Lazaratasit nuk vodhën, as shtetin, as personin … Nuk mohohet , që lazaratsit punuan , në shkelje të plotë të ligjit, por ata nuk ishin rritur si drogaxhi. Ata kanë qenë den babaden bujq dhe blegtorë të mirë. Këto janë profesionet, që u ka lënë babai dhe që i kanë bërë shumë mirë. Tek droga i orientoi tjetërkush/
NGA ILLO FOTO, New York/
Shkrimin për Lazaratin e kam konceptuar shpejt , por nuk besoja se do ta botoja.Doja një shtysë. Nuk më mjaftonte vetëm operacioni policor , kundër kanabisit . Kushtet për ta shkruar këtë shkrim, mu krijuan, kur vizitova një plantacion me sherbel,në Labovën e Zhapës, gjat kohës, që isha në Atdhe , në gjysmën e Tetorit 2014 .Nuk isha në Lazarat dhe pak bisedova , për të me miqtë e mi në Tiranë .
Ajo që pashë në shtyp , ditët e fundit , natyrisht ishte tjetër shtysë . Medjat pohuan se, nisma kundër vjedhësve të energjisë , është i ngjashëm me aksionin “Lazarati“. Unë gjykoj ndryshe . Lazaratasit nuk vodhën , as shtetin , as personin . Ata u mbështetën në energjitë e tyre. Punuan, duke bërë më të mirën , në drejtim të gabuar , por nuk mund t’u thuash hajdutë, kur nuk kanë vjedhur gjë, vec kush u ka borxh atyre , në kuptimin thjesht material.
Nuk mohohet , që lazaratsit punuan , në shkelje të plotë të ligjit,por ata nuk ishin rritur si drogaxhi . Ata kanë qenë den babaden bujq dhe blegtorë të mirë . Këto janë profesionet , që u ka lënë babai dhe që i kanë bërë shumë mirë . Tek droga i orjentoi tjetërkush. Ata as kishin degjuar per drogen dhe as i dini efektet e saj . Kultivimin e droges e bene me pasion te vecante. Ata jane mjeshter te kultivimit te duhanit dhe gjithe bimve te dobishme bujqesore. Ne anallogji , ndryshuan vetem kahjen e shpenzimit te energjive njerezore .
Lazarati historikisht eshte shquar si fshat me ekonomi bujqesore te perparuar, krahasuar me homologet fqinj.Jetesen e ka mbeshtetur teresisht ne prodhimin bujqesor dhe blegtoral,pa pasur ndikim, nga kurbeti , sic vazhdon te jete tendenca e fshataresise te Gjirokastres dhe , se fundi e gjithe Shqiperia.
Ne kete sprove te thjeshte , do te jap konsideratat e mia, per kete fshat, nami i te cilit u nderkombtarizua, per shkak te narkotrafikut , qe e zhvilloi ne permasa te pa imagjinushme, ne dekaden e fundit.Kam lexuar vetem dy shkrime paqesore per Lazaratin e shumperfolur, muajin , kur u realizua nderhyrja e policise , per te crrenjosur kultivimin e marijuanes , qe ishte bere metoda e vetme e jeteses , te fshatit rebel .Autoret e shkrimeve jane Hektor Peci dhe Trandafile Visha . Disa mendime te te cilave , do t’u referohem , ne shkrimin tim . Lumi tjeter i shkrimeve , ka denuar ashper dhe me te drejte , veprimtarine kriminale te lazaratasve.
Me 25 korrik 2014 , Lazarati eshte nje venbanim i zakonshem shqiptar , i cliruar nga kthetrat e droges dhe te krimit , qe e paten kacafytyr , per nje dekade te tere . Gjat kesaj dekade , ne Lazarat u luajt nje drame me aktore lazaratas dhe me regjizore jo lazaratas, rrenjet e tyre zgjaten ne te tere kontintet. Vendesit zhvilluan bujqesine e mariujanes ( Canabis sativa ) , duke perfeksionuar teknollogjine e kultivimit dhe te perpunimit , ne nivelet me te larta boterore , qe njifen nga laboratoret e sofistikuar . Canabis nga klasifikimi botanik , eshte bime nje vjecare barishtore , qe i pershtatet tokave te shkrifta dhe te fresketa , ne kushtet e kopshtarise te zakonshme . Me kete bime , kane punuar gjenetiste dhe seleksionere , duke ja ndryshuar krejt klasifikimin. Varitet e sotme te canabis , jane kthyer ne shkurre , qe konkurojne me druret e lisit . Ky varitet kultivohej ne Lazarat.
Lazaratsit nuk e kane njohur canabisin . Kete bime ua sollen dhe i mesuan si ta kultivojne , ta perpunojne dhe ta tregetojne . Historia e canabisit lazaratas eshte e re sic eshte i ri dhe krimi lazarratas . Lazaratsit ishin bujq tradicionale gjirokastite . Per kete do te flas ne kete shkrim.
Nuk kam punuar ne Lazarat dhe as kam qene ne fshatin rebel , por e kam njohur jeten bujqesore dhe njerzit e bujqesise te ketij fshati, si c’do segment bujqesor te rrethit dhe vendit tim. Karakteristikat gjeo historike , i kane pershkruar koleget Peci dhe Visha . Nisur nga shkrimet e tyre , Lazarati ka pjesen njerezore te historise se tij te kaluar . Pjesa kriminale e popullsise , ka qene ne nivelet , qe i ka c’do vendbanim afer normales, por i brishte .
Dr. Vasil Zhupa, ka punuar gjate ne rrethin e Gjirokastres , si Kryeveteriner i rrethit. Me orgjine ishte nga minoriteti grek , ishte personalitet shume i respektuar dhe nje ose dy legjislatura , ka qene deputet i popullit . Ndihmesi i tij ishte nga lazarati , teknik i mesem , kopetent per punen dhe i komunikushem me njerzit . Quhej Mahmut Aliko , ndoshta njeri i afert i Dashos se perfolur . Gjithe kohen Dr . Zhupa mbajti ndimes M. Alikon , qe mund te zgjthte specjalistin me te mire te rrethit, ndoshta dhe nje te afert te fisit , por kishte gjetur karar , me lazaratasin , i cili ishte korrekt dhe i ndenji besnik Doktorit , ne te tera etapat e jetes .Flasim , per nje kohe , kur Lazarati , me preajrdhje po thuaj krejtesisht balliste , bashkejetonte ne mjedisin partizan homogjen gjirokastrit . Lazarati bente jeten e tij te pa varur nga politika , kur ishte koha , qe kur nuk jetoje politikisht , duhet te jetoje i burgosor , por jo lazaratsi , qe kishte gjetur kendin e tij , per te marre diell. Kishin miqesi historike me lagjet periferike te qytetit dhe eshte shume real fakti , qe permend Hektor Peci , se kane qene tampon , qe kane izoluar qytetin , nga influenca greke, ne te gjitha kohrat .
Kam pasur miqesi me Mahmutin , per periudhen , kur kam sherbyer ne rrethin e Gjirokastres . Nga ai e njof Lazaratin . Ai tregonte se lazaratsit , jane leber te nje veshtrimi tjeter . Jane aq trima , besnike dhe bejne te tera perpjekjet , per te qene te pa varur . Gjat asaj periudhe , vetem Sadik Bocaj punonte ne organet e larta te Partise –shtet dhe ai mbante lidhje me fshatin e lindjes . Kishte pak nepunes te administrates shteterore te kohes dhe po kaq pak studente , qe vazhdonin arsimin e larte .
Historikisht kane qene vigjilente , per te menazhuar racionalisht mundesite produktive te mjedisit dhe pasurite , qe kane disponuar . Bujqesise i paten dhene drejtim blegtoral , me predominim te bagetive te imta . Ishin mjeshter te blegtorise tradicionale , gjysem nomade . Celniku Ndin Jano , barinjte lazaratas i cmonte me shume se barinjte vlleh .
Ne kete kohe punoja specjalist , ne sektorin Valare te Gjirokastres . Sektori mbareshtonte 200 lope ‘Gensej “ , te nivelit te larte prodhus , por nuk vinin puntoret t’u sherbenin , sepse stallat ishin disi larg venbanimit . Sekretari i Partise dhe Kryetari i Bashkimeve profesionele , mbronin tezen e puntorve , per te mos punuar ne ate distance. Ishte e pa zgjithshme . Muhameti , me keshilloi te punesoja disa djem lazaratas . Krijova nje konvikt , prane qendres se punes dhe punesova besoj 20 djem lazaratas , qe punoin me turne , gjysme jave pa nderprepreje dhe pjesen tjeter te kohes pushonin ne familje . Ishin puntore te shkelqyer , me nerv blegtori . Kishin solidaritet midis tyre dhe i besonin vetem punes se ndershme . Me djerse dhe pune te kujdshme , moren pare shume me mire se ne ish Kooperativen bujqesor , qe gjithsesi nuk ishte e prapambetur . Sektori Valarese , me te njejtat investime , por me puntore lazaratas , trefishoi prodhimin e qumushtit dhe krijoi nje tufe “Gensei “ , me te miren ne Republike . Besoj ka dokumente autentike . Nuk eshte vetem ky rrast .
Ish kooperativa Lazarat , e vecuar , kishte te ardhura te vogla , sepse nuk kishte toke dhe blegtori te mjaftushme. Fqinj me te vepronte kooperativa blegtorale “Asim Zeneli “ , me familje te ardhur nga Laberia e thelle . Kryetar i kesaj kooperative ishte , Enver Haxhiu , nje personalitet me mbeshtetje te gjere shoqerore dhe partiake . Enver Haxhiu , duke studjuar mire situtan e te dy ekonomive , realizoi bashkimin e tyre , deri ne shkrirje te plote . Ekonomija , qe drejtonte Enver Haxhiu , ishte nga me te mirat ne Gjirokastren e kohes . Kjo ekonomi , kishte ne perberje edhe Lazaratin .
Nga historia e afert mesojme , se lazaratsit jane njerez te punes . Eshte fare e qarte se baronet e droges , jane evidentuar sakte dhe ata nuk perfaqesojne lazaratin , por vetem qeleshen e tyre . Lazaratsit e tjere , jane qytetare normale te ketij vendi . Zanati real i tyre eshte bujqesia dhe blegtoria , qe kane dhene prova se dine ta bejne mire . Ka mbaruar pune ose jo policia , me Lazaratin , eshte puna e saj . Ministria e Bujqesise duhet te rrije me afer ketij fshati problematik , per momentin . Duhet ndihmuar , qe te nderroi autostraden e zhvillimit . Ne Lazarat duhet qe Ministria e bujqesise te marri pergjegjesite e saj , per t’i kthyer kesaj treve indin bujqesor , qe ja kane kalcifikuar dekaden e fundit .
Si e parafytyroj une kete situte te trazuar dhe me pergjegjesi? Ne bashkepunim me lazaratasit , duhet te hartohet nje strukture mbjellje , qe te krijoi mundesi , per te ardhura te larta, me pune te specjalizuar . Per zonen kodrinore , ku kultivohej kanabisi , te zevendesohet me kultivimin e sherbeles. A ka shembuj ? Gjat kohes , qe shetita , ne Atdhe , ne vjeshte te ketij viti , pashe ne fshatin Labove e Zhapes nje parcelle me sherbel , qe kishte pamjen e nje plantacioni te vertete . Ishte mikroplantacion . E kishte kultivuar nje djale , bizesmen labovit, qe jeton ne qyetin e Gjirokastres . Parcella , eshte pjese e masivit , me emrin Mursi ( theksi ne fund ) . Toka e pjerret , jo me pak se 40 grade . Teren krejt gurishtor . Bokerrimat e Lazaratit jane shume me te mira , se masivi Mursise .
Shoqerusi im , qe ishte njeri i afert i bizesmenit , me spjegoi se ara isht 4 Ha dhe ne doren e pare te korries , kishte siguruar 8oo leke te reja te ardhura . Kjo eshte njera ane e problemit . Ana tjeter , eshte fakti , se shkurria sherbel si bime shumevjecare , eshte antigrryerrjeve te tokes , gje qe e verifikova afer . Toka dhe rrenjet ishin bere nje bllok solid, qe nuk pranonte errozion . Lazaratsit ta shofin kete parcelle , qe e kane vetem 25 Km . larg dhe te mos mendojne dy here , por t’i futen punes , qe gjithe zonen malore , ta kthejne ne nje plantacion , qe ta kene zili te gjithe . Eshte plotesisht e mundshme dhe kerkon pak kohe . Per blegtorine , lazaratsit nuk duan shume keshilla , sepse jane mjeshter , sic e sqaruam me lart .Tregu i sherbeles eshte i uritur .
Lazaratsit duhet te zbresin dhe ne fushen e Drinos , qe ka mjaft probleme , qe lazaratsit kerkojne ndihmen direkte te Ministrise se bujqesise . Per kete domosdoshmeri , do te sqaroj disa probleme te bartura , per luginen e Drinos . Nuk kam te dhena , kur kjo lugine menazhohej nga bejleret karagjozate , por di me siguri , qe kete lugine e vleresuan italianet dhe investuan , duke krijuar nje nga fermat me te shquara te kohes , ku sollen dhe kolone italiane . Kjo ka ndodhur nga fundi i viteve 30 te shekullit te kaluar . Tradita fermere italiane u zhvillua me tej nga regjimi i Enverit , duke e zgjeruar fermen italiane dhe e pagezoi me emrin e deshmorit “ Muzafer Asqeri “ . Drejtori i pare i kesaj ferme ka qene minoritar Jani Malo , i cili , per pake kohe perfundoi ne pushkatim , nga regjimi , qe e beri drejtor.Doren e fundit te modernizimit , kesaj ferme ja dha ish Ministri Maqo Como , qe u dergua me denim , ne kete ferme dhe nga ku u interrnua , per te perfunduar si i ekzekutuar pa faj.
Gjat komunizmoit fusha e Drinos , qe gabimisht quhet fusha e Dropullit , u bonifikua dhe u krijua nje sistem ujites perfekt , ne kuadrin e ujmbledhesit te Doftise . Kete historik te shkurter te fushes se Drinos e theksova , per te treguar se italianet dhe Enveri , nuk investuan kot ne kete fushe , qe mund te quhej lugina me e bukur dhe me produktive e Shqiperise .
Infrastruktura bujqesore e basenit te Doftise u shkaterrua , pas vitit 1990 . Sot e 24 vite , tokat e mbrekullushme te ketij baseni , nuk punohen. Pjesa me e madhe e lugines i perket minoritit grek , qe Sali Berisha ua fali minoritarve , ne menyre euforike dhe e sanksinoi me ligjin 7501. Krimet nuk lahen me krime te tjera .
Ministria e bujqesise , me forcat e veta mund te reabilitoi pa problem stabilimentin e Doftise dhe rrjedhimisht lugina Drino, do te kthehet ne identitetin historik . Lazaratsit , si njerez te punes dhe patriote kane shume nevoje , per sinoret e tyre ne luginen e Drinos . Kete aset mund t’ua ktheje Ministria e bujqesise , ne bashkepunim me bizesment lazaratas dhe gjirokastrite .Po qe se ministria aktuale e bujqesise , nuk ja del te reabilitoi bujqesine e Lazaratit , krijon nje dificence te madhe ne programin qeverrises . Lazaratsit bujqesine dhe blegtorine , kane zanat , nuk mund te behen me zor industrialiste dhe muhaxhire .
A ka mundesi Ministria e bujqesise te reabilitoi stabilimentin bujqesor –ujor te Doftise? Une them se po . Fshatari nuk do lemoshe , por ndihme , per punet , qe nuk ben dot vete .
Ne shkrimin tim nuk kam zene ne goje Qeverrine , por vetem Ministrine . Une mendoj se Qeverria e ka bere punen e saj , deri sa me prioritet favorrizon bujqesine . Kaq mjafton , duke pare dhe rritjen progresive te fondeve buxhetore . Ministria ka metoden e saj , per te arritur t’i jape jete nje programi konkret per ta kthyer Lazaratin ne traditen bujqesore. Ne kete rrast Ministria ben punen e vet , asgje me shume . Lazarati eshte nje treve bujqesore , nga me specifiket ne Shqiperi . Atje , ka njerez patriote , puntore dhe te ndershem, sic ka dhe nje grup te kriminalizuar , me te cilet merret policia , por dhe ata nuk do t’i braktisim , sepse jane shqiptare . Kush presim t’i edukoi ata ?
Kam shkruar ne dy shkrime par ardhese se Ministria e bujqesise, nuk mund te reabilitoi Ultesiren bregdetare , qe eshte 200 mije Ha . Kjo Ministri ka mundesi , qe ne kohe rekord te reabilitoi Luginen e Drinos , ne kuadrin e basenit te Doftise.
Reabilitime kesaj lugine , duke ruajtur ligjet e pronesise , t’i dorzohet Lazaratit , Bulos dhe “Arshi Lengos “. Keta jane njerez, qe bejne bujqesi , por nuk mund te ribonifikojne fushat , qe dropullitet i abandonuan per 24 vite . Lazaratasit ndenjen ne gurin e te parve .Eshte i vetmi fshat ne Shqiperi , qe sot ka me shume banore se ne 1990 . Banore , te te gjitha moshave . Lindin femije dhe kopshtet e shkollat jane plot . Qofte dhe per vetem kaq , keta njerez duhet te respektohen . Fshati Luaras ka pasur 850 banore , sot ka vetem 30. Ky eshte patriotizmi modern, sipas te cilit , e dua vendlindjen ku nuk kam lindur .
Lazaratsit nuk kane ndenjur prane zjarrit te buxhakut . Kane qene kudo , ku eshte shkrepur pushke , per Memedhene , sipas ideollogjise te atyre , qe i kane udhehequr . Si partizanet dhe ballistet , kane luftuar per memedhene ; drejtusit e tyre kane pasur monopolin e ideollogjise . Lazarati ka nxjerre 6 deshmore te dekretuar , midis te cilve edhe Muhamet Gjollesha. Lazarati ka me se krenohet si per luften dhe per paqen . Kam besim se opinioni i shendoshe lazaratas i denon baronet e droges dhe pasusit aktive te tyre , por kjo nuk mund te hamendesohet , por te bisedohet gju me gju me vellezrit tane lazaratas , qe jane shqiptare me eshter dhe meritojne cdo ndihme , nga shteti i tyre .
Shkrimin tim , ja degova , per vrejtje Agronom Koco Moskos , qe gjithe veprimtarine agronomike e ka ushtruar ne Seksionin e bujqesise te rrethit Gjirokaster . Koco e miratoi shkrimin , duke bere keto shtesa ; “ Lazaratsit jane leber si te gjithe ne .Jane pasardhes te banorve te vendeve te lashtesise , Antigoneja , Pesjaku dhe Sopoti . Te gjitha Qeverrite, per 100 vite , i kane nenvleresuar hallet e lazaratsve , qe eshte fshat pa uje , pa dru dhe me toke te varfer. Ata kane kultivuar me kohe bimet etero-vajore , per te mbijetuar, si sherbelen , rigonin etj. E njohin mire kete teknike kultivimi dhe nuk eshte e nevojshme te vene fare ne Labove . Kam mendimin se ne Larazat mund te ngrihet nje qender grumbullimi produktesh dhe ndonje fabrike perpunimi. Mos ju duket cudi , qe per pak kohe do te zaptojne tregjet europjane dhe me gjere . “ ,- perfundon Koco vrejtjet dhe shtesat , per shkrimin tim.
Policia dhe shteti realizuan shkelqyshem eliminimin e Lazaratit nga harta boterore e prodhimit dhe tregetimit te droges . Per kete moren lavderimet e gjithe komunitetit nderkombetar dhe vendes . Lazaratin do ta ribejne lazaratasit , por jo pa ndihmen e shtetit dhe te shoqerise civile . Detyra e shtetit , per ta riingranuar Lazaratin ne punen tradicionale paqesore , eshte me e veshtire se sa mposhtja e Lazaratit te droges . Eshte ne nderin e kesaj Ministrie bujqesie te realizoi kete detyre sa madheshtore , aq dhe fisnike .
Personalisht me Lazaratin , me ndan vetem droga . Ne te tera pikpamjet e ndjej veten prane Lazaratit bujqesor, punetor dhe atdhetar .
* Illo Foto / Studiues, Autor libravesh bujqesore / Tirane , 10 Tetor -2014