan, sesa të rrekesh të ndërtosh kështjella prej rëre, ose kështjella pa dritare, që madje mezi komunikojnë me veten, brenda auditorëve shurdhanë. Ideja e Zherar Zhenetit: Një kritikë mund të jetë e pastër empirike, naive, e pavetëdijshme, “e egër”; një metakritikë, gjithmonë implikon “njëfarë ideje” të letërsisë dhe ky implikim nuk do mungojë gjatë kohë për t’u eksplikuar. (1985: 70) te libri Figura, duket se e lë të hapur përcaktimin e kritikës letrare, gjer në një situim që përfshin shumëçka në të, pa shmangur praninë subjektive, që të largon nga rrafshet e trajtimit shkencor. Në të gjitha rastet e mundshme, me shumë gjasa teorike dhe praktike, kritika letrare, veçmas në kohërat moderne dhe postmoderne, tashmë është thjesht dhe vetëm një reagim parak, informues dhe afirmues, ndaj botimeve bashkëkohore, me gjasë një qasje thelbësisht subjektive, që natyrisht shqiptohet përmes recensioneve përcjellëse, ose në një këndvështrim edhe më të ngushtë shpalimi. Gjithashtu, në një pikëpamje më të ngushtë, kritika letrare mund të jetë edhe një tejqyrë për të sjellë në bashkëkohësi vlerat e dikurshme, pra një rivlerësim i teksteve të mëparshme, të antikës dhe hershmërisë së shkrimit letrar. Në mes të tjerash, thotë Roland Barthes: Kritika është vetëm një moment i kësaj historie në të cilën po hyjmë dhe e cila na shpie në njësi – në të vërtetën e shkrimit. (2008: 208) te libri Aventura Semiologjike. Ngado që ta rrotullosh gjuhën, në teoritë klasike dhe bashkëkohore, vështirë që të arrihet në përfundimin se kritika letrare është shkencë, mbase as për hije, së paku e pikëvështruar si ndërvarje në kriteret e logjikës formale.

Po historia e letërsisë a është shkencë?

Niçe, nga njëra anë, historinë që shumëkush e mendon si shkencë, ky filozof i kohëve moderne e ka emërtuar më tepër “interpretim faktesh”. Për analogji formale, varësisht fuqisë së mendimit të Niçes, historia e letërsisë, me shumë gjasa i bie që të jetë “interpretim tekstesh ose veprash”. Pra, më shumë kemi të bëjmë me një rrethanë mbizotëruese të vlerave estetike që leximi i veprave mbetet i hapur. Po në këtë linjë, shoqëruar me shtjellime të gjera studimore, vijon edhe Benedeto Kroçe, në pjesën më madhe të veprave dhe shqyrtimeve të tij. Përfundimet e historisë së letërsisë shqipe, bazuar kryesisht në parimet sociologjike dhe historiciste, shpien ujë në rishikimin e saj, të historisë së përjashtimeve dhe paragjykimeve, që madje shpallet me të madhe si shkenca e historisë së letërsisë, më tepër duke krijuar një ishull të mbyllur të qarkut hermetik, të një historie pa letërsi ose të një letërsie pa histori. Tashmë jemi në rrethanat e përjetimit të saj si një interpretim të periudhave dhe teksteve të secilës prej këtyre fakteve letrare, sesa si përfundime shkencore përfundimtare, që kinse janë të dhëna njëherë e përgjithmonë, që ka gjasa, po t’i marrësh seriozisht, pasi ke lexuar “shkencën” e madhe të mësimdhënësve, të mos jetë e nevojshme të lexohet më as Shekspiri:

Së pari: Varësisht rrethanave të sistemit të realizmit socialist, që me ekzistencën e vet realizon historinë e përjashtimeve, ku u la anash gjysma e saj, në motet e sundimit të socrealizmit, sepse u përjashtuan Fishta, Konica, Skiroi, Koliqi, etj.

Së dyti: Historia e letërsisë shqipe, ndërkaq është vështruar në një pikëpamje më të ngushtuar, pra si eseistikë dhe kulturologji, çka ka bërë që në Prishtinë, koncepti shkollë letrare dhe avangardë, të shtrihet në mënyrë abuzive dhe, me mungesë të logjikës formale dhe të argumentuar, në të gjithë zhvillimin letrar, duke krijuar një keqkuptim konceptual, sa edhe Fishta dhe krijimtaria e tij letrare të përfshihet në rrjedhat e modernitetit.

Së treti: Britmat alarmuese për nevojën e shkencës letrare, madje duke synuar që shkencërimi me titujt të zëvendësojë vetë letërsinë, si dhe mendimin verifikues për të, përmes kumtesash dhe parathë niesh dhe, me marrjen e gradave shkencore me anë të monografive (ku simbas konceptit zyrtarist, mjafton ta emërtosh kështu dhe që në pak raste e përmbushin si metodikë, ke shënuar majën e shkencës mbi letërsinë), zakonisht pa libra, një tipar i dëshmuar me krenari absurde, sidomos në shtetin amë, ku secili nga “shkencëtarët” e graduar aspiron të shkruajë historinë unike të letërsisë shqipe.

Teoria letrare si konceptim shkencor

Ligjërata mbi shkencën letrare, krahasuar me dy anët e tjera, me kritikën letrare dhe historinë e letërsisë, teoria letrare anon nga shenjat e pranishme të disiplinës shkencore, e cila është e pajosur me jo pak elemente metodike dhe hulumtuese, që parashtrojnë udhën për te portat e verifikimit shkencor. Megjithatë, nga mënyra e funksionimit, në këtë rast, sërish evidentohen dy tipe teorish letrare:

– Teoritë letrare që organikisht ndjekin procesin letrar, njohin dhe zbërthejnë arritjet e letërsisë, qysh në zanafillën e vet, pavarësisht gjinive dhe shkollave të ndryshme letrare. Po kaq, përmes interpretimit të veprave apo teksteve letrare, realizojnë kodifikimin e letrares, ndërkohë sugjerojnë metodika të leximit dhe vlerësimit të letërsisë. Teoria letrare zë fill qysh me veprën Poetika të Aristotelit, që ka vënë bazat e saj, të gjinive fondamentale të letërsisë, dhe duket sikur ajo ngrehinë ka mbetur në këmbë qysh prej antikitetit dhe deri në kohët moderne. Në thellim të kësaj qasjeje teorike mbi letërsinë, janë teoritë moderne të dy shekujve të fundit, të cilat thellojnë dhe plasojnë analizat strukturore të teksteve letrare.

– Teoritë letrare që marrin përsipër ta udhëheqin letërsinë dhe ta modelojnë në varësi të nevojave letrare dhe jashtëletrare. Kështu ka ngjarë në kuptim të ngushtë me klasicizmin, që për nevojat e oborrit të monarkisë absolute, hartohet një platformë rregullash detyruese për letë risinë dhe artin. Megjithatë, ai përmbushi edhe kërkesat e letrares, në lidhje me vlerësimin e antikitetit, dhe të lënies hapur të shansit për të materializuar vlera artistike, më përtej normave fikse. Krejt ndryshe qëndron çështja me realizmin socialist, që me kriteret e shpallura jashtëletrare, të partishmërisë proletare, heroit pozitiv, tendenciozitetit klasor, me vetëdije të shpallur ideologjike, e mbylli të bukurën në kuvli. Më tepër e mbërtheu në prangat e propagandës së ideologjisë komuniste, duke e kthyer në propagandë në interes të ideologjisë së kohës. Në këtë kuptim, ata që prangosën letërsinë shqipe me atë model ideologjik, që mëkuan artin dhe letërsinë me dobinë e shërbesës ndaj sistemit, si dhe një pjesë e konsiderueshme e studiuesve të sotëm, ndonëse kanë rënë në kontakt me dijen moderne letrare, në marrëdhënie me letërsinë, sidomos me debatin për të, bartin po atë mentalitet, të rolit udhëheqës në letërsi dhe art. Letërsia, me gjinitë dhe llojet letrare, kuptohet që është e para dhe kjo nuk ka nevojë të diskutohet. Fjalët e Umberto Eco-s, te libri Si shkruaj: Tekefundja, unë duhet të shkruaja një roman fundi i të cilit – qoftë dëshpërim, pas një dështimi të çdo esteti, dhe duke i respektuar në tërësi ligjet e krijimit, të cilat janë krijuar qysh prej romanit helenistik e deri më sot, për mos thënë që prej Poetikës së Aristotelit – duhet të shkaktojë kënaqësi gjatë rrëfimit. (2003: 40). Madje ajo rrethanë zyrtare që për ditë rrekemi ta paraqesim si shkencën e letërsisë, sërish ajo që emërtohet si shkencë është thelbësisht e ndërvarur nga teksti letrar. Fatit të mbramë të shqipes, që gjendet në udhëkryqin ekzistencial më të vrazhdë të mundshëm, tashmë i shtohet edhe qasja zyrtare dhe snobiste, se nuk kemi letërsi shqipe, se ajo është në nivele të papërfillshme estetike. Pavarësisht faktit se kush e thotë, ideja duhet marrë seriozisht në analizë, madje do të duhet vështruar në të gjithë treguesit e vet, duke parë tekstet dhe kontekstet, me përqendrim të vëmendjes te vlerat letrare që bart materia e letrave shqipe. Është e vërtetë që letërsia shqipe, në shtjellat e veta, varësisht konteksteve, më tepër ka kryer funksione të dyfishta, por edhe letrare, në lavrimin e zhanreve dhe llojeve të ndryshme. Në një kuptim, në të gjitha periudhat e shkrimit, arti i fjalës, ndërkaq ka pasur më tepër ngarkesë jashtëletrare. Kuptohet që ngarkesa e këtillë jashtëletrare, ka qenë e lidhur ngushtësisht me rrethanat ekzistenciale të gjuhës dhe letërsisë shqipe. Në periudhën e parë, letërsia shqipe pati barren e madhe të identifikimit të gjuhës shqipe, që hedh themelet me Mesharin e Gjon Buzukut.

Periudha tjetër, që përkon me letërsinë romantike, mori përsipër që nga hiri i sundimit shumëshekullor të otomanëve, të shënonte Rilindjen e kombit, pa lënë në hije lëvrimin e letërsisë. Gjithnjë simbas studimeve zyrtare, të të gjithë anëve të shkrimit të shqipes, me veprën e Naim Frashërit dhe Jeronim De Radës, zë fill letërsia e mirëfilltë, ku padashtas krijohet një hije konceptuale, se paska edhe letërsi jo të këtillë. Megjithatë, kulmin e vet të detyrimeve jashtëletrare/ideologjike, letërsia shqipe e përjetoi në motet e realizmit socialist, kur asaj zyrtarisht iu vunë prangat e bërjes së njeriut të ri, në emër të ideologjisë komuniste. Letërsia shqipe, ashtu si çdo letërsi tjetër, merr kuptim në varësi të tekstit dhe kontekstit, të leximit dhe vlerësimit të këtyre aspekteve, ku në fund fare mbetet vlera estetike e teksteve, që kapërcen kohën e vet, si dhe kohën e leximeve të shumëfishta. Për ta vijuar formalisht logjikën e mospasjes së letërsisë, të mungesës së vlerave në gjuhën shqipe, që për hir të së vërtetës nuk është se kemi kaq shumë vlera, por edhe krejt pa to nuk jemi. Në lidhje të ngushtë me vlerat, nuk jemi as qendra e botës, po as bishti i saj. Atëherë kur nuk paskemi letërsi, për të ecur në logjikën e nihilizmit skajor, pa u thelluar këtu në argumentet e marrëdhënies së konteksteve dhe të teksteve, çfarë nevoje kemi që të kemi katedra letërsie, ose titujmbajtës që i kanë marrë titujt me vepra të letërsisë shqiptare?!

Në vend të përfundimit

Nga njëra anë, shqiptarët e të gjitha anëve të kufirit, janë poetë e shkrimtarë të papamë, kritikë dhe eseistë të nivelit më shkencor të mundshëm, madje siç e pohojnë po vetë, gjeni që s’janë parë në shpinë të tokës. Nga ana tjetër, me parametra gjeometrikë, në mënyrë të pakthyeshme, sa vjen dhe zhduket fara e lexuesve të teksteve, jo e leximit biografik dhe hermetik, të cilët që të dy këto tipe të mosleximit të veprës letrare, të largojnë nga magjia e tekstit. Më herët, Benedeto Kroçe, në mes tjerash, theksonte: Kritikët profesorë rrallëherë zhvishen në gjykimet e veta nga përvoja e tyre si profesorë të pranishëm në provim a gjyqtarë konkursesh… (1998: 11) te libri Poezia antike dhe moderne. Edhe kur është e pranishme soji i leximtarëve, së paku nga sa shohim në media dhe nëpër institucionet e shpallura si shkencore, ky xhins mbizotërohet nga lexues të asojmë, që mjafton që të jenë mësimdhënës dhe vetvetiu janë edhe shkencëtar të mbaruar. Pohimi i T. Todorovit te libri Letërsia në rrezik, ta sqaron në dritën e diellit përjetimin e këtillë, kur shkruan: Ne – specialistët, kritikë letrarë, profesorë – në të shumtën e kohës nuk jemi gjë tjetër përveç se xhuxhë të strukur në sqetullat e viganëve. (2007: 22), duke përveçuar mjeshtrit e shkrimit letrar nga soji i leximtarëve të ndryshëm. Ky debat, letrar në thelbin e vet, të paritetit të letërsisë apo verfifikimit shkencor mbi të, është i gjerë, me shumë hapësira konceptuale dhe, mbi të gjitha, do të kërkonte kontributin e të gjithë faktorëve të tekstit letrar, të autorit si krijues, si dhe të lexuesit të letërsisë, qoftë edhe studiues me tituj dhe fame.

Magjia e prozës kuteliane

November 10, 2022 by s p

Behar Gjoka/

Vepra letrare e këtij shkrimtari ka kaluar në tre periudha pranie dhe mospranie:

A – Të shkëlqimit si shkrimtar dhe intelektual i dorës së parë, me veprimtari botuese dhe studimore, letrare dhe ekonomike, atdhetare dhe sociale, që përfshin një periudhë të ndritur të historisë së letërsisë së viteve ’30 dhe ulet sipari i saj në nëntor të vitit 1944.

B – Periudha e dyzuar, e heshtjes vrastare të emrit, figurës dhe veprës së gjerë letrare, një heshtje tronditëse dhe shkatërrimtare, si dhe ajo e ndëshkimit me detyrimin e përkthimit të shkrimtarëve të huaj, natyrisht më tepër për nevojat e sistemit dhe të letërsisë zyrtare, deri në vitet ’90, që përkojnë me shembjen e diktaturës.

C – Rizbulimi i Dhimitër Paskos, në ta gjitha përmasat përfaqësuese, si intelektual dhe shkrimtar, e sidomos i krijimtarisë dhe kontributeve të vyera të tij, në letërsi dhe financa, në kritikën letrare dhe në përkthime, e veçmas shkëlqimi i përsëdytshëm i prozatorit, në kuptimin e kahjeve dhe prurjeve që ajo rezervon dhe shpërfaq përpara lexuesit si përvojë shkrimore.

Çdo shqyrtim i krijimtarisë së tij letrare, ku edhe përfshihet novela E madhe është gjëma e mëkatit i çfarërdo ngjyre dhe natyre qoftë, përmbajtësor apo i domethënies, formalist ose i shprehësisë letrare, strukturalist apo krahasimtar, shqyrtimi krahasimtar, njëra nga vatrat e verifikimit të vlerësisë së letrares, megjithatë mjaft i nevojshëm dhe dobisjellës, u bë rishtas shkas për të evidentuar edhe prirjet kryesore në trajtimin e krijimtarisë, veçmas të prozës së tij, në ndërkohësi:

Së pari: Një lexim sociologjik dhe i metodës letrare që në fakt, pa shumë zhurmë ka arritur që ta zbehi veprën e tij letrare, mjaft ndjeshëm dhe për jo pak kohë, ka rrëmihur në gjenezën, si me thënë në rrënjët burimore të prozës së autorit.

Së dyti: Leximi i përqasjes së veprës së autorit, përgjithësisht me letraren librore, kryesisht me përqëndrim të vëmendjes në letërsinë e huaj, por krahasim i deri tanishëm, më tepër është rropatur të vërtetojë marrjen nga ana e shkrimtarit, thjesht si pohim, pa mbërritur tek argumenti i arsyeve, nivleit dhe shkaqeve të huamarrjes së teksteve të Kutelit, me disa tekste dhe autor të letërsisë botërore.

Burimet, kryesore dhe të dëshmuara, varësisht mënyrave të leximit dhe shqyrtimeve, gjithnjë sipas realitetit verifikues, të këtij teksti që futet në llojin e novelës, më së shumti janë kundruar në disa pamje:

– Si një përvojë e huamarrë nga krijimtaria gojore, kryesisht e popullit shqiptar, së paku po të nisesh nga pohimet e vet shkrimtarit, i cili ka përndjekur dhe parapëlqyer krijimtarinë gojore, në poezi dhe prozë, çka zbulohet në disa nga tekstet e autorit.

– Si një huamarrje që lidhet, dukshëm dhe qartësisht me artin libror, ku edhe tentohet të shpërfqaet alternativa e përqasjes dhe krahasimit të ndërmjetshëm, qoftë me Biblën, por edhe me letraren autoriale, qysh me Gogolin, Tolstoin, Borgesin, Markesin, Kristoforidhin, Nolin etj.

– Së fundi dhe kryesisht rasti i novelës E madhe është gjëma e mëkatit, siç është lënë që të kuptohet se paskërka ndikesa të dyfishta, edhe librore, posaçërisht me romanin Drakula të shkrimtarit irlandez, Braun Stoker, botuar në vitin 1847, si dhe orale, pra nga miti rumun mbi drakulën.

Fakti i novelës E madhe është gjëma e mëktait, veçmas kjo e fundit, që Kuteli, e shkruan vet qartazi se është mbështetur vetëm në gojëdhënat e vendlindjes së tij, pra të Pogradecit, e ndërlikon jo pak situatën e trajtimit dhe verifikimit të atij teksti, me romanin e Stokerit, gati të pagjasshëm në tekstin e novelës, kryesisht në kuptimin e një hamendje, përgjithësisht po hipotekë përqasje, të artikuluar si krahasim:

– Si shenjë e padiskutueshme e shtrirjes dhe pranisë së mitit edhe në folklorin shqiptar, ashtu siç edhe ka ngjarë në të gjithë hapësirën e gadishullit Iliriko – ballkanik.

– Si dëshmi e rishkrimit të saj nga ana e shkrimtarit, çka në fakt gati e pamundëson përputhjen e mitit, si mit i pastër rumun apo i përpunuar në romanin e Braun Stoker, si dhe në filma me të njëjtën temë.

– Si detaj ndërlidhës i nevojshëm dhe i pashmangshëm, pra ku shfaqet dhe shpërfaqet elementi që lëviz nga njëri popull tek tjetri, nga njëri autor tek tjetri, nga arti gojor në atë të kultivuar, por edhe anasjelltas.

– Si lodrim qëllimor dhe funksional i autorit, natyrisht një lojë e dyfishtë dhe e dyzuar, që presupozon dhe fakton marrjen tek miti apo oralja, tek Bibla ose romani Drakula.

Fillesat e diskutimit të dhëniemarrjes së ndërsjellë, pra të artit të kultivuar me artin oral, mbase do të duhet të kërkohen qysh me Epin e Gigameshit dhe sidomos mjaft të prekshme me veprën poetike të Homerit. Praktika shkrimore, krahasimore dhe verifikuese, teksti dhe parateksti, burimorja dhe prurja shkrimore, simbas teorisë dhe praktikës shkrimore, vështrohen si marrëdhënie organike, mbase fundekrye kundronhen dhe pranohen si ligjësori e mbijetesës së letërsisë si mit a legjendë, si trill a rrëfim, dhe sidomos si fjalë e shkruar. Në këtë kuptim, krejt të ngushtë dhe verifikues, poemat homerike, pra Iliada dhe Odisea, kanë si paratekste mitin e Trojës dhe padyshim edhe dhjetra mite të tjera të antikitetit. Po ashtu, moria e teksteve të tragjedianëve të antikës greke (Eskili, Sofokliu, Euripidi, por edhe komediani Aristofani), kanë si paratekst veprat fondamentale të Homerit, si dhe mitologjinë e lashtë greke. Mjaft interesante, paraqitet gjurmimi i parateksteve të veprave shekspiriane, të cilat natyrshëm të çojnë, në kuptimin e mjeteve dhe frymës dramatike, tek tekstet e Eskilit, sidomos tek gojëdhënat anglike dhe padyshim edhe te gjeneza Biblike. Prapë Shekspiri mbetet Shekspir, magjistar i fjalës letrare, përsëri tekstet e tij lexohen me ëndje të veçantë. Për të kërkuar paratekstet e pamënjanueshme ndihmon sugjerimi i dhënë prej Erich Fromm: Edhe pse është e vërtetë që përmbajtja e mendimeve tona, kur jemi zgjuar, nuk i nënshtrohet kufizimeve të hapësirës dhe të kohës, kategoritë e mendimit logjik janë ato të hapësirës e të kohës.(1998: 23), tek libri Gjuha e harruar, diç sqaron nga makthi përjetues i përqasjeve të burimësisë paratekstuale. Këtij rregulli, ose siç e sugjeron Teodorov tek Poetika e prozës, ndërsa nënvizon: Ligji i mospërsëritjes (sado e vështirë që të jetë për t’u besuar se mund të imagjinohet një ligj i tillë estetik); një tekst autentik nuk ka përsëritje.(2000: 16), nuk ka shanse t’u shpëtojë as ligjërimi letrar i shqipes. Mjaft domethënëse është ideja e U. Ecos: …teksti është një makinë e keqe që kërkon nga lexuesi shumë vëmendje dhe bashkëpunim.(1997: 66), në librin Gjashtë udhëtime nëpër pyjet narrative. Situata e teksteve që mbindërtohen si paratekste, apo përzierja e dy fakturave burimore dhe autoriale, nuk prek ase tanon tekstin kutelian:

Së pari: Dyfishimi mbindërtues është kapilari i pandërprerë i letërsisë si univers i mëvetësishëm.

Së dyti: Sprova letrare përtej kohore dhe hapësinore si rimarrje e pashmangshme.

Së treti: Si ligjësori e brendshme, pavarësisht gjuhës, e magjisë letrare, e cila nuk mund të kuptohet pa praninë e mbindërtimit të zanafillës.

Prandaj, teksti duhet trajtuar siç e meriton, që të shmanget ajo çka paralajmëron tek Leksione Amerikane Italo Calvino: …se sa shokantë, janë ata që mendojnë ta anatemizojnë tekstin, ata që e teprojnë me close reading (1997:37), si për të shpëtuar nga makthi i kërkimtarisë së tepruar, i kërkimtarisë së pamabarueshme të letrares, të artit që i tejkalon zakonisht përmasat e matshme. Përpjekja e përqasjeve ndërtekstore, në vargje, prozë a dramatikë, do parë në raport me vetveten, ose siç e formulon Xhonatan Culler: …se kuptimi i tekstit është përvoja e lexuesit (një përvojë që përfshin mëdyshjet, hamendjet dhe vetëndreqjet).(2001: 71), në librin Teori Letrare. Teksti letrar, pra proza e Kutelit, pavarësisht rrugëtimit nuk ka gjasa t’u mëshihet dy situatave:

-Kontekstit shkrimor që mbart vulën reale dhe mbetet e palëvizshme.

-Kontekstit receptiv (marrës), që është një ndërkohë e pambarimtë dhe krejt dinamike.

Letërsia, qysh prej lashtërie e gjer në modernitet, ka vijuar frymën e saj thelbësore si një tekst i parateksteve të riformuluara. Teksti ka një paratekst, veçse gjurmimi i të dytit kuptimësohet nëse lexohet dhe shijohet teksti, proza e Kutelit, që bart shenja autentike vlershmërie.

Petro Marko – shkrimtar i “brezit të humbur” dhe i poetikës së ajsbergut

August 29, 2022 by s p

Behar Gjoka*

Në historinë e letërsisë shqipe, harku i bashkëkohësisë, krijimtaria e Petro Markos, endur me laryshi tekstesh, dëshmi e lëvrimit të jo pak zhanreve letrarë, ku spikat në lavrimin e romanit, do të mbetet shenjë unike, për praninë e këtyre elementëve: shkrimtar që përkon me ngjyrat e “Brezit të humbur”, si dhe lëvrues i poetikës së ajsbergut, gjë që shpalohet në disa tekste romanesh. Shumëçka është thënë në lidhje me jetën, me peripeci të P. Markos, madje e ka gdhendur vetë në librin autobiografik Retë dhe gurët, por tashmë e rilexuar, ka vendin e mjeshtrit të fjalës shqipe dhe të lëvruesit të romanit, të tipologjisë moderne, kryesisht. Në lidhje me konceptin “brez i humbur”, në enciklopedinë angleze theksohet: Gjenerata e humbur, një grup shkrimtarësh amerikanë që u bënë të njohur gjatë Luftës së Parë Botërore dhe e forcuan pozicionin e tyre në literaturë në vitin 1920. Po aty, në mënyrë të detajuar, paraqiten përfaqësuesit e këtij grupimi: Ky term përfshin Ernest Heminguej, F. Scott Fitzgerald, John Dos Pasos, E. E. Cummings, Archibald MacLeish, Hart Crane dhe shumë autorë të tjerë që e bënë Parisin qendrën e aktiviteteve të tyre letrare në 1920. (Lost Generation/AMERICAN LITERATURE/WRITTEN BY: The Editors of Encyclopaedia Britannica/See Article History). Duke qenë luftëtar i Spanjës, ose “poezia më e bukur e tij”, siç i tha Migjeni kur po ndaheshin, si dhe nga të paktët që pati letërkëmbim me Ernest Hemingway, mjeshtrin e poetikës së ajsbergut, pjesëmarrës në luftën botërore, në jetën e tij shkrimtari ynë hero i gjallë i asaj lufte, provon burgun fashist dhe komunist.

Në jetën e tij, me shumë travëlime, Petro Marko, mbërriti kulme dhe rënie, e gjithmonë mbeti dashnor i lirisë dhe letërsisë, rebel i pandreqshëm. Natyra dhe fati jetësor, më tepër e krodhi në detin e humbjeve, e brengave dhe derteve, prandaj në një kuptim të ngushtë ngjan me fatin e Hemingway, krahas autorëve të tjerë, që teoria e përcakton si brez i humbur. Shenjat jetësore dhe letrare, përveç të tjerash, e ndërlidhin me ngjyresat e “brezit të humbur”, si dhe me poetikën e ajsbergut. Megjithatë, kjo dëshmi dhe hipotezë, kërkon lexime dhe rilexime, argumenta dhe kundërargumenta, që të fitojë status të qëndrueshëm, ndonëse në shijen e leximit tim, pikëpërkimet janë të rrokshme. Jeta dhe vepra e Petro Marko, simbas optikës së hetuar në hapësirën tekstologjike të romaneve të Markos, shenjëzim i atmosferës së këtij brezi, ndërkaq përçon gjurmë të njëmendta:

Së pari: Jetësore, dëshmuar në burime, si parashtrime autobiografike dhe në burimet dokumentare, në letërkëmbimin e gjerë, por edhe si luftëtar në Spanjë dhe në Luftën e Dytë Botërore.

Së dyti: Si autor i veçantë, që shpërfaqet me dimensionet e veta unike, në letërsinë bashkëkohore, që ka lëvruar të gjithë zhanret, ndonëse ka dëshmuar shkëlqim në ligjërimin e romanit, me tipare moderne. Prania e këtyre gjurmëve, të përveçme në letrat shqipe, nuk e shpëtoi nga zhgënjimi dhe humbja e dyfishtë: Marko humbi në jetë, me gjithë mënyrat se si mundet të shkatërrohet njeriu, humbi në letërsi, sepse u la në skaj të shenjimeve artistike, larg hierarkisë së vlerave të projektuara. Megjithatë, humbjet në letërsi, gjithsesi mbeten të përkohshme, me secilin autor, e sidomos me veprat cilësore, duke mbetur në pritje të lexuesit model. Pikërisht humbjet shoqëruese, janë shkas për ta rimarrë në analizë si dukuri letrare, e cila ngërthen praninë e kundërtive, si shkrimtar ku botëkuptimi dhe shenjat letrare, shpesh gati-gati përjashtohen ndërmjetshëm. Një internacionalist i thekur, që pati një formim të plotë dhe la dëshmi letrare, të një natyre humane, sepse besonte në liri dhe barazi, përtej natyrës së “komunizmit” të egër shqiptar, që e ndëshkoi në jetë dhe letërsi. Po kaq, është shkrimtar europian, në konturimin shkrimor, po aq sa shqiptar, prej një rrethane rastësore, sepse qysh në rini, pa dhe njohu Greqinë, Italinë, Francën, Spanjën etj., i preku nga afër qysh në rininë e hershme, dhe prandaj atmosfera shkrimore, e projektuar në pjesën dërrmuese të romaneve, përçon universalitetin që bartin tekstet e letërsisë së përbotshme, kryesisht të tonalitetit të poetikës së ajsbetgut, si dhe të pranisë së gjerë të humanitetit, pa limite dhe pa mure.

Petro Marko, vepra e shumëfishtë letrare, për shkak të kulmeve dhe ndalimeve, përkon në nivel të barabitur, një autor shqiptar, që u end në ferrin dhe parajsën, dhe një model shkrimtari tipikisht i “brezit të humbur”, pra më së shumti një shkrimtar europian, gjë që do të kërkonte hulumtime me të thelluara, përqasje të ndërmjetme, duke e parë dhe duke u thelluar në shinat e letërsisë së krahasuar. Përkitazi, me jetën dhe në veprën letrare, që lidhet me rileximin e veprave të P. Markos, por edhe të E. Heminguejt, në këtë periudhë, edhe me “brezin e humbur”, me të cilin shëmbëllen më së shumti. Nga ana tjetër, prania e poetikës së ajsbergut në veprën e shkrimtarit, si element thadrues estetik, është thembra e Akilit e shenjave letrare, veçmas të prozës romanore, njëherit është nyja gordiane e fillesave dhe formësimit të modernitetit në romanin shqiptar. Përqasja e ndërmjetme, e teksteve dhe sendëtimit estetik, me shkrimtarët që e lëvruan tipologjinë shkrimore të ngjyrave të brezit të humbur, në letërsinë botërore, me domosdo duhet hedhur dritë teorikisht dhe në praktikën e shkrimit, se çfarë përfaqëson vetë poetika e ajsbergut.

Kjo vatër komplekse, e praktikës shkrimore dhe e dijes teorike, do të kërkonte shqyrtime të përimtësuar në dy planet, në praktikën shkrimore të autorëve të huaj dhe të shkrimtarit tonë. Prandaj, për të prekur këtë tipologji të veçantë të shkrimit letrar në shekullin e njëzet, po sjellim pranë lexuesit idenë e Hemingway, ku madje përmblidhet teoria e ajsbergut: Dinjiteti i vërtetë i lëvizjes së një ajsbergu qëndron tek fakti që ai nxjerr në pah vetëm 1/8 e tij mbi ujë., si një akt domethënës vetëshpjegues, sa i përket poetikës së ajsbergut. Nga ana tjetër, kritiku Jackson Benson, shprehet: Teoria e tij e ajsbergut, në kombinim me qartësinë e të shkruarit, e bënte Hemingway të distanconte veten nga karakteret që ai krijonte. Atëhermë, në këtë pike ku mbërriti ligjërata mbi tiparet e poetikës së ajsbergut, natyrshëm vjen radha e krahasimit të romaneve të Markos, të materies tekstologjike, me poetikën e ajsbergut. Lidhja me poetikën e ajsbergut, e cila përkon me shkrimin letrar të brezit të humbur, në fillim shfaqet si hije modelimi me veprën e E. Hemingway, çka vjen e plotë në faqet e romanit Hasta la Vista, ku madje pikëpërkimet me romanin “Lamtumirë armë”, janë më të dukshme:

– Formale, gati një situatë e njëjtë, që përcillet me përmbysje kuptimore, “Lamtumirë armë” të Hemingway, me romanin Hasta la Vista të Markos, ku bie në sy fakti që të dy tekstet lidhen me atmosferën e luftës.

– Paraqitja e rrethanave të luftës, me të gjithë treguesit e vetë, me zymtësinë dhe tonet e shtuara të dëshpërimit, që e përvijojnë jo pak ngjashmërinë, në mes dy teksteve, pavarësisht ndryshimeve të dukshme.

– Me praninë e humanitetit tronditës, i cili kontraston me terrin e luftës, që me skenat e dashurisë, me shpërfaqjen e përmasave ekzistenciale të qenies njerëzore, sadopak e ka zbehur dhe mërguar tmerrin e luftës.

– Dy protagonistët e romaneve të Hemingway dhe Markos, simbas hapësirës së teksteve, në kontestin e jetës në zgrip ekzistencial, bien në dashuri me infermieret, heroinat e frontin të luftës.

Tekstet e P. Markos, me temën e luftës, si përballëvënie e tmerrit të luftës me dashurinë e madhe, si në tekstin e romanit Qyteti i fundit”, ku lidhja erotike me prostitutën, menjëherë të ndërmend situatën e romanit “Harku i Triumfit”, të Erich Maria Remarque, anipse në mes tyre ka edhe shenja dhe nuanca të ndryshme. Romani Një emër në katër rrugë, kthyer në karton pas botimit, botuar në vitin 2001, si tekst i plotë, sendërton një qasje të shkrimit të epopesë për kohën e luftës, pa e humbur marrëdhënien me poetikën e ajsbergut, ka mundësuar shqiptimin estetik, të fatit të qenies në atmosferën e luftës. Romani Nata e Ustikës (botuar i cunguar para viteve ’90 të shekullit të kaluar), për ritmikën e rrëfimit, frazën që bart shenjat e poezisë, prozës dhe dramatikës, paraqet një tekst të njëmendtë të prozës shqipe, ku poetika e ajsbergut shpalohet në kuptimet dhe përmasat, formësimin dhe strukturimin e vet, edhe pse mjedisi ku janë vendosur ngjarjet, është burgu fashist, e jo fusha e betejës.

Poetika e ajsbergut, ku duket vetëm 1/8 pjesë e realitetit, dhe pjesa tjetër është lënë në një terr të ndritshëm artistikisht, gjen hapësirë në disa nga romanet e tij, ku pikërpërkimet me romanin “Lamtumirë armë”, të Hemingway, ndeshesh me pikëtakime të befta me romanin Hasta la vista. Po ashtu të tekstit të romanit “Qyteti i fundit”, ku gjellijnë nuanca ligjërimore të përafërta me romanin “Harku i triumfit”, të Remarque, përbëjnë disa piketa të rrokshme të shqyrtimeve krahasimtare në mes teksteve të këtyre shkrimtarëve. Trashëgimia e gjerë shkrimore, ku spikatet shkrimtari që lëvron gjithë zhanret dhe publicistikën, aty ku poeti dhe prozatori, takohen dhe ndahen, dukshëm të jep dorë për ta veçuar si lëvrues të romanit, si njërën nga penat e përveçme të letrave shqipe. Rileximi i teksteve, Hasta la vista, Qyteti i fundit, Një emër në katër rrugë, Nata e Ustikës, në mënyrë të veçantë, pa harruar lavrimin e poezisë në vitet ’30 të shekullit të kaluar, që për nivelin e shkrimit të saj vinte pas poezive të Migjenit, shënjojnë fondin e vlerave letrare të realizuara prej Petro Markos. Letërsia shqipe, në bashkëkohësi, hyri në binarët e pjekurisë letrare, gjë që theksohet si ndryshim nga zhanret e mëparshme, nga Gjergj Lukash: …ndërsa epopeja është zhdukur dhe është dashur të tretet në një formë plotësisht të re, në roman. (1983: 36), në librin “Teoria e romanit”.

Prania e humanitetit, si ndjesi e rrokshme në secilin prej teksteve, që i kapërcen muret ideologjikë, e përveçon prozën e Markos nga letërsia bashkëkohore, e cila më tepër e rrëshqiti në përllomjen e realizmit socialist, sepse vizioni i autorit, ka në qendër njeriun, si një univers që kërkon lirinë dhe nuk resht së luftuari për ta mbrojtur lirinë. Nga ana tjetër, format e shtjellimit subjektor, strukturimi kompozicional, narrativa dinamike, e cila bashkëshoqërohet nga replikat e ndezura të personazheve, si dhe përkujdesja ndaj leksikut, rrafshet e pranishme ligjërimore, e mbi të gjitha prania e shnjave të mishërimit të poetikës së ajsbergut, në hapësirën e teksteve romanore, e vendosin prozëshkrimin e Petro Markos, në binarët e lëvrimit modern, ndonëse në disa romane, për rrethanat e krijuara ka shkruar edhe tekste, që përkojnë me tonet e realizmit socialist, ku do të përmendja Ultimatumi, Ara në mal, e ndonjë tjetër.

Nëse romani “Pse” i Sterjo Spasses, botuar në vitin 1936, hodhi themelet e romanit modern në letrat shqipe, tekstet e romaneve të Petro Markos, e formësuan këtë rrjedhë të ligjërimit të prozës, duke krijuar kështu përvojën dhe modelin e lëvrimit modern të romanit në letrat shqipe, që shpërfaqet e plotë, tanimë si konsolidimi i zhanrit, në disa nga romanet e Ismail Kadaresë e ndonjë tjetri. Nëse romani, gjithnjë simbas teorive letrare, është tregues i pjekurisë së një letërsie, romanet e Petro Markos, janë zbulesa e ritmit dinamik të letërsisë shqipe, që vijon ta ketë romanin si kryezhanër të lavrimit letrar. Gjurmët e shenjave të “brezit të humbur”, dhe nuancave të poetikës së ajsbergut, zgjojnë interes të posaçëm për ta thelluar hulumtimin e në aksin e afrive të Petro Markos, me përfaqësuesit e “brezit të humbur”, edhe si një hipotezë, e cila kërkon thellimin e përqasjes së ndërmjetshme, të disa romaneve të Marko-s, me tekstet përfaqësuese të atij brezi.

Megjithatë, leximi nëpërmjet estetikave të çfardoshme qofshin, nuk ia arrin me rrok “gjendjen letrare”, një term i Italo Calvinos, kaq të gjerë dhe plot larmi, në hapësirat tekstologjike, sepse vepra letrare e Petro Markos, ka endur dhe sugjeron një poetikë autoriale, që i shpërfill kodet e ngurta estetike. Madje, krijimtaria letrare e Petro Markos, sidomos romanet Hasta la vista, Qyteti i fundit, Një emër në katër rrugë, Nata e Ustikës, shpesh më faniten si “barka e Noes”, si një metaforë shpëtimtare për letrat shqipe, që bart tharmin e poezisë, dramës dhe publicistikës, e sidomos të prozëshkrimit, që spikatet në disa romane, la gjurmë të thella, për ta shmangur letërsinë bashkëkohore nga shërbesa përfundimtare ndaj realizmit socialist.

*Shkëputur nga libri në proces “Një rilexim i Petro Markos”