Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

RRËFIM NGA NJU JORKU- NË NDERIM E RESPEKT TË INTELEKTUALIT CAUSH AZEM ÇOKU…

by

RRËFIM NGA NJU JORKU- NË NDERIM E RESPEKT TË INTELEKTUALIT CAUSH AZEM ÇOKU, QË NDËRROI JETË NË VENDLINDJE/

Lajmi i ndarjes nga nga jeta i Caush Azem Çoku është pikëllus, i dhimbshëm.Tek ngushëlloja sot vëllezërit Esat dhe Bedri Çoku,si dhe nipin Frenkie, më dridhej zëri. Kam qenë me fat qe i kam njohur vëllezërit Çoku, edhe Caushin.Herën e fundit e takova së bashku me shkrimatrin e ndjerë Halil Jacellari.Halili dhe Caushi jetonin në Itali, unë në SHBA. Drekuam bashkë në restorant Peshku në Lushnjë.Debatuam gjatë drekës për Letërsinë. Folëm edhe për Kadrenë. Unë me Halilin, ishim mbrojtës fanatik të Kadres, Caushi bëri oponentin. Natyrisht që pëlqente artin dhe mjeshtrinë e të shkruarit të Kadaresë, ama kishte rezereva për velin politik të Shkrimtarit. Por Caushi dinte të debantonte, pa ngritje zëri, me kulturë, edukatë fisniku. Ishte intelektual i formatit të lartë. Nuk u mor me politikë, i qëndroi larg asaj sepse ishte dënuar prej politikës, edhe pse pa faj. Jetoi mes Romës, Lushnjës dhe Tiranës.

Familja humbi njeriun e dashur,fëmijët babanë e dhembshur, vëllezërit humbën vëllanë shumë të dashur, ne miqtë humbëm mikun tonë të shtrenjtë.

Lamtumirë Caush Çoku! I mbijetove ferrit të burgut- Pushofsh në Paqen e merituar!

Në kujtim të Caushit dhe në nderim të Familjes Çoku, ndër më te persekutuarat e Myseqesë, po sjell rrëfimin me vëllanë e tij, mikun tim, ish deputetin Esat Çoku, kur ai jetonte në Nju Jork, ku shpaloset jeta e familjes!

***

DASHURI NE VEND TE URREJTJES

Historia e familjes Çoku, që edhe pse i “dhuroi” socializmit një shekull burg dhe internime, nuk kërkoi hakmarrje, nuk ushqeu urrejtje, por i fali dhe u pajtua edhe me dëshmitarët fatkeqë të proçeseve të montuara.Ishin shumë ata që kishin pranuar të dëshmonin kundër Cokëve me deklarata të rrejshme… 
- Shprehje e tolerancës është edhe akti i pajtimit të familjes Çoku me 26 dëshmitarët e rremë, që dolën kundër tyre në proçeset gjyqsore, kur u dënua Azemi me djemtë, Bedriun, Caushin e Esatin.
-Dashuri në vend të urrejtjes është mesazhi i familjes Çoku, që, në tranzicionin e zgjatur, është shpërndarë nga Shqipëria, në Itali dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
 NGA DALIP GRECA*(Me shuem foto gjeni ne Facebook)
Esat Çoku bashkë me të shoqen, Zyhranë dhe të birin Francin, jetojnë(jetonin) në Pelham Parkway, në Bronx, NY. Në historinë e jetës së përditshme të Esatit dhe Zyhrasë nuk ka ndonjë gjë të veçantë për të shënuar. Ata janë emigrantë, si gjithë të tjerët, punojnë në punë të zakonta, lodhen e rropaten dhe jo rrallë mund të ndodhë që të shprehin dhe ndonjë lloj "pendese" për mërgimin në moshën e pensionit. Por, kur kthejnë kryet nga i biri dhe shohin përkushtimin e tij në mësime, rezultatet shumë të mira integruese në jetën amerikane, i bëjnë "hallall" vuajtjet e mërgimit. Ky çift, që ju prezantova, gjithë ditët e javës lodhen në punët e mundimshme, siç janë të gjitha punët e pakualifikuara, ndërsa në fundjavë do t’i gjeshë të gëzuar në shoqërinë, që kanë zgjedhur këtu në emigracion, me të cilën shkojnë kohën e lirë fundjavave, herë duke dalë një shëtitje, herë një bisedë në klubet e shqiptarëve, herë në aktivitetet e shumta që zhvillohen në Nju Jork dhe jo rrallë, duke bërë vizita tek njeri-tjetri. Në shoqërinë e tyre ka njerëz të zakontë, ka ish diplomatë, ish oficerë, inxhinierë, gazetarë, doemos që ka edhe ish të përndjekur të sistemit komunist, me të cilët i bashkon vuajtja dhe rezistenca antikomuniste. Esati shpesh gjendet ne mjediset e Vatres, dhe aty ndjehet mire sepse eshte oaz Mememdhetarie. Aty takon edhe bashkvuajtesit e vet: Fatbardh Kupin, Dine Dinen, Lek Miraken, vellezerit Muja,Pellumb Lamaj e shume te tjere. Të përndjekurit janë bashkëvuajtësit e Esatit, por ai nuk i paragjykon njerëzit, është krejtësisht tolerant, i paparagjykueshëm në ato ç’ka ka hequr ai dhe familja e tij. Vuajtjet e tij dhe të familjes nuk ia faturon çdo lloj njeriu, ato qenë pjellë e sistemit komunist. Ish deputeti i Partisë Demokratike ka marrë rrugën e mërgimit këtu ne SHBA, Caush Çoku, rrugët e mërgimit nisi t’i shkelë menjëherë pas burgut, që në vitin 1991ne Itali. Edhe pse qe shpallur armik dhe qe arrestuar në emër të popullit si armik i popullit (kush e pyeti popullin?!), Esati orë e çast mendon me mall për Shqipërinë dhe thotë se vështirë do ta ketë, nëse nuk kthehet një ditë atje, ku ka lënë gjithçka; edhe gëzimet, edhe vuajtjet, edhe prangat, edhe varret e të dashurve; edhe tokën, edhe vreshtin, edhe shtëpinë në Muçias(ne fakt eshte kthyer familjarisht). Edhe “armiqtë” e dashkan Atdheun!!!!
Shprehje e tolerancës është edhe akti i pajtimit të familjes Çoku me 26 dëshmitarët e rremë, që dolën kundër tyre në proçeset gjyqsore, kur u dënua Azemi me djemtë, Bedriun, Caushin e Esatin.
            “Nuk arritëm të  pajtohemi vetëm me gjashtë prej dëshmitarëve, të cilët patën vdekur, para se ne të liroheshim prej burgjeve, thotë Esati. Për ne ata ishin fatkeqë të një sistemi antinjerëzor. Falja dhe mëshira ishin më e shumta që mund të bënim ne për ata.” 
Toleranca dhe dashuria njerëzore e çoi Esat Çokun deputet në  Parlamentin Shqiptar (1992-96). Ishte rasti më i veçantë në Shqipëri, kur ish i përndjekuri ishte në një sallë me ish hetuesin e vet. Esati dhe hetuesi i tij, Bashkim Caka, ishin njëkohësisht deputetë, njëri për PD-në dhe tjetri për PS-në! Kur ishte në krye të Shoqatës së Ish të Përndjekurve Politikë të Lushnjës(1991- 1995), apo pjestar i kryesisë të Shoqatës Kombëtare të Ish të Përndjekurve Politikë të Shqipërisë në po këto vite, Esati nuk kultivoi as urrejtje, as hakmarrje, vetëm kërkoi integrimin e bashkëvuajtësve. Kështu donin edhe vëllezërit, Bedriu dhe Caushi, të cilët, edhe pse nuk u morën me politikë, u treguan qytetarë të denjë. Trazicioni 15 vjeçar i Shqipërisë e ka shpërndarë familjen Çoku. Njëri vëlla, Bedriu, ka mbetur në Shqipëri, i cili, pas 15 vitesh, ka vendosur të trokasë në politikë, duke pranuar të jetë kandidat për deputet i “Lëvizja Për Zhvillim Kombëtar”, ndërsa Caushi jeton në Romë, si gazetar i Komunitetit Europian. Esati jeton në New York. edhe për një fakt tjetër, për tolerancën. Në kohën e krizës së pushtetit demokratik, Bedriu ishte ne krye te burgjeve të Shqipërisë. Atëherë Fatos Nano ishte në burg. Bedriu urdhërohet që të mos i ndodhte asnjë e keqe me jetën e kryetarit të opozitës. Shkoi vetë me helikopter dhe e shpëtoi Nanon nga rreziqet, që i kanoseshin. Kur socialistët erdhën në pushtet me Nanon kryeministër, vetë i pari kërkoi që t’i bëjë një vizitë në shtëpi për ta falenderuar, se i kishte shpëtuar jetën. Bedriu ia çeli derën e apartamentit dhe e priti.Shefi i opozites e “shperbleu” , pas vizites e shkarkoi dhe e la pa pune! Një javë pas vizites jetëshpëtuesi i Nanos, edhe pse kishte përfunduar studimet për jurist, edhe pse zotëronte tri gjuhë të huaja, u gjend i papunë…Shpërblim i bukur!
 
Nëna e burgjeve
 
Në fillimet e emigrimit, Esati  kaloi një provë të vështirë. Nuk e kisha parë asnjëherë në atë gjendje të rënduar psikologjike, tmerrësisht dëshpëruese. Në  shtëpi ishte vetëm me nipin( I ndjeri nip u kthye ne Shqiperi, por para nje viti nderroi jete). Esati kishte marrë lajmin e hidhur të vdekjes së nënë Esmasë.  
-         Qenka e thënë që të mos i hedh një dorë dhe nënës, ashtu siç nuk i hodha babait, (ishet ne burg ate kohe) - qante dhe psherëtinte ato ditë Esati.
 Kur u vdiq babai, me 12 dhjetor 1982, tre vëllezërit qenë në burg dhe nuk mundën të ishin në varrimin e atit të tyre të dashur, ndërsa tani që vdiste nëna, Esati ishte këtu, larg, shumë larg, dete e oqean kaptuar. Statusi nuk e lejonte që të udhëtonte….
Nënë Esmaja kishte ikur nga kjo botë, ndërsa ai kishte vënë fotografinë e saj në një kënd dhe vajtonte e priste njerëz, që vinin t’i mjekonin plagën e dhimbjes…
Dukej se gjoksi nuk ia mbante dhimbjen. Miqtë dhe të njohurit nuk reshtnin, por plaga e shpirtit s’mbyllej kollaj….Ai i binte telefonit herëpashere dhe merrte informacion rreth varrimit. Fliste me vëllezërit, por  fjala lagej nga lotët dhe telefoni bëhej memec…E shoqëroi kortezhin së largu, deri sa përfundoi varrimi.
- Së paku t’i kisha hedhur një dorë dhe,- përsëriste herëpashere Esati, që kapte tëmthat, i shtërngonte fort dhe fshinte sytë, nga të cilët rridhnin lotët e dhimbjes. Ishte fillikat. E mbyti dëshpërimin me lot dhe psherëtima….

….Kishte vdekur Esma Çoku, një nënë e vuajtur, një ndër nënat e rralla që e kishte përballuar të keqen me stoicizmin e saj të rrallë. Shumë fatkeqësi patën rënë mbi të gjatë 50 vjetëve. Fillimisht i kishin prangosur burrin, Azemin, të cilin, pasi i sekuestruan pasurinë, e damkosën “kulak”. Ajo nuk e la të shoqin të vdiste i vetmuar në qeli, së paku nuk e la të uritur, por torbën në shpinë dhe i shpinte ushqime. Fatkeqja, guximshëm, përpiqej të rriste djemtë, që t’i bëheshin të mbarë. Ajo nuk ishte thyer as atëherë, kur familjen e deklasuar Çoku e internuan nga qyteti i Fierit, në Tokën e Vdekur të Myzeqesë, as kur i arrestuan djalin e vogël, Caushin, as kur i prangosën të dytin, Bedriun (të dy ushtarë pa pushkë në xhenjo), as kur e lanë të vetmuar, pasi i morën edhe Esatin. Do të mbetej vetëm me Zyhranë, bashkëshorten e Esatit, e cila iu kthye si shoqe dhe motër në ditët e vështira. Bashkë e  merrnin rrugën për t’u takuar me të tre djemtë, që njëkohësisht vuanin burgjeve të Spaçit, Burrelit, Qafë-Barit….Udhëtonin dy-tre ditë për të shkuar tek djemtë-armiq të pushtetit… Rrugë pa rrugë, qëllonte që të flinin edhe jashtë, kur nuk ua hapnin dyert nga frika se ishte nëna e djemve të dënuar politikë, ndërsa, e reja, nusja e armikut. …Ja, kështu me atë torbën në krahë e mira nënë baritej maleve të Shqipërisë për të mbajtur gjallë shpirtrat e djemve, që vuanin absurdin. Ajo vërtetë nuk ishte e burogosur, por shpirti i saj qe njëqind herë më i prangosur se sa duart e ënjtura nga prangat e të shoqit dhe e bijve të saj. Ata u planifikuan nga ai sistem si kundërshtarë të vijës së parë dhe qenë ndër të fundit që lanë qelitë e ferrit. Bedriu ishte ndër të burgosurit e fundit që la qelitë pas vizitës të Peres De Kuelarit në Shqipërinë komuniste.

Vëllai i dytë i Esatit, Bedriu, duke e përshkruar nënën e tij në librin, që ka në dorëshkrim, shkruan: “Kanë kaluar gjithë ato vite pritjeje që i kanë dhuruar asaj shumë ankth, dhimbje dhe tmerre, tani nuk i besohet se është e lirë dhe djemtë i ka të lirë…”.
…. Viti 1991. Bedriu, një ndër të dënuarit politikë, që u lirua i fundit nga burgjet shqiptare, me ndihmën e shoqërisë së vjetër, që kishte në Fier, arriti të merrte një shtëpi në qytetin e tij të fëmijërisë dhe të ëndrrave, pikërisht në atë vend, ku ata patën barakën e tyre, para se t’i internonin në “tokën e  vdekur”. Nënë Esmaja, që qe mësuar me jetën e fshatit, sikur e kishte të vështirë të rimësohej me jetën e qytetit, nga e kishin shpërngulur në një natë të errët. Por, nga ana tjetër, i dukej vetja si në ëndërr, kur e shihte veten në atë shtëpi të re së bashku me të birin, i cili shkonte si zotni në shkollë, i veshur për bukuri me kostum e kollare, ku jepte mësim gjuhët e huaja, që i kishte mësuar atje, në universitetin- burg!
- Mos jam në ëndërr? -  pyeste veten e zonja e shtëpisë dhe dëshironte që të jetonte sa më gjatë, për ta gëzuar lirinë…!
 
Tre vëllezër në një prangë. COKËT, një shekull burg e internim
Rrallë mund të gjesh familje, që të ketë kaluar tërë jetën në burgjet komuniste. Të marra së bashku, vitet e burg-internimeve bëhen shumë dhe rëndojnë në kujtesën e kombit si për mijëra familje të tjera, të cilëve iu mohua jeta e lirë, thjeshtë, sepse qenë rreshtuar në anën e kundërt të barrikadës komuniste. Le të ndjekim statistikën: 
- Azem Çoku, babai  -  11 vite burg
- Caush Çoku, djali i vogël  -  22 vite burg
- Bedri Çoku, djali i dytë  -  23 vite burg
- Esat Çoku, djali i madh  -  8 vite burg dhe internim…
- Esma Çoku -  e internuar me dekada… bashkëshortja e Azemit, nëna e djemve të burgosur;  64 vite dyerve të burgjeve, duke ndjekur fatin e të shoqit dhe të bijve…
-         Vëllai tjetër, nipër e mbesa, lindur e rritur nëpër baltën e fushave të Myzeqesë së përvuajtur  -  të internuar… 
    ***
Po të bashkosh vitet e e burgut dhe ato të internimit për familjen Çoku, të dalin më shumë se një shekull dënime. Statistikat e mësipërme ndoshta nuk kanë nevojë për koment, por historia duhet kujtuar me qëllimin e mirë, që të mos harrohet. Poeti, publicisti dhe shkrimtari Visar Zhiti, për të cilin poezia qe prostitutë, që e futi në burg dhe njëkohësisht Shën Maria, që i ruajti shpirtin në vuajtjet e ferrit komunist, tek ka paraqitur dy vëllezërit Çoku, në parathënien e librit të tyre “Caush Çoku& Bedri Çoku, dy vëllezër në një prangë”, shkruan kështu në përcjelljen parathënëse: 
 “Si personazhet e një drame, duken dhe ashtu janë, të një drame tepër të rëndë, të gjallë, që s’u luajt dot në skena, po në jetë; aktet e së cilës u zhvilluan në purgatorin e mërzitshëm të socializmit dhe brenda në ferrin e diktaturës së tij.
Janë anëtarët e një familjeje të ndershme, punëtore, të shtypur, të dënuar dhe anash emrit vitet e burgut, ku shpesh numri i tyre është më i lartë se gjysma e jetës të secilit. Së bashku bënë gati një shekull burg e internim, deri në rënien e komunizmit.
Familja Çoku ishte në konflikt me sistemin e ri komunist.Konflikti vinte që nga vitet e Luftës, kur Azem Çoku, i ati i djemve, do gjendej i rreshtuar në radhët e Ballit Kombëtar, në luftë për të çliruar Atdheun nga fashizmi dhe nazizmi e do të ndëshkohej pas çlirimit vetëm pse nuk qe i rreshtuar në radhët e partizanëve.Madje, një herë, do ta shpëtonte nga skuadra e pushkatimit i ati i Ylli i Bufit, që asokohe ishte udhëheqës me partizanët lokalë, ngaqë vetë ai ia kishte borxh jetën Azemit. Pushkatimi i shokëve në sytë e tij e bënë Azem Çokun më të vendosur në idealin e tij nacionalist, por kjo do t’i kushtonte jo pak, por 11 vite burg dhe një jetë të privuar nga liria; i braktisur nga miqtë, iu sekuestrua pasuria dhe do të tregohej me gisht “ja, kulaku!”. Kjo ishte vula, që do ta shoqëronte gjatë gjithë jetës atë dhe familjen. Pas burgimit të tij, familjen e hoqën nga qyteti dhe e internuan në Tokën e Vdekur, sinonim i vetë vdekjes. Internimi i familjes ua vrau ëndrrat djemve….”
Bedriu, ish kampioni i gjimnastikës, një ndër qëndrestarët e Spaçit
Bedri Çoku, vëllai i dytë, nuk e kishte menduar se një ditë jeta e tij do të merrte atë krisje të pariparueshme. Ai ishte ndër nxënësit më të mirë të gjimnazit në Fier. Ishte ndër djemtë “e përkëdhelur” në kuptimin e personalitetit; ishte kampion i gjimnastikës, shquhej për talentin si instrumentist, i vetmi fizarmoniçist i gjimnazit, një ndër volejbollistët e spikatur të ekipit të të rinjve të “Apollonisë”, një letrar me talent. Nuk i kishte shkuar ndërmend se një ditë do t’i hidhte prapa krahëve të gjitha këto dhe do të përfundonte në një fshat të humbur moçalor, ku edhe emri të ngjallte datën…Toka e Vdekur do të ishte vendi pritës pas dëbimit. Ku do të jetonin? Sarajet, që kishte pasur dikur babai i tyre, ishin sekuestruar për nevoja publike;  ata duhej të ndërtonin vetë një shtëpi me drurë e baltë, drurët e marra në pyll dhe balta aty, e vetmja që nuk mungonte në Myzeqe. Atje filloi të tërhiqej zvarrë jeta e gjimnazistit dhe e sportistit të talentuar. Kur gati po mësohej me atë jetë vuajtjesh, në fshatin e tij vijnë për një aktivitet gjimnazistët e shkollës, ku dikur ai kishte studiuar. Deshën t’i bënin një surpirizë shokët dhe shoqet e gjimnazit. Por shokët e partisë dhe rinisë në fshat i kishin marrë masat. Ata shpërndanë helmin ideologjik, para se të niste aktiviteti dhe për Bedriun thanë një mijë të zeza. Gjimnazistët iu hodhën në mbrojtje ish shokut të tyre, por e paguan shtrenjtë. Edhe ata i gjeti gjëma më vonë. Ata që e mbrojtën, u përjashtuan nga aksioni dhe nga gjimnazi, se kishin mbrojtur armikun! Kjo qe një ngjarje e hidhur, që do ta trondiste më shumë shpirtin rebel të Bedriut dhe ishte prologu i asaj, që do të vinte më pas. Ai ishte një i dënuar, ngaqë qe bir kulaku, të cilin e priste vetëm arrestimi dhe  nuk vonoi; ashtu si edhe vëllanë e tij të vogël Caushin, i kishin thirrur ushtarë. I kishin çuar në xhenjo, atje ku atdheu mbrohej me pushkë druri, me kazëm e lopatë. Edhe atje ai përpiqej të mos u jepte shkas për ta rrasur në qeli. Por ata e kishin planifikuar. Arrestuesit e tij qenë “burra” që e mbanin veten për “heronj të kombit”; një ndër ta ishte vetë Mark Dodani. Bedriu thotë se arrestimi i tij ishte i denjë për skenar filmi, si në ato të Xhejms Bondit. E trasferuan në Korpusin e Gërhotit, pasi kishin hapur fjalë se do ta merrnin në qendër të korpusit, sepse, si fizarmoniçist i talentuar, i duhej qendrës dhe se do të aktivizohej me ekipin e gjimnastëve të  Gjirokastrës. Mirëpo skenari qe shkruar; vëllanë më të vogël e kishin arrestuar e tani ishte radha e Bedriut. Me 9 dhjetor 1968, Mark Dodani përfaqësuesi i Ministrisë së Brendshme dhe Agron Çoba, përfaqësuesi i Sigurimit të Ushtrisë e morën në makinë, gjoja se po e trasferonin, siç qenë hapur fjalët kohët e fundit dhe rrugës i vunë prangat: “Në emër të popullit je i arrestuar!”

Proçesi i montuar i gjyqit, ku u gjykua ai dhe i vëllai, Caushi, përbën një akt sa tragjik në jetën e dy të rinjve, aq edhe komik për nga besueshmëria. Esati, që u thirr në sallën e gjyqit, u zbraz para trupit gjykues, duke thënë se vëllezërit e tij ishin viktima të luftës së klasave. U shpallën armiq dhe tradhëtarë, pa kryer asnjë tradhëti ndaj Atdheut dhe popullit. Në librin e tij Bedriu tregon se në ditëgjyqin e tyre ishin edhe sportistët e Apollonisë, të cilët kishin asistuar në gjyq pas një ndeshjeje në Gjirokastër. Ata kishin duartrokitur, kur vëllezërit kishin mbrojtur veten nga akuzat shpifëse.

CAUSH COKU, Gazetari që jeton mes Romës dhe Lushnjes
Me Caush Çokun, më të voglin e djemve të Azem Çokut, jam njohur në mesin e viteve ’90, edhe pse me të kisha bashkëpunuar shumë si tek gazeta lokale “Ora e Fjalës”, edhe tek “Republika”, ku ai kishte dhënë ndihmesën e tij jo vetëm me shkrimet e veta, por edhe me poezitë e ndjera, të shkruara në rininë e tij dhe në kohëburgimin e vet absurd.
Caushi, ashtu si dhe vëllai i tij, Bedriu, u burgos pa bërë asnjë faj, asnjë krim; u burgos thjesht se ishte planifikuar të burgosej. Gjyqi ishte një farsë e inskenuar, ku regjisorë ishin operativët, hetuesit, gjykatësit dhe prokurori.  Formula funksiononte mekanikisht. Një ditë prej ditësh, në vend që të gjendej në repart mes shokëve të tij ushtarë të xhenjos, e hodhën në qelinë e ftohtë të burgut, pa kryer asnjë faj, asnjë krim, nuk pat shkelur asnjë ligj, asnjë rregullore ushtarake. Por ç’rëndësi kishte? Ai duhej dënuar. Ditën e gjyqit, asgjë e veçantë për t’u shënuar. Akt-akuza ishte fallso, dëshmitarët fallso, ndërkohë që gjyqtari e ndihmësgjyqtarët kënduan në të njëjtin kor me prokurorin…dhe kaq…  Pas 6 vitesh burg të ashpër, me 21 maj 1973, dy vëllezërit, Bedriu dhe Caushi morën pjesë në revoltën e Spaçit, madje nuk ishin thjeshtë pjesëmarrës, por ishin dhe organizatorë. Bedriu dhe Caushi ishin frymëzues dhe flamurmbajtës. Revolta qe e përmasave tronditëse për shtetin komunist; ishte krejt e veçantë në të gjitha shtetet komuniste të Lindjes. Një revoltë, e shtypur egërsisht nga diktatura, do të kishte padyshim edhe viktimat e veta. Ndër viktimat ishin dhe vëllezërit Çoku, të cilët u izoluan nëpër qeli dhe u hetuan egërsisht për rolin që patën në aktin  kundërshtues ndaj shtetit. Secilit i bënin presion; Bedriut i thoshin se vëllanë tjetër, Caushin, e kishin ekzekutuar, ndërkohë që edhe Caushit i thoshin se do të të ekzekutojmë njësoj si vëllanë tjetër, Bedriun. Por askush prej vëllezërve nuk hyri në lojën-kurth. Të dy u ridënuan me 25 vjet burg. Pas gjyqit special i heqin nga Spaçi dhe i çojnë në burgun-tmerr, atë të Burrelit, ku thuhej hapur se, po hyre në Burrel, s’del më! Atje ishin kundërshtarët më të rrezikshëm të qeverisë komuniste. Burgu i Burrelit kishte një kapacitet  prej 180 vetash, pra me më kundërshtarët e sistemit. Edhe pse ishin në të njëjtin burg, dy vëllezërve u ishte ndaluar të takoheshin me njeri-tjetrin. Takoheshin një herë në 6 muaj, apo një herë në vit, vetëm me lejen e komandës dhe nën vëzhgimin e rreptë të gardianëve.
Pasi doli nga burgu, Caushi nuk notoi në ujrat e politikës shqiptare; e përfshiu vala e mërgimit duke hipur në anijen “Panama” dhe mbërriti në brigjet e përtej detit në ditët e marsit 1991. Ishte fat për emigrantët shqiptarë që qenë të shoqëruar me të, ngaqë Caushi ishte një përkthyes i mirë për ta. Shumë shpejt u bë i njohur në shtypin italian. Shkrimet e tij filluan të botohen në gazetat “Corriere Della Sera”,”Il Mattino” etj.. Shpejt fitoi statusin e gazetarit europian “C.E.A.”, ndoshta ndër të paktit shqiptarë, që e gëzojnë këtë status. Ka shkruar edhe për gazetat qendrore e lokale shqiptare. Prej vitesh mban lidhje me njerëz të shquar të gazetarisë dhe artit. Caushi ka dhënë një kontribut të veçantë në ndihmën e pakursyer ndaj refugjatëve shqiptarë në Itali.
   
Dy vëllezërit, që shkruanin poezi dhe tregime në burg
 
Dy vëllezërit e shfrytëzuan burgun, kryesisht për të mësuar gjuhë të huaja. Duke shfrytëzuar të burgosurit politikë, që ishin shkolluar nëpër Europë, ata arritën të mësonin anglisht, italisht, frëngjisht dhe gjermanisht. Kjo do t’i shërbente Bedriut pas burgut, që të hapte kurse private të gjuhëve të huaja e më pas të punonte si mësues i anglishtes në shkollën e mesme në Fier, ndërsa Caushi do të bëhej përkthyes i emigrantëve shqiptarë në Itali e do të shkruante për Shqipërinë në gazetat më të mëdha të Italisë.
Në kohëburgimin e tyre dy vëllezërit nuk do të ndaheshin nga pasioni i rinisë, krijimtaria letrare, e cila qe bërë pjesë e akt-akuzës, kur u kishin rrëmbyer lirinë. Caushi pat shkruar shumë poezi, si poemën “Iliriada”, në tre cikle – “Iliria, Arbëria dhe Shqipëria”, ciklin “Moti i Madh”, “Skënderbeu” me 25 këngë e 495 vargje etj.

Në shënimet e tij poeti Visar Zhiti, në vend të parathënies, që shoqëron librin “Dy vëllezër në një prangë”, shkruan:

“Caushi në qelinë e tij sajonte vjersha, mohonte burgun, i këndonte me zë të heshtur nënës, lirisë, dashurisë së humbur, vendlindjes, dinjitetit dhe hynte thellë, thellë (si i burgosuri, që zbret nëpër aktet e lagura të  minierës) tek rrënjët e kombit, sajonte Iliriadën e tij dhe përsëriste betejën me sllavët e ardhur nga Kaukazi, andej, nga ku u prangua Prometeu.

Vargu i Caushit herë është i lidhur si cigaret e burgut, të dredhura me letër nga veprat e Enver Hoxhës, herë i ashpër si sytë e lidhur para pushkatimit, i ëmbël si hëna që vjen frëngjive, cicëritës si “Dallëndyshja e Burrelit”, që të burgosurit e ushqenin me thërrimet e zemrës së tyre, herë i hutuar si muzgjet atje, rebel, ulëritës dhe i përtharë si plagët.”

Për krijimtarinë e Bediut, Visari do të meditojë:

“Bedriu në qelinë e tij do të mbaronte një nga romanet “Njeriu që kapërcen vetveten” e vazhdimisht do të shkruante tregime. Natyrisht, që ishte e vështirë dhe një aventurë e tmerrshme të shkruaje hapur kundër diktaturës e diktatorit. Honorari do të ishin brilantet e gjakut tënd, pushkatimi yt. Dhe të burgosurit shkrimtarë i mërgonin ngjarjet në tjetër vend apo në tjetër epokë. Kështu është dhe tregimi “Sitamarrtaha”, një  alegori ndaj dhunës, ndaj gënjimit dhe zhgënjimit me kumbim rrënqethës aktual.

Bedriut i intersojnë plagët sociale, prapambetja mentale e shoqërisë socialiste, aktet ordinere (tregimi “Zemërimi” apo “Krimineli”). Personazhet e tregimeve të tij duan të vdesin, kanë depresione, i trondit mungesa e dashurisë, apo humbja e saj dhe dinë të qajnë burrërisht.

Bedri Çoku fluturon me fantazi edhe përtej telave me gjemba të kufirit shtetëror dhe del në Kosovën e tradhëtuar, duke shkruar tregimin e habitshëm “Liri”; jep ambiente, peisazhe e idera fisnike…

Tani Bedriu ka në dorë romanin autobiografik me titull të përkohshëm “Ne dhe ata – Blloku dhe antiblloku”, ku gjithçka shihet qetë, pa urrejtje në jetën e përmbysur të kësaj familjeje fisnike. Duke qenë vetë personazh, nga të fundit e liruar në vitin 1991 prej burgjeve komuniste, ai hedh sytë pas dhe shfleton jetën e tij të trazuar, jetën e familjes dhe të të gjithë shqiptarëve.

 
          ***
Esati, deputet së bashku me ish hetuesin e tij
 
Esat Çokun e njoha në ditët e para të Lëvizjes Demokratike, kur Partia Republikane më kishte besuar si Sekretar të Komitetit Ekzekutiv Pluaralist, edhe pse deri atëherë nuk isha anëtar i asnjë partie poltike.
Partia Demokratike e Lushnjës, e cila e kishte Esatin anëtar të kryesisë së vet, e kishte caktuar si përfaqësues në Komitetin Ekzekutiv, ndërkohë që ai ishte edhe Kryetar i Shoqatës së të Përndjekurve Politikë të Lushnjës dhe në kryesinë e Shoqatës Kombëtare. 
Nuk isha takuar ende me Esatin, kur në zyrat e kryeministrisë në kryeqytet, ku kisha shkuar me nënkryetarin demokrat, më bëri përshtypje një burrë i gjatë e zeshkan, i cili, kur lexoi emrat e anëtarëve të Komitetit Pluralist, i ndali sytë tek emri i Esatit dhe pyeti: 
- Paskit Esatin ju të PD-së? 
- E njihni?- e pyeti nënkryetari demokrat.
- Kam qenë hetuesi i tij…  por, nuk i kam hyrë në hak. I thashë se ne, për ç’ka e akuzonim, i kishim të provuara akuzat, kishim dëshmitarë, kishim 
inçizime, pastaj (ish hetuesi pushoi pakëz) … ai ishte planifikuar prej kohësh, sepse kishte dy vëllezër në burg, ndërkohë që edhe i ati kishte vuajtur 11 vjet për politikë dhe ishte varrosur si kulak dhe armik….Ky qe shpjegimi vullnetar i hetuesit Bashkim Caka, që në ato momente nuk ishte më hetues, por ishte në rolin e juristit të kryeministrit Ylli Bufi.
 Më vonë, Esati do të ishte në të njëjtin Parlament me ish hetuesin e tij; njëri deputet i PD-së, tjetri deputet i P.S.-së. Ky ishte një fakt i hidhur i demokracisë shqiptare!
Kur u kthyem në Lushnjë, ia thamë Esatit ndodhinë me ish hetuesin Caka. Ai vetëm qeshi, ndërsa më vonë, kur do të shkonte në Parlament, së bashku me të edhe ish hetuesi i vet si deputet i PS-së, ai do të pinte kafe me të, por  nuk do të rrinte pa i thënë se hetuesit, para se të bëheshin deputetë në një kuvend me viktimat e tyre, duhej të kërkonin falje… Më pas do të botonte një shkrim kurajoz në gazetën lokale "Ora e Fjalës", të cilën unë e drejtoja atë kohë, ku thoshte se nuk mund të kishte demokraci të vërtetë, kur ish hetuesit tanë, pa na kërkuar falje, vijnë të përfaqësojnë popullin në Parlament, ndërkohë që na kishin dënuar dje në emër të popullit, natyrisht, pa e pyetur fare popullin.  
Ish hetuesi i tij kishte heshtur. Esati nuk ishte ekstremist ndaj atyre që i shkaktuan vuajtje atij dhe familjes së tij, por ai kërkonte së paku një ndjesë publike nga aktorët dhe ingranazhet e diktaturës, gjë që nuk është bërë ende deri më sot. 
Me Esatin qeverisëm në një kohë të vështirë, kohë, kur bashkë me ndryshimin politik u manifestuan veprime anarkiste dhe Lushnja ishte një ndër rrethet që “ishte planifikuar” t’i nënshtrohej terapisë së shokut dhe të kthehej në “tokë e djegur”. U dogjën furrat, që prodhonin bukë për qytetarët; u shkretuan serrat model të  Divjakës, që furnizonin dikur vendet e Lindjes; u shkaterruan fabrikat e Ushqimores, ku punonin 10 mije lushnjare…u prenë plantacionet e mollëve, filloi prerja dhe djegja e ullinjve, u shkulën vreshtat, pa përmendur plaçkitjen e ndërmarrjeve dhe fabrikave. Në këto kushte Komiteti Pluralist (ku Esati ishte anëtar i tij, përfaqësues i PD dhe unë sekretar, përfaqësues i PR) përpiqej të harronte përkatësitë partiake dhe t’i dilte për zot qeverisjes vendore. E ndjenim se policia e vjetër, që kishim për të ruajtur rendin, në të shumtën e rasteve, ishte bashkëpunuese me ata që shktërronin. Në këto kushte morëm rrugën për në Tiranë; fillimisht trokitëm tek Kryeminsitri, por ai s’kishte kohë të na priste; iu afruam Presidencës, që ende kishte  në krye Ramiz Alinë, por, para nesh, atje kishte shkuar kryeprokurori dhe kryegjykatësja socialiste, kështu që nuk kishte vend për ne. Përfundimisht, na priti Ministri i Rendit, Vladimir Hysi. Ankesat tona ishin për rendin, kështu që kërkuam ndëshkimin e policisë.
U la që ballafaqimi të bëhej në Lushnje. Esati qe ndër ata që ia numëroi të gjitha haptazi shefit të rendit, duke kërkuar largimin e tij. Më bënte përshtypje kurajo e Esatit; ai ua thoshte copë mendimin e tij kujtdo, pavarësisht se e vërteta ishte e hidhur.
Një ndër bashkëpunimet me Esatin ishte ceremonia madhështore e rivarrimit të 67 viktimave të komunizmit, pushktuar nga Mehmet Shehu në fshatin Matjan. 67 burra, ndër ta dhe fëmijë, ishin pushkatuar nga Mehmet Shehu në vitet e luftës; motivi i vrasjes ishte pjesëmarrja e tyre me Ballin dhe deklarata e njërit prej fshatarëve, Kurt Xhepës nga Çerma, që i kishte deklaruar të tmerrshmit Mehmet Shehu se ai derr bëhej, por komunist, jo. Komandanti i tmerrshëm qe bërë bishë dhe i kishte çuar të gjithë në  plumb….Bashke me Esatin shkuam per dite em ardhe tek fshati Matjan, ku ishin groposur te masakruarit dhe prekem dhimbjen permes rrefimeve te fshatareve, qe ate kohe e kishin apre me syte e tyre tragjedine…
Rivarrimi i viktimave të terrorit komunist ishte një ndër prioritetet  e pushtetit të ri demokratik, i cili sapo ngrihej në këmbë.Ceremonia, që u organizua në qytetin e Lushnjës, pati për realizues Esatin; së bashku shkuam në fshatin, ku ishin pushkatuar viktimat e pafajshme dhe, me ndihmën e fshatarëve, siguruam eshtrat e tyre, ndërkohë që Sigurimi i vjetër i shtetit u përpoq të pengonte me çdo kusht ceremoninë. Veteranët u përpoqën që të ngrinin kundër opinionin qytetar për faktin se Komiteti ynë Pluralist mori një vendim të guximshëm; arkivolet do të varroseshin në Varrezat e Dëshmorëve të qytetit, përbri parcelës, ku ishin varrosur dëshmorët partizanë, si shenje e pajtimit, se paku pajtonim te vdekurit. Komiteti i Veteranëve filloi të lëvizte, duke u ankuar në Tiranë dhe në Komitetin tonë Pluralist. Esati, që kryesonte komisionin e rivarrimit, njëkohësisht kryetar i Shoqatës së Ish të Përndjekurve Politikë, mbrojti me logjikë mendimin unanim të Komitetit Pluralist, duke thënë: “Ju kërkoni pajtim kombëtar, pa na kërkuar falje për viktimat, që i keni çuar në varre pa gjyq, pa kërkuar falje për 64 vite burg të familjes time, shtuar këtyre edhe  dhjetëra vite të tjera internime, pa kryer asnjë lloj krimi dhe tani nuk pranoni që pajtimi të fillojë nga të vdekurit e pafajshëm?” Debati u mbyll me fitoren e  Esatit dhe e gjithë Lushnja doli dhe përcolli në varreza dëshmorët nacionalistë. Mijëra qytetarë morën pjesë dhe asnjë nga parashikimet kërcënuese të veteranëve nuk ndodhi.
Më pas, Esat Çoku kreu detyrën e Sekretarit të Komitetit Pluralist, edhe pse nuk kishte asnjë mundësi zgjidhjeje për hallet e qytetarëve. Ai u përpoq që të mirëkuptohej me qytetarët, pavarësisht se të kujt pale ishin ata, të majtë apo të djathtë, ndërsa në takimet e partisë së vet ai ishte i papajtueshëm për devijimet majtas.
Edhe detyra, që kreu në Komisariatin e Policisë, ia rriti kredibilitetin ish të përndjekurit politik Esat Çoku, ndërkohë që, si ish kryetar i Shoqatës së Ish të Përndjekurve, ai u përpoq të integrojë të vuajturit në shoqëri, ndërsa fëmijët e tyre t’i nisë drejt universiteteve. Koha, kur përfaqësoi Partinë Demokratike në Parlament, 1992-1996, ishte një kohë prove për të, provë që e kaloi me sukses, ndërsa në kohën e “revolucionit” përmbysës të pushtetit demokratik, ai u përpoq sa mundi, që të ndalte hovin e shkatërrimtarëve….
*** 
Nderim e respekt per familjen Çoku!
U prehet ne paqe shpirti i Caush Çokut!

MARTIN CAMAJ DHE KATEDRA E PERJETSHME E ALBANOLGJISE NE N.Y.U.

by

  • NËSE SHQIPTARËT DO TË KISHIN MBAJTË PREMTIMET QË I DHANË CAMAJT DO TË KISHIM KATEDRËN E PËRHERSHME TË ALBANOLOGJISË NË NEW YORK/
  • KOLIQI DHE CAMAJ NUK MUND TË RRËZOHEN NGA PANTEONI I KULTURËS KOMBËTARE AS ME DOSJET E TIRANËS AS TË BEOGRADIT/
  • ERNEST KOLIQI DHE MARTIN CAMAJ, MIQ TË PËRHERSHËM TË VATRËS DHE DIELLIT-/

– GAZETA”DIELLI”, DËSHMI E PËRPJEKJEVE TË PALODHSHME TË PROF. CAMAJ PËR TË HAPË KATEDRËN E GJUHËS DHE KULURËS SHQIPTARE”GJERGJ KASTRIOTI SKËNDERBEU”  NË NEW YORK NË VITET 1986-1989-

 – DËSHMI EDHE NË GAZETËN AMERIKANE  THE NEW YORK TIMES-

NGA DALIP GRECA

Fushata denigruse kundër dy korifejëve të Kulturës Kombëtare Shqiptare Prof. Ernest Koliqi dhe Martin Camaj e nisur nga Auron Tare duket se ka për qëllim që të baltos dy kontributorët e mëdhenj në fushën e Letërsisë, Lingustikës dhe kulturës kombëtare në tërësi. Vatra e sheh këtë nismë të Tares, të promovuesëve të tij, dhe atyre që qëndrojnë pas, si vazhdimësi e ekspeditës antikombëtare për të rrëzuar nga Froni simbolet tona kombëtare. Vala e tërbuar që ka mbjellë shtypi i shkruar, portalet elektronike, media sociale në tërësi,si dhe media vizive në trojet kombëtare, ka vënë në shenjestër,  me dosjerë policeskë të supozuara e të keqinterpretuar, dy personalitetet e shquara. Nëse Tare shkroi 37 faqe hamendësime në studimin e tij të dyshimtë, media i ka shumëfishuar ato, ndërsa studiot televizive, përfshirë edhe emisionet e atyre, që me emra sllavo-rusë, e kanë shpallë Heroin Kombëtar,antihero,  tradhëtar të Kombit,- vazhdojnë t’i japin hapsirë pa limit për të endur rrjetën e shpifjeve me teori konspiracioni. Nuk është e para herë që ndodh një sulm i tillë në rrethana tepër kritike për Trojet e Arbërit. Kështu kanë bërë Taret me shokët e tij me Heroin Kombëtar Gjegj Kastrioti Skënderbeu, me Shenjtëreshën Shqiptare Nënë Tereza, me At’ Gjergj Fishtën, me shkrimtarin Ismail Kadare, dhe të tjera figura simbol,që na identifikojnë në Botën Perëndimore.

Martin Camaj ne Seminarin Nderkombetar “Vatra dhe Dielli” 28-30 Nentor 1969.

Për Vatrën, si Ernes Koliqi, ashtu edhe Martin Camaj, mbeten figura të denja të Panteonit të Kulturës Kombëtare, të pazëvendësueshëm dhe të pa rrëzueshëm nga Taret me shokë.

Tares i ka ardhë në ndihmë për ekspeditën e tij ndëshkuese ndaj dy kolosëve të Kulturës Kombëtare edhe fakti se Politika shqiptare(Shteti politik) është treguar  e pazonja për të vlerësuar Prof. Ernest Koliqin, Prof. Martin Camaj dhe shumë figura të tjera Kombëtare me kontribut në Kulturën e Kombit, për shkaqe politik-biografike, i kanë mbuluar me harresë dhe i kanë ndëshkuar dhe tash po i ndëshkon edhe Tare për motive të dyshimta.

Vatra ka pasë fatin e mirë që si Profesor Ernest Koliqin ashtu edhe Prof. Martin Camaj t’i ketë patur mysafirë dhe miq të nderuar, e bashkëpunëtorë të gazetës së saj DIELLI. Janë të shumtë shkrimet studimore, eseistike, analitike, letrare,  të Prof. Camaj në faqet e Diellit, ashtu si nuk mungojnë as artikujt e Prof. Ernest Koliqit.Kolana e veprës së tyre letrare dhe studimore ndodhet e plotë në bibliotekën e Vatrës.

PROF. KOLIQI DHE PROF. CAMAJ, LIGJËRUS NË SEMINARIN NDËRKOMBËTAR TË 60 VJETORIT TË DIELLI

Të dy korifejtë e Kulturës Kombëtare ishin mysafirë në manifestimin e madh Kombëtar Mbarëshqiptar, që u organizua në Boston dhe në New York në 28-29-30 Nëntor 1969 me rastin e 60 Vjetorit të Gazetës DIELLI. Profesor Camaj, që në atë kohë drejtonte Katedrën e Studimeve Shqiptare në Universitetin Munich-ut në Gjermaninë Perëndimore, u paraqit në seminarin 3 ditor kushtuar Vatrës, Diellit, Historisë dhe Kulturës Kombëtare me ligjëratën“Mbi funksionin e Gjuhës së Nolit dhe të Konicës”. Ndërsa prof.Ernest Koliqi u paraqit me ligjëratën ” Fan Noli, përlavdues epiko-lyrik i burrnisë shqiptare.” Në këtë manifestim të madh kombëtar ligjëruan figura të shquara të Kulturës Kombëtare si At Vincens Malaj, Prof. Zef Valentini, Giusepe Schiro Jr., Prof. Stefan Peters(Profesor në Universitetin Amerikan në Washnigton, ish funksionar në Ministrinë e Punëve të Jashtme Amerikane), Prof. Louis Solano, pranë Universitetit Cambridge në Harvard University,Dr. Dhimiter Berati, Vicky Kotelly, Profesoreshë e gjuhës frënge në Michigan, Hasan Dosti, juristi i njohur, ish Ministër i Drejtësisë, Kemal Vokopola, nëpunës në degën e Drejtësisë pranë Librarisë së Kongresit në Washington, Ragip Frashëri, në atë kohë përfaqësues në Romë i Kuvendit të Kombeve Europiane të Robëruara(ACEN), Papas Ignazio  Parrino, Studiues dhe profesor në Universitetin e Palermos, ndihmësiI Prof. P.Zef Valentini, Refat Xh. Gurrazezi , ish editor i Gazetës Dielli për disa dekada, Nelo Drizari, ish editor i Diellit, shkrimtar, piktor, përkthyes, Dr. Hamdi Oruçi etj.

PROF. MARTIN CAMAJ DHE KATEDRA E GJUHËS  & KULTURËS SQIPTARE NË UNIVESITETIN E NEW YORK-ut

Katedra e Gjuhes dhe Kulturesh Shqiptar do te hapej ne korpusin e fakultetit te Shkences dhe Arteve.

 Që kur ishte në manifestimin mbarëshqiptar të 60 vjetorit të Gazetës “DIELLI” e në vazhdimësi Prof. Camajt i lindi ideja për hapjen e një katedre të Gjuhës shqipe në New York. Ideja u bë e nxehtë në vitet 1986-89. Fillimisht bëri përpjekje në Columbia University, por kuotat e pagesës atje ishin më të larta, të papërballueshme nga komuniteti shqiptar. Shkoi dhe në disa universitete të tjerë, duke u përqëndruar në New York, ku jetonte një pjesë e madhe e shqiptarëve me mundësi financiare.

Disa gjurmë të përpjekjeve të tij këmbëngulse gjenden në shtypin e kohës. Gazeta “Dielli” e ka mbajtë lexuesin të informuar gjatë të gjithë kohës dhe ka ruajtë gjurmët e nismës të Prof. Camaj për Kulturën dhe gjuhen Kombëtare Shqipe. Vetëm gjatë vitit 1986 janë tre artikuj të tillë. Në numrin e 16 shtatorit 1986, Dielli hapet në vend të kryeartikullit me shkrimin e titulluar”Një Katedër Albanologjike në Amerikë?” Shkrimi informon lexuesit se ashtu siç ishte shkruar edhe në një numër të mëparshëm ;- gjatë vizitës në SHBA të Prof. Martin Camaj, Kryetari i Katedrës të Studimeve Shqiptare në Universitetin e Munich-ut në Gjermaninë Perëndimore, i ishte rikthye sërish komunitetit shqiptar duke përgatitë opinionin për hapjen e Katedrës së gjuhës shqipe dhe Kulturës kombëtare në New York. Ajo vizitë e Camajt kishte zgjatë dy muaj e gjysëm. Gjatë asaj kohe ai kishte vizituar shumë universitete, duke hulumtuar mundësitë e përshtatshme , kushtet qe vinin universitetet amerikane për hapjen e një katedre albanologjike(Albanian Studies).

Gazeta e Vatrës informonte se Prof. Camaj dhe intelektuali amerikan Leonard Fox kishin formuluar një paketë propozimesh, të cilin editori i atëherëshëm Dr.Edward Licho, shprehte shpresën që ta botonte sapo ata ta dërgonin në redaksi. Prof. Fox kishte përkthyer në atë kohë në gjuhën angleze Gramatikën e Prof. Camaj” Albanian Grammar” dhe i njihte mirë kushtet e universiteteve amerikane. Nga ana e tij z. Fox kishte studiuar në Universitetin Columbia në  New York dhe kishte punuar shumë kohë si asst.professor.

Gjatë asaj kohe që qëndroi në SHBA Prof. Camaj bisedoi me shumë shqiptarë dhe krijoi opinionin e tij se shqiptarët e mbështesnin masivisht idenë e krijimit të Katedrës albanologjike, dhe do të jepnin ndihmë të pakursyer për të përballuar kuotën financiare që kërkonte universiteti.

Dielli shkruante: Kjo është shenjë e mirë dhe inkurajuse, por kontributin më të rëndësishëm do ta japin vetë shqiptarët.

Dielli e çmonte shumë rëndësinë dhe dobinë e një Katedre Albanolojike në një universitet të mirë amerikan, ku katedra të tilla kishin dhe popuj prej kombsish me numër më të paktë në numër se sa shqiptarët. Gjithësesi Dielli shihte me realizëm edhe vështirësitë që paraqeste krijimi i një katedre albanologjike. Së pari duheshin grumbulluar fondet nga komuniteti dhe kjo ishte sfida më e vështirë, duke mos llogaritur dhe mirëkuptimin mes donatorëve.

Gazeta e Vatrës shkruante se: “nismëtarët e kësaj ideje meritojnë lavdërime dhe përgëzime bashkë me urimet që të dalin me sukses në përpjekjet e tyre. Përsa i përket Federatës Vatra dhe Gazetës Dielli, ne jemi të bindur se do ta përkrahim me gjithë fuqitë tona idenë e ndritur për krijimin e një katedre albanologjike në Amerikë. Vatra dhe Dielli përgjatë të gjithë jetës së tyre kanë përkrahur kurdoherë çdo inisiativë dhe çdo vepër që ka qenë në dobinë e Kombit dhe popullit shqiptar.Të njëjtën gjë do të bëjmë edhe në këtë rast.DIELLI do t’i  ketë shtyllat e veta ta hapura…”

KARRIGIA E PËRJETSHME  E KULTURËS SHQIPTARE NË N.Y.U

Në gazetën Dielli të datës 30 prill 1987 është botuar nga N.Y.U. paketa e propozimit për hapjen e Katedrës të Gjuhës dhe kulturës Shqiptare”A proposal to establish a Chair In Albanian Culture at  N.Y.U.).

Në të shkruhej se Universiteti i Nju Jorkut, universiteti më i madh privat në Shtetet e Bashkuara, kishte kënaqësinë të njoftonte se propozonte krijimin e një karrigeje për Kulturën Shqiptare,( A Chair In Albanian Culture AT  N.Y.U) me ndihmën dhe interesimin e palëve të tjera të interesuara. Sipas paketës të publikuar në gazetën DIELLI, karrigia e Kulturës shqiptare kishte koston 1, 2 milion dollar dhe do të ishte e përjetshme. Ajo do të vendosej  në Departamentin e Gjuhëve dhe Letërsive të Lindjes së Afërt në Fakultetin e Arteve dhe Shkencave të Universitetit.Kryetari përfaqësues do të ishte i përkushtuar në ruajtjen e Kulturës Shqiptare në Shtetet e Bashkuara mbi baza të përhershme, duke vënë në dispozicion udhëzimet në gjuhën, letërsinë dhe historinë shqiptare. Katedra e Gjuhës shqipe do të përcillte një kuptim të gjerë të rolit të Shqipërisë në mjedisin ballkanik dhe mesdhetar dhe do të tregonte interes për rëndësinë moderne të kulturës shqiptare. Duke pasur parasysh kontributet që shqiptarët kanë bërë në Shtetet e Bashkuara dhe pasurinë e trashëgimisë së tyre, ishte koha për të njohur kulturën shqiptare në një institucion kryesor të arsimit të lartë, shkruhej në paketën e propozuar.

Paketa informonte se Universiteti i Nju Jorkut ishte i interesuar për ta hapur këtë katedër. Nisma ishte lehtësisht e arritshme edhe për faktin se shqiptaro-amerikanët përbënin një numër të konsiderueshëm në shtetin e New Yorkut e në shtetet përreth. Universiteti kishte krijuar përvojë dhe i kishte kushtet  në Departamentin e Gjuhëve dhe Letërsive si për Lindjen e Afërt ashtu edhe Europën Lindore. Ky Departament ishte hapur që më 1966 dhe ofronte gradën Master, Doktoraturë në gjuhë dhe Letërsi të Vendeve të Lindjes së Afërt dhe Diploma universitare për gjuhët e vjetra Lindore etj.Qendra Hagop Kevorkian ishte e specializuar pikërisht për to.

Kjo do të ishte një mundësi e mirë për studentët e interesuar të Katedrës shqiptare për të mësuar gjuhët kryesore të Lindjes së Afërt, të njihnin kulturat e rajoneve të përfshira nga këto gjuhë. Mbi 107 kurse të ndryshme pasuniversitare dhe universitare ofroheshin çdo vit. Në vitet e fundit studentët do të kishin mundësi që të trainoheshin për karriera në mësimdhënie, biznes, shërbim qeveritar etj.

Universiteti i Nju Jork-ut pranonte përmes paketës propozuese se kjo nismë do të kishte rriskun e vet dhe do të përbënte një sfidë për ta financuar plotësisht karrigen e Gjuhës dhe Kulturës Shqiptare, por shprehte bindjen se; nëse trashëgimia shqiptare do të ruhej dhe ndahej me shqiptaro-amerikanët dhe të gjithë qytetarët e tjerë, duhet të ndërmerreshin hapa që në atë moment për të siguruar mbijetesën e saj. Universiteti kërkonte që të mbledheshin 1.2 milion dollarë gjatë një periudhe pesë-vjeçare. Kontributet ishin të mirëseardhura dhe ekzistonin mundësitë për të marrë një njohje të përjetëshme.

Kontributet që dhuroheshin ishin plotësisht të zbritshme nga taksat sipas Ligjit në Shtetin e New York-ut.

Universiteti jepte dhe alternativë: Kjo shumë(1.2 milion dollarë) mund të sigurohej edhe nga një familje nëse i kishte mundësitë financiare(koha 5 vjet), nëse ndodhte kjo “karrigia” do të emrohej me emrin e dhuruesit(Siç ndodhi kohët e fundit me Katedrën e Albanologjisë në Universitetin DePaul në Çikago, që mbanë emrin e filantropit shqiptar-Hidai Eddie Bregu).

Nëse “karrigia” do të financohej nga shumë donatorë, katedra do të mbante emrin Gjergj Kastrioti Skënderbeu.

Ashtu siç veprohet në SHBA, donatorët e dhuratave nga njëqind mijë dollarë ose më shumë, të pagueshëm për një periudhë pesëvjeçare, do t’u shkruhej emri në një pllakë, që do të mbetej përjetsisht aty.

Individët, familjet, ose organizatat që do të jepnin kontribute nga $10 mijë deri në $ 99 mijë, do të renditeshin në një vëllim të ruajtur në Bibliotekën e Qendrës Kevorkian; këto dhurata mund të bëheshin gjatë një periudhe pesë-vjeçare. Dhuratat me më pak se 10 mijë dollarë, si dhe dhurimet më të mëdha, do të shënoheshin në raportin mbi projektin që do t’u dërgohej të gjithë pjesëmarrësve.

 Në gazetën Dielli për ata që donin të nisnin kontributet jepeshin informacione te sakta, personi konatktues, adresa: (Director of Development for the Faculty of Arts and Science, 25 West Fourth Street, New York, New York 10012), numriiI telefonit, mënyra e pagesës etj.

SHUMAT E LARTA TË PREMTUARA DHE OPTIMIZMI I PROF. CAMAJT

Prof. Martin Camaj i vijoi përpjekjet dhe erdhi shumë herë në New York për të konkretizuar hapjen e Katedrës. Premtimet e shqiptaro-amerikanëve ia kishin ngrohë zemrën. Dielli 28 shkurtit 1988 botonte në faqe të parë, në vend të kryeartikullit, shumat e premtuara.Pa i përmend emrat(10 nga ata kanë ndërruar jetë), statistikat janë këto: Tri familje premtonin nga $100 mijë, 6 familje nga 50 mijë dollar, 5 familje nga 25 mijë dollar, një familje 20 mijë dollar, 8 familje me nga 10 mijë dollar.

Ndërkohë gazeta The New York Times i kishte bërë jehonë nismës të shqiptaro-amerikanëve në numrin e saj të 13 dhjetorit 1987, ku njoftone se shqiptaro-amerikanët kishin premtuar 950 mijë dollar për themelimin e Katedrës të studimeve shqiptare në njerin ndër universitetet më të njohur të Amerikës, New York University.

Në komentin që bënte vetë Prof. Camaj, në letrën që botonte në Dielli me 28 shkurt 1988, shkruante se” Ky lajm u prit me befasim të admirueshëm në rrethet akademike në Evropën Qendrore dhe në Itali, posaçërisht nga lavruesit e disiplinës  albanistike, gjuhëtarë e historian.”

Camaj përcillte ne letrën e tij përgëzimet dhe urimet e nxehta për mbarë komunitetin shqiptaro-amerikan, por kryekreje për ata shqiptarë të ndritun që garantojnë shumë:”emnat e tyne do të mbesin të përjetësuem në historinë e kulturës shqiptare! Akt për t’u lavdue edhe për gazetën Dielli, që ashtu si i ka hije, u ba zadhanëse e kësaj inisiative…”.

Camaj sqaronte se burimin për të gjithë ata që duan të dinë me saktësi procedurat dhe rregullat e përgjithshme e të posaçme për Chair Of Albanian Studies mund t’i gjejnë në propozimin e Universitetit të New York’ut:A proposal to Albanian CULTURE AT N.Y.U(publikuar në Dielli, 30 prill 1987).

Udhëzime më të plota ishin botuar në Gazetën Dielli me 28 Nëntor 1987 , në artikullin e profesorit të atij Universiteti, Prof. Carl M.. Kortepeter.

Prof. Camaj konstatonte: Si njeri i degës Albanologjike në një Universitet Evropian, më ban përshtypje posaçërisht gjansia e konceptit dhe perspektiva e shkëlqyshme për zhvillimin e studimeve shqiptare në këtë universitet dhe se këtë zhvillim e ka në dorë komuniteti shqiptar në USA. Kjo do të jetë Katedra e parë e studimeve shqiptare në mbarë kontinentin amerikan, ku gjurmohen dhe mësohen landë humanistike, (gjuhë, letërsi, dhe histori Kombëtare), nga të gjitha kontinetet, ashtë fort i përshtatun që të marrë përsipër landë të studimeve tona në rang e shkallë akademike. Seicili që e ka për zemër mbarëvajtjen e studimeve shqiptare, si tash në fazën fillestare të themelimit të Katedrës, ashtu edhe në të ardhmen, e ka në dorë si askund në botë, me inisiativë vetjake, të tregojë sa e don kulturën e vet. E ka në dorë të japë kontributin për specializimin e shkencëtarëve të rinj, të cilëve nesër do t’ju bjerë barra e mbajtjes në kambë të katedrës, prandaj duhet të krijohen sa më shumë bursa studimesh(scholarship); këta shkencëtarë të caktuar për tu aftësue në degët albanologjike, duhet të dalin nga komuniteti shqiptar-amerikan.

Siç dihet ky projekt dështoi. Po përse? Natyrisht jo për shkak të Prof. Camaj, që i bëri shërbimet deri në fund këtij projekti, por për faj të komunitetit shqiptar, që nuk mbajti fjalën e dhënë. Dielli kontaktoi disa nga personat e përfshirë në këtë projekt me dëshirën e mirë atdhetare për t’i shërbyer Kulturës Kombëtare. Ata dhanë fakte të përjetuara,dhanë opinionet e tyre për dështimin, por ne këtë shkrim nuk po përmendim emra. Qëllimi ishte të sillnim për lexuesin përpjekjet e Prof. Camaj për hapjen e Katedrës.  Shkaqeve do t’ju rikthehemi së shpejti.Nëse bashkatdhetarë të tjerë kanë informacion, kanë qenë vetë pjesë e projektit, ose thjeshtë kanë dëgjuar apo lexuar, ata mund të kontaktojnë me Editorin me telefon ose me emailin:gazetadielli@gmail.com.

14 VITE PA PJETER ARBNORIN

by

Me 8 Korrik 2006 u shua në Napoli-Itali, Pjetër Arbnori, një nga legejndat e qëndresës antikomuniste shqiptare,shkrimtari, krijimtaria letrare e të cilit mbijetoi falë vullnetit dhe pasionit. Sot, në përkujtim të jetës dhe veprës të Arbnorit e kujtojmë si intelektual antikomunist, si shkrimtar, përkthyes, si ish kryetar i Kuvendit të Shqipërisë, deputet, por mbi të gjitha si NJERI.
Pat lindur më 18 Janar 1935 në Durrës.Kishte përfunduar studimet e larta në fakultetin e Filologjisë. U arrestua me 27 maj 1961. Fillimisht u dënua nga Gjykata Ushtarake e Tiranës me pushkatim. 64 ditë qëndroi në qelinë ku mbaheshin të izoluar të dënuarit me vdekje; me 13 tetor 1962 iu fal jeta nga Presidiumi i Kuvendit Popullor, duke iu dhënë dënimi përfundimtar 25 vjet heqje lirie.Gjatë kryerjes së dënimit iu shtuan dhe 10 vjet të tjera. Kreu 28 vjet burg; u lirua në gusht 1989. Ishte pjesë e demonstratës antikomuniste të Shkodrës të 14 Janarit 1990. U zgjodh Kryetar i Partisë Demokratike të Shkodrës. Në zgjedhjet pluraliste të 31 marsit 1991 u zgjodh deputet në Kuvendin e Shqipërisë. Nga 6 prilli 1992 deri 24 korrik 1997, ishte kryetar i Kuvendit të Shqipërisë.
Pjetër Arbnori ishte vlerësuar me urdhëra, medalje e tituj të shumtë. Ai ishte «Oficer i Madh i Urdhërit të Plejadës» të Asamblesë së vendeve frëngjishtfolëse, ishte i përfshirë në fjalorin «Who’s Who» të intelektualëve, hartuar nga Insituti Biografik i Kembrixhit, si dhe në Fjalorin Biografik Ndërkombëtar.Presidenti i Shqipërisë e dekoroi me urdhërin”Nder i Kombit” (pas vdekjes) me 28 nëntor 1911 me motivacionin: «Personalitetit të shquar të Shkodrës dhe të gjithë Shqipërisë, simbolit të sakrificave mbinjerëzore nën persekutimin komunist, politikanit paqësor dhe shkrimtarit të talentuar, intelektualit vizionar e qytetarit fisnik, që gjithë jetën dhe veprimtarinë e tij ia kushtoi idealeve të mëdha të demokracisë, shtetit të së drejtës dhe të përparimit kombëtar».
Për t’u futur në thelb të krijimtarisë të shkrimtarit Arbnorin, risjellim studimin e Profesorit Italian Giuseppe Gradilone të Institutit të Studimeve Shqiptare të Universitetit”La Sapienza” të Romës me titull” Pjetër Arbnori-Shkrimtar,” botuar në të gjallë të shkrimtarit Arbnori.

***

PJETËR ARBNORI PËRBALLË KADARESË: LUFTA PËR LIRI E ÇOI TEK LETËRSIA, JO E KUNDËRTA

Përsiatje rreth studimit të Prof. Giuseppe Gradilione”Pjetër Arbnori-Shkrimtari”, si homazh për shkrimtarin në 84 vjetorin e Lindjes

Nga Dalip GRECA/ Dielli

Ka kohë që përmes mikut tim Anton Çefa, poetit, stdiuesit dhe ish Kryeredaktorit të Gazetës “Dielli” mora librin e Profesorit Giuseppe Gradilone të Institutit të Studimeve Shqiptare të Universitetit”La Sapienza” të Romës-Pjetër Arbnori-Shkrimtar, botuar në të gjallë të shkrimtarit Arbnori.
Libri i përkthyer nga i ndjeri Daniel Gazulli me parathënie të shkrimtarit Lazer Stani, botuar nga Enti Botues ”Gjergj Fishta”.
Profesor Gradilone sjell një studim serioz dhe të thelluar për veprën e shkrimtarit që e krijoji veprën e tij në kushtet e mungesës së lirisë, duke u ndalë në anilizën artistike të çdo vepre dhe rrethanat kuu u shkruan.
Që në krye të studimit të veprës të Pjetër Arbnorit profesor Gradilone nxjerr përfundimin se shkrimtari nuk ka pasë mëdyshje në luftën e tij kundër diktaturës komuniste,njeriu dhe shkrimttari Arbnori e ka pranuar me vetëdije përballjen dhe dyluftimin. Natyrisht që i ka marrë në sy pasojat e rrezikshme për jetën dhe i ka hedhur dorashkën regjimit antiliri.
Përfundimi i dytë i studiuesit për veprën e Arbnorit dhe kushtet ku dhe kur u krijua, që si renditje mund të ishte i pari, është: Kërkimi i lirisë dhe përballja me mungesën e saj, e çoi tek Letërsia. Duke e përballë Arbnorin me shkrimtarin e madh Ismail Kadare, studiuesi arrin në përfundimin logjik se intenerari i rrugëtimit drejt letërsisë për të dy,- është jo në të njëtën kahje. Citoj: Në se intenerari i tregimtarit të madh Ismail Kadare-citimi është i detyrueshëm për përmasat e tij si shkrimtar- ka qenë nga Letërsia tek Liria (Ka qenë Letërsia që më udhëhoqi drejt lirisë. Nuk njihja liri kur fillova të shkruaja, ka shkruar Ismail Kadare në bisedë me Erik Faye.)…Pjetër Arbnori ka ndjekur rrugën e kundërt: Ka qenë lufta për liri ajo që e çoi tek Letërsia, ajo që e frymëzoi dhe i dha kuptim;një koherencë shembullore njerëzore dhe artistike ajo e tij.
Njeriut Pjetër Arbnori ia mohuan lirinë duke e burgosur në moshën 26 vjeçare (1961), e tronditën duke e dënuar fillimisht me vdekje, e kthyen më pas në 25 vjet burg, dhe kur kishte kryer 18 vjet burg, e trondisin sërish duke i dhënë 10 vjet plus se kishte shkelë kufijtë e lirisë, kishte guxuar të shkruante në studion-burg, (që ishte katërcipërisht e ndryshme nga studio Kadare) romanin “Shtëpia e mbetur përgjysëm”. Studio ku krijoi imagjinata dhe fantazia e Pjetër Arbnorit për 28 vite ishte në kushtet e mjerushme, në errësirën qelive dhe burgut, por pikërisht ajo lloj lerësie shpëtoi njeriun Arbnori. Në atë lloj laboratori shkrimtari krijoi korpusin e veprës së tij, që u botua pas rrëzimit të komunizmit, si një vepër që sillte shpirtin e paepur nga zgafellat e Burrelit.
Realiteti tragjik i krijuar nga diktatura komuniste e çoi pjetër Arbnorin në krijimin e romanit të parë të tij ”E bardha dhe e zeza”, e cila është shkruar në vitin 1964, viti i tretë pasi e kishin mbyllur në burgun famkeq. Iu desh që ta maskonte romanin nën një emër tjetër dhe se ai ishte vetëm përkthyesi.Romani ka si motiv luftën kundër racizmit. Paralelizmi mes racizmit në Afrikën e Jugut nuk ka shumë dallim nga realiteti shqiptar. Citojmë nga përcjellja që i bën vetë autori Pjetër Arbnori librit ”E bardha dhe e zeza” botuar më 1996: Në Afrikën e Jugut ndodhi një masakër më 1960, ku u vranë zezakë pa dallim.Në Shqipëri kanë ndodhë disa Shapërvile, që nga Postriba në 1946, deri tek revolta e të burgosurve të Spaçit në 1973. Këtë jam përpjekur ta pasqyroj në romanin tim që keni para duarsh, ku emrin tim e kam maskuar me një autor të paqenë që shtjellon ngjarjet në një vend të largët, por që nga fati ishte i afërt me Shqipërinë.”
Arbnori ka stilin e tij të veçantë të të shkruarit, ku shquhet densiteti i mendimit në fjali me strukturë të veçantë sintaksore. Studiuesi arrin në mendimin se fundi i masakrës është përshkruar me një dendsi të rrallë, veti dalluese kjo e stilit të tij, me tri fjali të bashkërendituara pa lidhëza e në një progresion numerik të viktimave: Të vrarët ishin të shumtë, të plagosurit edhe më të shumtë, të arrestuarit pa numër”- “E bardha dhe e zeza”.
Dy novelat e Arbnorit”Vdekja e Gëbelsit” shkruar më 1972 dhe “E panjohura” e shkruar më 1975, studiuesi Gradilione i konsideron si akt-padi kundër diktaturës. Novela”E panjohura” ka në qendër të subjektit historinë e një gruaje të re që ndiqet nga Sigurimi i Shtetit komunist. Ema, kështu quhet gruaja, e vënë në qendër të novelës, është prurësja e një letre që ia ka besuar një autor i shquar, i dhënë pas saj që ndiqej prej Sigurimit. Gradilone veçon stilin e rrëfimit të autorit, që përmes letrës organizon shtjellën e gjithë novelës. Rrëfimi shquhet për zbërthimin e karakterit psikologjik të vajzës, për të sjellë më pas tronditjen nga skenat çnjerëzore të persekutimit të saj. Studiuesi arrinë në përfundimin se detajet e dramës së Emës janë përshkruar mjeshtërisht me artin e përkorë të autorit. Citojmë nga novela:
Zhvisheni!-bërtiti ai, aq befas dhe egër, sa vajza e re kryqzoi duart në krahëror e u mbështet për muri, e trembur për të parën herë prej tyre… e më tej: “Njëra grua u mor me kontrollin e imtë të rrobave, tjetra i kontrolloi birat e veshit, gojën, fijet e hundës, ia zhdrivilloi flokët e artë fije-fije, vrejti nën sqetulla, i preku dy gjinjtë e fortë, e bëri të hapte mbarë e prapë shuplakat e duarve, shojet e këmbëve, dhe gishtat, pastaj e urdhëroi të hapte shalët në një pozicion të turpshëm.Vajzës i rrodhën gjatë kurrizit dy-tri pika djerse akull e dëborë dhe kundërshtoi për të parën herë duke u përqethur shtatit. Por me bashkëpunëtoren e Sigurimit nuk bëhej shaka. Ajo ia përdrodhi dorën si pulës dhe kontrolloi me dorën tjetër para mbrapa sa deshi….
E veçantë në korpusin e veprës së Arbnorit është novela”Vdekja e Gëbelsit”, ku qeni trajtohet si qenie njerëzore, sa ta drithëron shpirtin. Të burgosurit kishin harruar të gëzoheshin, të qeshnin, dhe sjellja ilegale e qenit dukej se ndryshoi jetën e tyre. Shkrimtari Arbnori e përshkruar kështu gjendjen e krijuar mes të burgosurëve me këtë mysafir të rrallë(vini re përshkrimin fizik të burgosurëve): Grumbuj-grumbuj erdhën njerëzit te krevati i të dënuarit…Gjithë ato fytyra të rreshkuara, me rrudha të thella,me kocka të dala, me sy të groposur, sa shikonin qenin e vogël në mes të batanijes, zbuteshin, qeshnin e zgjateshin nga qenia e vogël që kishte qejf t’i mbante sytë mbyllur e që çdo gisht që iafrohej te goja e pandehte si thithën e gjirit të së sëmës. Ata njerëz të lodhur dukeshin tashti si fëmijëa që mblidhen rreth një lodre që do t’ju sjell gëzim e zbavitje…
Studiuesi ka vënë re ecurinë e subjektit sipas gjendjes që kalonte qenushi i vogël ”Gëbelsi” se si përcillte torturat e të burgosurëve prej xhelatëve të burgut, se si sulej përmes televe me gjemba duke marrë plagë nga telat që i nguleshin në trup, e deri në fundin e tij heroik përballë xhelatit. Ja si e përshkruan Pjetër Arbnori fundin e krijesës së vet:” Gëbelsi i vogël s’u rrëzua as dhe një herë, nuk lëshoi asnjë britmë vajtimi a frike gjatë torturës. Vetëm tashmë reagonte, jo aq shpejt, hunguronte më kërcënushëm, por më rrallë dhe mezi merrte frymë. Hasan Dida që s’e priste një qëndresë të tillë, ishte zbehur e përçudnuar më keq se qeni dhe vetëm turpi e mbante në këmbë, kaq ishte këputur. Herën e fundit kur i mëshoi hurit, qeni ia shtërngoi aq fort me dhëmbë sa i rrëshqiti këmba e qe duke rënë. Dikush qeshi. Ai u ngrit, tërhoqi hurin e mezi ia shkuli goje. Dhe kur u përgatit që t’i jepte goditjen tjetër, qeni vari kryet dhe frymën e mbrame. Trupi i mbeti si në fillim, në pozicion mbrojtjeje, ulur në bisht, mbështetur drejt në dy këmbët e para si statuja”Vdekja e Centaurit” të Antuan Burdel…
Për studiuesin Giuseppe Gradilone, qeni ngrihet si symbol i rezistencës të paepur të një populli të tërë. Një nga novelat e arrira të Pjetër Arbnorit është ajo me titull” Kur dynden Vikingët”. I gjithë subjekti është ngritur mbi metaforën e dhimbjes dhe përshkohet nga ideja: Diktaturat të gjithë kanë një emërues të përbashkët, Vikingët e djeshëm janë të njëllojtë me ata të sotmit.
Për studiusin vjen logjik konstatimi se shtjella e novelës zhvillohet mes intrigash që të ngrijnë gjakun, duke shkelur drejtësi, e të vërtetë, duke trazuar pafajsinë, dënojnë duke i mbyllë në çmendinë ata që i denocojnë (rasti i Elenës) apo në kampe përqëndrimi (rasti i Karlit) duke shkelur çdo të drejtë njerëzore (rasti i të paprekshimt Vikingu i madh, avokatit von Shvajcer).
Ndiqeni rrëfimin e trishtë , të hidhur dhe të pafuqishëm të Karlit: Më se njëmijë e pesëqind anëtarë me përgjegjësi të reparteve të sulmit, bashkë me shefin e tyre të shtabit, ministrin Rem, u vranë pa gjyq. Edhe trajtimi mizor që u bëhej çifutëve nuk më pëlqente, por nuk isha i zoti të gjykoja mbi vlerat e argumenteve që paraqiste kundër tyre Fyhreri ynë. Thashë se përpiqesha të mos vija re ç’bëhej rrotull meje, por edhe padashur njeriu vëren.
Në përgjithësi subjektet e veparve të Pjetër Arbnorit përshtateshin me studion e tij burg, subjekte të ashpra, por kishte dhe raste të daljes jasht studios së errët të burgut, kur imagjnata ç’burgosej dhe merrte arratinë përtej burgut. E kësaj natyrë është novela ”Bukuroshja me hijen-idil nga plazhi”, e shkruar në vitin 1974 dhe e botuar më 1994 në Tiranë. Studiuesi Gradilone konstaton se dëshira për t’u arratisur drejt hapsirave të paanë të detit është shenjë e kujtesës dhe pritjes, por sidomos e ruajtjes të pacënuar të ndjenjës së përjetshme të dashurisë. Po në ç’kushte u krijua kjo novelë? Ndiqeni rrëfimin e Pjetër Arbnorit:” megjithëse e kam shkruar shtrirë mbi çimenton e birucës në grevë urie, besoj se më ka dalë një tregim dashurie i këndshëm, shumë njerëzor.”
Vepra që i ka kushtuar më shumë kohë dhe mund shkrimtarit Pjetër Arbnori është”Muzgujt e Mesjetës”. Nëpër roman lëvizin ngjarje tronditëse, përshkruhen Aventura të protagonistit Mark Topia.
Për studiuesin e Arbnorit, boshti qëndror i romanit është egzaltimi i lirisë e i rezistencës së popullit shqiptar ndaj çdo sundimi të jashtëm e të brendshëm përmes ngjarjesh të stuhishme të historisë së tij… Personazhi i Mark Topisë, forca centrifugale rreth së cilës sillen gjithë të tjerët, secili fiksuar në një personalitet njerëzor të vetin, të gjallë e të spikatur, mbrojtja me xhelozi dhe egzaltim i vlerave tradicionale, ajo ç’ka i bën ato të qëndrushme e kompakte në gjithçka, vlera që gjithësesi nuk përjashtojnë hapjen ndaj së resë, dënimi haptaz i vetëizolimit që Shqipëria e vuajti gjysëm shekulli.
Dy romanet e Arbnorit më me vlerë për studiuesin Italian Gradilone janë “Shtëpia e mbetur përgjysëm”- e mbruar së shkruari në mars 1969, dhe “Vorbulla”-shkruar në burg që nga 1 dhjetori 1971 deri në 18 shkurt 1972, që u botuan të dy më 1997. Shtëpia e mbetur përgjysëm” është një roman kujtesë, po ashtu edhe romani Vorbulla, ku ngjarjet janë vendosë në Shkodrën  e pas Lidhjes së Prizrenit.
Vepra e Pjetër Arbnorit, ashtu si e shumë shkrimtarëve e poetëve të dënuar nga diktatura, apelon dhe kërkon më shuëm vlerësim dhe më shuëm vëmendje nga studiuesit dhe kritika e munguar shqiptare.

VATRA- KRYETARI QE U SHUA NE MOSHEN 52 VJEÇARE….

by

VATRA E PAFAT, KRYETARI I SHQUAR, I BIRI I THEMELUESIT(LLAMBI CHIKOS), PETER GENCI CHIKOS,SHKOI TË PUSHOI ME 3 KORRIK…/

* KUJTOJMË KRYETARIN E VATRES, PETER CHIKOS, MAJORIN E SHTABIT TE GJENERAL EISENHOWER, QË U DEKORUA ME KRYQIN E FRANCËS DHE YLLIN E BRONZTË TË AMERIKËS…U SHUA NË MOSHËN 52 VJEÇARE…/

* PAS LIRIMIT NGA USHTRIA PETER GENCI CHIKOS KRIJOI ANGJENSINË MË TË FUQISHME TË SIGURIMEVE NË NEW ENGLAND, U MOR ME MENAXHIMIN E GAZETES DIELLI PER 10 VITE  DHE U ZGJODH KRYETAR I VATRËS PER VITET 1968- 69-70)/

* ME 20- 30  NËNTOR 1969, ME RASTIN E 60 VJETORIT TË DIELLI REALIZOI BASHKIMIN E ARBËRESHËVE DHE TË MERGUAREVE NACIONALISTË TË ITALISË ME SHQIPTARËT E AMERIKËS/

       NGA DALIP GRECA/

       Diaspora shqiptare ishte e pafat pse unifikusi i gjakut të shprishur të Arbërit, Peter Genci Chikos, i biri i njërit prej themeluesve të Vatrës, arkëtarit të parë të saj, bashkëshoqëruesit të Fan S Nolit në krijimin e Kishës Orthodokse Autoqefale, ish Kryetari i Besa-Besën, Llambi Chikozit, qe jetëshkurtër. Ai ndërroi jetë në fillim të betejës për të bashkuar gjakun e Arbërit të shpërndarë nëpër botë. Shkoi në vendbanimet e arbëreshëve, në Palermo, në Romë, u prit nga Papa, mori pjesë në veprimtaritë kushtuar 500 vjetorit të Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti Skenderbe, dhe një vit më pas e “tundi” Amerikën tek solli një përfaqësi personalitesh arbëreshësh, profesorë, akademikë, studiues, klerikë, vajza të reja, që për 10 ditë u bashkuan me shqiptarët e Amerikës dhe organizuan koncerte e vizita në Boston, paradën e madhe shqiptare në  Nju Jork, në Avenunë e 6-të, një seminar shkencor 3 ditor, ekspozita pikture me punimet e Ibrahim Kodrës dhe Lin Delisë, Lutje fetare në Katedralen Snt. Patrick, me të tri besimet, darkë solemne me 2 mijë veta etj….

…Ishte vetëm 52 vjeç, kur në mengjes herët të 1 korrikut 1970, në shtëpinë e tij në  adresën:110  Crestvieë Rd,  Belmont, Boston, ndërroi jetë pas një ataku në zemër. Mbrëmjen e kishte kaluar me mikun e tij të mirë, një nga kryetarët e Vatrës ndër vite, doktorin e parë të shqiptarëve në Amerikë Andrew Elia. Kishin biseduar gjatë rreth punëve të Vatrës dhe së ardhmes së saj. Peter Chikos sapo ishte kthyer në Boston pas një udhëtimi njëmujor nëpër Evropë, ku kishte takuar personalitete të ndryshme evropiane dhe krerët e mërgatës shqiptare në vijim të ëndrrës së tij për të bashkuar të gjithë shqiptarët.

I BIRI I BASHKËTHEMELUESIT TË VATRËS, LLAMBI CHIKOZI

Peter Chikos ishte i biri një patrioti të njohur, që kishte ardhë në SHBA në fillim të Shekullit XX. I ati i tij, Llambi Chikozi kishte qenë në udhëheqje të Shoqërisë Besa-Besën, një ndër nisiatorët dhe mbështetsit e krijimit të Kishës Autoqefale Orthodkse shqiptare, guri i themelit të Federatës. Llambi Chikozi ishte një ndër pesë anëtarët e Komisionit themelues të Vatrës dhe me 28 prill kur Federata u shpall e themeluar atij iu caktua detyra e arkëtarit të parë të Vatrës.

            Peter Chikos kishte ardhë në jetë në Janar të vitit 1918 në Boston. Ai kishte qenë një fëmijë i mbarë dhe në mësime shkëlqeu. Peter Chikos mbaroi universitetin për Drejtësi duke përfunduar me rezultate të larta studimet në Northeast të Bostonit, në fakultetin e Drejtësisë.

            Gjatë Luftës së Dytë botërore shërbeu në shtabin e Gjeneral Eisenhoëer në Francën në Armatën e Gjashtë. Ai ishte pjesë e formacioneve luftarake amerikane që çliruan Francën dhe më pas ishte pjesë në komisionin e  Kontrollit të Berlinit. Majori Peter Chikos është dalluar në kryrjen e detyrave luftarake. Ai është dekoruar për trimëri dhe zgjuarsi në fushën e luftës me Medaljen”Croix de Guerre avec Palmes” nga Gjeneral Leclerec i Francës e me Medaljen e “Yllit të Bronzit” nga Ushtria e Shteteve të Bashkuara të Amerikës.U largua me nder nga Ushtria në fund të luftës duke pasur gradën e Majorit.

Në jetën civile Peter Chikos ishte po aq i sukseshëm. Ai ishte themelues dhe partner i Agjensisë së Sigurimeve “Chickering Insurance” të Bostonit, nga më të mëdhatë dhe më të suksesshmet në të gjithë New England.

KRONIKA- PËRCJELLJA, PIKËLLIMI I FAMILJES DHE KOMUNITETIT

       Ishin mbledhë disa qindar bashkombas në shtëpinë mortore  në Watertown, në një lagje aristokratike, siç e përshkruan revista “Shejzat”, “Koha”, dhe gazeta që ai e deshi dhe për të cilën punoi me shpirt, “Dielli” shqiptarëve të Amerikës. Pjesmarrësit ishin aq të shumtë sa nuk i merrte shtëpia e madhe mortore, por një pjesë rrinin jashtë dhe policia rregullonte trafikun dhe mbante rregullin. Kryetarit të Vatrës iu bë një nderim i jashtzakonshëm. Katër dhoma ishin plot me kurora me lule të sjella nga personalitetet e shtetit, nga familja, nga vatranët, komuniteti, dhe arbëreshët.

      Me 3 korrik kortezhi i gjatë i makinave, të cilit i prinin 6 automobila me kurora me lule, e dërguan arkivolin me trupin e pajetë të kryetarit Chikos në Kryekishën “Shën Gjergji” të Imzot Nolit, në atë kishë, ku kishte kontribuar aq shumë edhe i ati i Peter Chikos, Llambi Chikozi, por dhe ai vetë. Kumbona e Katedrales ra përmortshëm duke përcjellë me jehonën e saj njërin nga shqiptarët që pat një ëndërr: Të bashkonte shqiptarët, kudo që jetonin nëpër botë; Kryetarin e Vatrës, Peter Chikos. Përpara Kishës ishin mbledhur qindra bashkombas të ardhur nga shtete të ndryshme të Amerikës, por dhe nga Kanadaja. Katedralja ishte mbushë aq shumë sa nuk mund t’i mbante. Arkivoli ishte mbuluar me Flamurin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, nën atë flamur Majori kishte luftuar në radhët e ushtrisë më të fuqishme të botës,madje pranë Gjeneralit të famshëm Eisenhower. Gjashtë vetë e shoqëronin arkivolin, ku përveç autoriteteve, dallonin ish kryetari i Vatrës Anthony Athanas dhe dr. Hamdi Oruçi, drejtusi i veprimtarive të 60 vjetorit të Gazetës Dielli. Meshën e kryesoi Peshkopi i Kishës Orthodokse Autoqefale Shqiptare në Amerikë Hirësia e Tij Stephan Lasko, i ndihmuar nga At Sotir Dilogjika, At Christ Ellis, At Nick Liolin dhe Arthur Liolin…

Pas meshës Hirësia e tij Peshkop Stephan Lasko mbajti një fjalim prekës. Fjalimin nekrologjik e mbajti dr. Andrew Elia, i cili kishte qenë bashkëbiseduesi i fundit me të ndjerin.

          Në emër të Vatrës nga altari i Kishës foli miku i tij, dr. Hamdi Oruçi.

Trupi i kryetarit të Vatrës u varros në të njëjtën varrezë ku pushonin trupat e Fan S. Nolit, Faik Konicës dhe vatranëve të tjerë. Ceremonia u mbyll me drekën e Lamtumirës, që u shtrua në restorantin e famshëm të Athony Athanas ”Pier Four”. Dy sallat e mëdha të restorantit ishin të mbushura pot. Në drekën e mortit e “qau” me fjalë shpirti kryetarin, që iku në kulmin e punëve të mira për Vatrën, z. Hajdar Tonuzi, nën/kryetar i Vatrës.

         Në të gjitha veprimtaritë përcjellëse ishin të përfaqësuara zyrtarët kryesorë të shtetit: Guvernatori, Kryetari i bashkisë, Kongresitët dhe senatorët. Nga Çikago kishte ardhë Profesor Torielli, i Universitetit të Loyola, që kishte qenë komandant i Petter-t gjatë luftës, kishin ardhë përfaqësues nga institute të njohura e agjensi sigurimesh etj. Vatra e Bostonit ishte e gjitha aty, por edhe degët e Vatrës nga shtete të ndryshme; nga Detroiti, Waterbury, New Yorku, New Jersey, Chikago, Ohio, Toronto. Një përfaqësi e përbërë nga ish kryetarët e Vatrës qëndronte në krye: Andrew Elia, Ali Arrëza, Christo Thanas, James Thanas, Barney Kirka, Editori i Diellit dr. Athanas Gegaj, Editori i gazetës”Liria” Dhimiter Trebicka etj.               Nga personalitetet e Mërgimit shquheshin: Tahir Kolgjini, Selim Damani, Vasil Germenji, Dr. Rexhep Krasniqi, Sami Caushi, Lemi Kokalari, Vahit Chika, Nick Kreshpani, Ago Agaj, Reis Agaj, Gjon Gjinaj, një nga luftëtarët e lirisë etj.

Kryetari i Vatrës Peter Chikos la pas: Zonjën Nicholina, tre fëmijët- Marlyn 20 vjeçare, Paul 19 vjeçar dhe Roberta që atë kohë ishte 15 vjeçare; la vëllanë John; dy motra- zonjën Flora Theodore prej Belmont, zonjën Tefi Chani prej Brockton, Boston.

GAZETA”DIELLI” E VAJTOI KRYETARIN DY JAVË PAS VDEKJES

          Duke qenë se gazeta e Vatrës”Dielli” për arsye financiare nuk mundi të botohej dy javët e para të korrikut 1970, kryetari u vajtua dy javë më pas, në numrin e 15 Korrikut. Aso kohe gazeta printohej në format të madh dhe të katër faqet iu kushtuan kryetarit. Gazeta hapej me titullin e madh me shkronja kapitale:Kryetari i Vatrës Peter Chikos na la,por ai jeton në zemrat tona”. Nën këtë titull botohej elegjia e kryetarit të komanduar të Vatrës,Hajdar Tonuzi.Tonuzi e niste vajtimin për kryetarin kështu:” Të ndodhesh para trupit të pajetë të Peter Chikos,i cili papritmas u nda nga gjiri ynë, vetëm po të jesh prej gurit nuk tronditesh dhe s’ka mundësi që të mos pyesësh veten:-Pse fat i keq qëllon mu në zemër komunitetin tonë? Pse vdekja e tmerrshme rrëmben të riun në moshën më të bukur që premton aq shumë për Kombin tonë, për Federatën Vatra dhe për familjen e tij?

            Ikja e një personaliteti të njohur si Peter Lukas, qe një humbje tragjike për Vatrën së cilës i kishte dedikuar vullnetin, energjinë dhe inteligjencën. Përpara kësaj vdekjeje,përpara fuqisë msterioze të Zotit, ne mbetemi të ngurosur në vend, me duar të lidhura,- vajtonte Tonuzi në emër të vatranëve, duke arritë në përfundimin se: Komuniteti shqiptar humbi një të ri pa njolla, një lider që e donin të gjithë krahët, askush s’kishte ç’të thosh për të, një ves nuk ia gjenin. Po ashtu ai ishte një personalitet që kishte miqësi në qarqet më të larta të politikës amerikane; ishte njeri me kulturë të gjërë e me aktivitet të pandërprerë, ndodhej përherë në mes të Bostonit, Washingtonit, Nju Jork-ut, Romës, Palermos…

     Për kryetarin e komanduar të Vatrës, vdekja e Peter Chikos ishte më e rënda pas vdekjes së Faik Konicës dhe Fan S. Nolit. Jeta Chikos ishte e shkurtër, por e mbushur me vepra të mëdha. Ishte vetëm dy vjet në krye të Vatrës por shërbimet që i bëri vetë Vatrës dhe çështjes Kombëtare Shqiptare, ishin të jashtzakonshme. Emri i Vatrës mori fluturim anë e mbanë botës. U bë ajo Vatër si dikur, kur luante rolin e shtetit të vdekur shqiptar. Për të realizuar idenë e bashkimit të shqiptarëve ai udhëtoi shumë nëpër Amerikë dhe Europë, shkriu energjitë  dhe pasuritë e tij në funksion të kësaj ideje, duke mbajtur konferenca, duke zhvilluar bisedime, duke evokuar trimërinë e inteligjencën e racës shqiptare.

        Jo vetëm Vatra dhe degët e saj në Boston, Nju Jork, Nju Xhersi, Ohajo, Mancester NH, Worcester MA, Waterbury CT, Toronto-Kanada, por edhe komuniteti e vajtoi kryetarin e Vatrës me përfaqësuesit e saj: Avokati Selim Damani për Organizatën e Legalitetit, Sami Çaushaj për Ballin Kombëtar, Ago Agaj nga Blloku Independent; madje edhe Zëri i Amerikës, edhe Veteranët shqiptaro-Amerikanë etj.

 Dielli ftonte vatranët për të vijuar veprën e kryetarit Chikos dhe u hap një fushatë kontributesh për të forcuar financiarisht Federatën. Ndër të parët që iu përgjigjën thirrjes ishin: Dr. Hamdi Uruçi, një nga miqtë dhe mbështetësit e kryetarit; zonja dhe zoti Economy, zoti dhe zonja Krachines, Louis Anastas, Agjensia e Sigurimeve Chikolino, Demeter Ligor, Ronald Theodhor e shumë të tjerë e pasuan në vijim.

EDHE GAZETAT AMERIKANE SHKRUAN PËR KRYETARIN E VATRËS

Gazeta amerikane “The Boston Globe” në numrin e saj të së Enjtes të 2 korrikut 1970, në edicionin e mëngjesit shkroi një artikull special për ta përcjell qyetarin shembullor amerikan Peter Chikos, pa harruar t’i përmend edhe origjinën shqiptare të prindërve si dhe suksesin në drjtimin e Federatës Pan- shqiptare të Amerikës ”VATRA”, bashkimin e mërgatës shqiptare dhe arbëreshe dhe sukseset në jeten ushtarake e civile.Gazeta shkruante : Si offcer i inteligjencës ushtarake ai ka shërbyer në stafin e Gjeneralit Aizenhauer gjatë pushtimit të Francës dhe ka luftuar për çlirimin e saj. Ai ka marrë pjesë në çlirimin e Jugut të Francës si pjese e grupit ushtarak nr.6 dhe shërbeu në Misionin “Berlin Controll” pas thyrjes së nazistëve.

Për shërbim të jashtzakonshëm në Gjermani ai u dekorua me Medaljen “Ylli i Bronztë” dhe “ Freanch de Croix de guerre with Palms”, shkruante Boston Globe….

Kur u lirua nga ushtria si Major i Shtabit të përgjithshëm ai ndihmoi të organizonte shoqatën shqiptaro-amerikane të veteranëve dhe ia doli mbanë. Është liruar nga Ushtria me nder si Major në shtabin e Përgjigjithshëm të gjeneralit të njohur Eisenhower.

Ai ndoqi hapat e babait të tij Harris(Llambi) Chikos, i cili ishte një nga themeluesit e kishës ortodokse autoqefale të shqiptare në Amerikës, duke marrë drejtimin e Federatës Pan-shqiptare të Amerikës’Vatra” një shoqatë patriotike shqiptaro-amerikane, nenvizonte The Boston Globe.

Z. Petter Chikos i dedikoi energjitë e tij edhe menaxhimit të gazetës Dielli, duke kryer detyrën e Menaxherit te gazetes. Ai e financoi gazeten dhe e fuqizoi atë nga ana finaciare.

Gazeta shkruan se Departamenti i Shtetit Amerikan e njohi lidershipin e tij në simpoziumin ndërkombëtar panshqiptar në Romë dhe Nju Jork në drejtimin e tij, shërbimet fetare të kishës katolike, orthodokse dhe muslimane u kryen në Katedralen Shën Patrik në Manhattan. Ai u prit personalisht nga Papa dhe nga liderët e qeverisë italiane si dhe figura të njohura shqiptare në egzil.

  Peter Chikos ka pasë mbaruar shkollën për avokat në Northeastern University Law School, ai ka menaxhuar pasuritë e patundshme të familjes. Ishte themelusi dhe partneri i agjensitë e Sigurimeve më të mëdha në New England.Edhe Boston Herald Traveler, e 3 Korrik 1970 shkroi rreth kryetarit të Vatrës.

                      PUNËT E MËDHA TË PETER CHIKOS

     Në fund të viteve ’60 të shekullit të shkuar kishte filluar  një fazë idealizmi i diasporës shqiptare. Ishin veprimtaritë kushtuar 500 vjetorit të  Gjergj Kastrioti Skenderbe, që zgjuan ndërgjegjen Kombëtare.Viti 1968 u konsiderua si “Viti i Shqiptarëve”. Shqiptarët nacionalistë të përzënë nga vendi i tyre prej regjimit komunist duke ua ndaluar kthimin në trojet ku u lindën, manifestuan ndjenja të larta kombëtare. U organizuan manifestime të fuqishme në Romë, Paris, Bruksel e Boston. Madje në Bruksel, megjithëse komuniteti shqiptar ishte i vogël në numër, u arrit që të ngrihej dhe një shtatore për Heroin Kombëtar, ku dha kontributin e vet edhe Federata Pan- shqiptare e Amerikës”VATRA”. Në manifestimet madhështore të Romës morën pjesë përfaqësi të shumta të botës shqiptare, përfshi edhe një dërgatë të Vatrës, së cilës i printe Kryetari i Vatrës Anthony Athanas, Peter G. Chikos, që atë kohë ishte menaxher i Gazetës Dielli, Christo Thanas, Selahedin Velaj, Dr, Hamdi Uruçi, Van Christo e të tjerë.

       Vatranët u pritën me nderime të mëdha në Romë. Ata u nderuan edhe nga vetë Papa, që rezervoi një pritje të veçantë për Vatranët.

       Pas manifestimeve të majit 1968 ne Boston, ku Peter Chikos ishte në ballë të komisionit përgatitor për festimet e Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu, ai ndjehej plot energji e vullnet për të mos e lënë që të ftohej energjia e çliruar. Në vjeshtën e atij viti, në muajin Shtator, ai udhëtoi sërish drejt Italisë. Ishte i ftuar nga Qendra Ndërkombëtare për Studime Shqiptare në Palermo, ku mori pjesë në kuvendin e përvitshëm të asaj qendre. Vizita në Palermo, takimi me arbëreshët, pati një ndikim të jashtzakonshëm në zgjimin e shpirtit arbëror tek Chikos. Duke qenë se tash ishte në krye të Vatrës, ai u prit me adhurim nga arbëreshët. Chikos çuditet kur dëgjon të flitet shqip në vatrat arëbreshe, edhe pse kishin kaluar 500 vjet që të parët e tyre i kishin lënë trojet e arbërit, kur sheh se sa mirë i kanë ruajt traditat, këngët, vallet, ritet shqiptare. Ai habitet kur dëgjon profesorin nga Kosova të flasë plot pasion dhe pa u lodhur për më shumë se gjysëm ore për unazën e Skënderbeut, kur dëgjon ligjërusit të shpalosin historinë kombëtare të racës ilire.(Vijon)

4 KORRIK 1923 VATRANET ME KONICEN REGJISOR SHFAQEN “OTHELLON”

by

ME 4 KORRIK 1923- FAIK KONICA VURI NË SKENE TRAGJEDINË ”OTHELLO” TË SHQIPËRUAR NGA NOLI/

– OTHELLO- Shfaqja pati sukses të plotë. Faik Konica e njoftonte përkthyesin e tragjedisë Nolin, që atë kohë ndodhej në Vjenë, me telegram: Arlington Theatre, 4 July, Wonderful performance of Othello in Albanian. (Performancë e mrekullueshme e Othellos në shqip)…/

-Noli përgjigjej po nga Vjena me telegram: “Përhirimet e mija zonjave dhe zotërinjëve që lojtë Othellon”!
-Dielli i datës 7 Korrik 1923 e përshkruan suksesin në vend të dukshëm, në faqen e dytë, në vend të editorialit, me vijim në faqen 5. Është vetë Faik Konica, regjisor i shfaqjes, që përshkruan suksesin e trupës së teatrit të Vatrës.

KUR FAIK KONICA VINTE NË SKENË TRAGJEDINE “OTHELLO” DHE INTERPRETONTE ROLIN E DUKËS SË VENEDIKUT

NGA DALIP GRECA

104 vite te shkuara, Gazeta “Dielli” e numrit 25 Maj 1916 përcillte me entuziazëm njoftimin: U mbarua së shtypuri tragjedia e Othellos e shkruar prej dramatistit më të madh të botës, pas Krishtit, William Shakspear, e shqipëruar prej Inglishtes në vjershë prej At Fan Nolit. Kjo është e para vepër klasike që kthehet nga Inglishtja në Shqip. Shqiptarët e Amerikës duhet të jenë kryelartë që kjo vepër me rëndësi u shtyp prej Vatrës, e cila nuk dëshiron që të jetë e para vetëm në fushën e politikës, por edhe në fushën e letrave të bukura. Përkthimi mbanë në faqen e pare dedikimin kushtuar Federatës Panshqiptare të Amerikës”VATRA”
Faik Konica, që ishte rikthyer në Amerikë me 22 shtator 1921, pas një qëndrimi për më shumë se një dekade në Europë, i zgjedhur në krye të Vatrës në mungesë, kishte marrë mbi vete barrë të mëdha për të nxjerrë në dritë kombin shqiptar. Krahas gazetës Dielli, ku ai ishte realisht kryeredaktor i saj, duke e përdorur si tribunë të mendimit të lirë, ai përdori edhe forma të tjera të zgjimit kombëtar, veçanërisht teatrin për zgjimin kulturor. Konica krijoi grupin e teatrit të Vatrës, dhe përzgjodhi për ta vënë në skenë tragjedinë Othello, të shqipëruar prej Imzot Nolit.
Tragjedia “Othello” u shfaq për herë të parë me 4 Korrik 1923 në Arlington Theatre, Boston, (skenë ku pesë vite më vonë do të shkëlqente edhe më i shquari i kohës prej racës shqiptare Aleksandër Moisiu gjatë një turneu në SHBA). U zgjodh Dita e Pavarësisë së Amerikës për të dhënë shfaqjen e parë në kuptimin simbolik, si Atdheu i dytë i shqiptarëve. Gazeta Dielli ruan gjurmët e përgatitjes dhe vështirësitë që u hasën për ta vënë në skenë një nga kryeveprat e Shkespirit. Problemi më i madh ishte gjetja e aktoreve femra në rolet e Desdemonës, të Emilisë dhe të Biankës. Disa herë editori i Diellit Andon Frashëri publikoi thirrje në faqet e gazetës, duke u lutur zonajve dhe zonjusheve që të paraqiteshin për të marrë rolet e tragjedisë. Përgjatë vitit 1922, kur nisën përgatitjet, thirrje të tilla u publikuan në disa numra. Më në fund u gjetën tri zonja që pranuan të merrni rolet.
Përgatitjet në tavolinë bëheshin në zyrën e Vatrës. Përgjegjësi për organizimin e përgatitjeve ishte Andon Frashëri, por ndihmuan edhe George Prifti e Aqile Tasi, ndërsa regjisor ishte vetë Faik Konica, i cili në atë kohë ishte Kryetar i Vatrës dhe Menaxher i Diellit.
Para se të jepej shfaqja Dielli udhëzonte shqiptarët e Amerikës të lexonin tragjedinë e pvrkthyer nga Noli se ashtu do ta kuptonin më mirë dhe më lehtë shfaqjen.
Shfaqja pati sukses të plotë. Faik Konica e njoftonte përkthyesin e tragjedisë Nolin, që atë kohë ndodhej në Vjenë, me telegram: Arlington Theatre, 4 July, Wonderful performance of Othello in Albanian. (Performancë e mrekullueshme e Othellos në shqip)…
Noli përgjigjej po nga Vjena me telegram: “Përhirimet e mija zonjave dhe zotërinjëve që lojtë Othellon”!
Dielli i datës 7 Korrik 1923 e përshkruan suksesin në vend të dukshëm, në faqen e dytë, në vend të editorialit, me vijim në faqen 5. Është vetë Faik Konica, regjisor i shfaqjes, që përshkruan suksesin e trupës së teatrit të Vatrës.
Faiku nuk e fsheh gëzimin e madh si regjisor e aktor, por mbi të gjitha e sheh arritjen e suksesit si vepër të Vatrës. Në artikullin e tij hasen elementët profesionistë të kritikës letrare dhe skenike. Ai analizon vlerat e tragjedisë dhe lojën e personazheve amatorë. Jo vetëm kaq, por ai e quan shfaqjen në gjuhën shqipe si hapin e parë drejt themelimit të Teatrit Shqiptar, pavarësisht se ngjarja ndodhte në diasporën e largët, përtej oqeanit, në SHBA.
Konica e trajton vënien në skenë të tragjedisë si histori të mundimeve për të përhapur kulturën ndër shqiptarët e Amerikës. Ai shkruan se 4 korriku 1923, do të mbetet si një datë e paharruar në historinë tonë. Atë ditë u luajt në Arlington Theater të Bostonit për të parën herë në gjuhën shqipe një vepër dramatike e vërtetë, tragjedia e pavdekshme e Shekspirit ”OTHELLO” dhe u luajt si duhet, me zonja në rol të zonjave, që në atë kohë dukej gjë e pamundur, kur merr në sy trurin e pagdhendur dhe shpirtin e pa t’holluar të shumicës së shqiptarëve. Faiku Konstatonte se suksesi qëndronte në vullnetin e bashkuar me të kuptuarit të thelbit të problemit. Vetëm kështu u kapërcyen të gjitha pengesat. Konica shkruante: ” Kuptimi dhe vullneti i tri zonjave dhe i të afërmëve të tyre bënë të mundur vendosjen e gurit të parë në themelet e Tatrit shqiptar. “
Konica e konsideron këtë moment si themelimin e Teatrit shqiptar. Regjisori Konica e vlerëson shumë angazhimin e atyre zonjave të nderuara që për të realizuar këtë shfaqje u duhej të udhëtonin nga larg, prej Usteri e Hudsoni në Boston dhe jo vetëm një e dy herë, por për katër muaj radhazi sa vazhdoi përgatitja dhe vënia në skenë e tragjedisë. Ato prishën rehatinë e tyre pa asnjë interes, pa asnjë përfitim. Gjithçka ishte vullnetare.
Dhe pema, i dha frutet, mundimi nuk shkoi kot; Othellua u luajt në një mënyrë çuditërisht të bukur, do të konstatonte Konica pas shfaqjes. Për shembullin që dhanë, veçanërisht zonjat, çdo shqiptar çdo mik i kulturës dhe i përparimit do t’u jetë përherë mirënjohës zonjave Henrietta V. Miller, Antigoni V. Kosta dhe Virginia T. Miller.
Analiza e Konicës: Rolin e Desdemonës e luajti me shumë talent zonja Henrietta Miller- Fisnikëria e bashkuar me vuajtjet, dëshpërimi i përulur që s’ngre krye kundër padrejtësisë më të madhe, besnikëria dhe dashuria deri në fund, të gjitha këto ndjenja gjetën aktore me shfaqje të hollë e të mënçur tek zonja Henrietta Miller, e cila edhe nga pamja fizike kishte dukjen e Desdemonës. Vjershëtori anglez Milton, e përshkruante heroinën Shekspiriane me këto fjalë:” Grace was in all her steps, heaven in her eyes, In every gesture dignity and love.”( Hiri ishte në të gjitha hapat e saj, qielli në sytë e saj, në çdo gjest, dinjitet dhe dashuri. “)…
Pa fjalë konstatonte Konica, zonja Henrietta Miller i afrohej këtij përshkrimi më tepër se shumë aktore profesioniste, që kemi parë në rolin e Desdemonës.
Rolin e Emilisë e luante zonja Antogoni V. Kosta, e cila shfaqi në skenë një rol dramatik me të vërtetë të çuditshëm. Tek analizonte lojën aktoreske të Antigonit, Konica konstatonte:” Pa dalë përpara si amatoret axhaminj që duan kurdoherë të duken, e hequr si mënjanë, me një zë aq natyral, sa na dukej se s’ishim përapara një lodre skenike, por përpara ngjarjesh të vërteta dramatike. Zonja Antigoni në akt të fundit, ku e kërkonte roli, tregoi një fuqi e një gjallësi me aq tragjicitet e pathos, sa s’gjejmë fjalë që ta lëvdojmë.”
Zonja e tretë aktore, Virginia T. Miller, provoi se në një vepër Shekspiriane, nuk ka rol të vogël. Zëri i kulluar i saj, mënyra e bukur me të cilin e shqiptoi dhe gjallësia çupërisht me të cilën e interpretoi pjesën e saj, i dhanë rëndësi të madhe rolit të shkurtër të Biankës.
Rolin kryesor, peshën e tragjedisë e kishte marrë përsipër Zoti Vançi I. Miller. Në provat e para që ishin bërë në muajin mars, regjisori Konica, ishte treguar skeptik dhe ishte trembur ngaqë nuk ishte i sigurtë nëse Vançi Miller do t’ia dilte që të përcillte me realizëm e tragjizëm rolin e Arapit të Venedikut. Por pas çdo prove, skepticizmi paksohej dhe Vançi tregohej me vullnet të madh dhe ia arriti që të skaliste figurën tragjike të Arapit. Kur u ngrit perdja e skënës së Arlingtonit me 4 Korrik, loja aktoreskte e Arapit të Venedikut, interpretuar nga Vançi, ishte e përkryer. Zoti Miller hyri thellësisht në shpirit të tekstit shekspirian dhe u dha spektatorëve një fytyrë tragjike me plot forcë, me zjarr, e me dukje vërtetësie.
Faiku analizon rolin e Miller: ”Për ne që ndodheshim prapa skenës, aktrimi i përkryer i zotit Miller na dha një kënaqësi artistike të plotë, po mendimi i shikuesëve në sallë pas shfaqjes, ndryshon:Këta lëvduan lodrën skenike, lëvizjet dhe tonin e z. Miller si shumë të mira, por kishin një ankesë; fjalët e tij s’dëgjoheshin çkoqur dhe s’merreshin vesh lehtë.”
Por Faiku thotë se ai kishte shkuar gjatë provave, një ditë para shfaqjes me spektatorë, në fund të sallës dhe e kishte dëgjuar qartë dhe shkoqur zërin e Millerit. Ndoshta emocionet kishin ndikuar.
Gjithësesi Konica arrin në konluzionin se: “Si do që të jetë, z. Miller na dha një Othello të paharrueshëm, të besueshëm.”
Tek analizonte rolet e aktorëve të tjerë” gjatë shfaqjes së 4 korrikut, Faiku shkruante:”Mendimet e kritikëve ndryshojnë në është më i madh e më i rëndë roli i Othellos apo i Iagos. Ka që thonë se Othello është më i rëndë, ka të tjerë që të atillë vlerësojnë rolin Iagos, më të rëndë. Një gjë është e sigurtë, shkruan Konica, roli i Iagos është shumë më i gjatë: në tekst anglisht të Shekspirit, Othellua ka 888 vija për të folur, ndërsa Iago ka 1,117.Pas Hamletit dhe Richardit të III-të, roli i Iagos është më i gjati i tërë repertorit Shekspirian.Por pengimi i gjatësisë , konstatonte Konica, nuk është aq i madhe pranë mundimeve të lojtjes aktoriale. Roli i Iagos kërkon hollësi, ndjenjë, do thellësi mendimi e loje aktoriale, do gjallësi dhe shpejtim, do ndryshim lëvizjesh edhe në zë dhe në fytyrë, edhe në sjellje. Të gjitha këto kondita Z. Andon Frashëri , që luajti rolin e Iagos, i përmbushi me një talent që meriton më të mëdhatë lëvdata.
Rolin e Kasit, e kishte marrë mbi vete zoti Harry T. Ratsey, i cili u shfaq në skenë si një aktor me zotësi të rralla. Me sa bukuri i deklamoi këto radhë nga skena e parë e aktit të dytë , kur Desdemona arrin në Qipro:

Furtuna vete, det’ i egër, er’ r rreptë,
Shkëmbinjt’ e prerë edhe rëra e përmbledhur,
Të fshehur tradhëtore që përpijn’ anijet,
E njohnë’ bukurin’ e s’deshën që t’a ngasin,
Dhe lanë pa rrezik të shkojë pranë tyre
E perëndishmja Desdemone….

Konica analizon detajet: Në skenën e tretë të aktit të dytë , me ç’ndenjë dramatike të vërtetë i tha fjalët e famshme:
– Nderin, nderin, nderin…!
Ah, e humba nderin! …
Humba pjesën e pavdekshme të vetes sime dhe ajo që më mbetet është kafshërishte.
Nderin, Iago, nderin!…..
Regjisori Konica në analizën e tij ua bën qejfin të gjithë aktorëve:”- po në mes aq talentesh të lindura prej natyre dhe të papritura që na shfaqi të lojturit e Othellos, ndofta më i çuditshmi ishte ai i zotit Sotir Pepivani, i cili si Roderigu, shfaqi para nesh një zotësi që mund të barazohet me zotësinë e një aktori profesionist. Z. Pepivani sikur ish i lindur për rolin e Roderigut me aq bukuri natyrale hyri në lëkurën e fisnikut Venecian.”
Zoti Xhevat Harxhi e mbajti mirë rolin e Montani-t, dhe si në skenë të pirjes, si në atë duelit, e të plagosjes, diti ta ndryshojë zërin dhe fytyrën,siç e kërkonin rastet e rolit.
Zoti Sotir Mborja u tregua i shkathët, përcolli zemrimin dhe forcën e duhur. Roli i tij, sado i shkurtër, shërben si një pe’ që lidh tërë aktin e parë, dhe një gabim interpretimi nga ai, sado i vogël mund të çqepte tërë aktin.Loja e tij në skenë ishte nga më të mirët. Në të dy rolet e tij, si të Kasnecit të aktit të parë, dhe si Gratiani, i ungji i Desdemonës në akt të fundit, z. Thomas Anastas doli dy herë faqebardhë. Fjalët përpara Desdemonës së vdekur:
– E mjerë Desdemone, ç’fat të priste!….-I tha me një ndjenjë tragjike të matur, që bëri efekt të madh në skenë.
Z. George Prifti, si senator i parë, z. Vasil Petro, në të dy rolet si gastor dhe si oficer, z. Llambi Dishnica si Zot i parë, z. Stefan Theodhor, si Zot i dytë, z. Ilo Moni si lajmëtar, i luajtën mirë rolete tyre.
Z. George Prifti dhe i nënshkruari(Faik Konica) muarën nga një pjesë të vogël për t’u dhënë kuarajë aktorëve të tjerë, por puna jonë e rëndë ishte mbrapa skenës, komenton Konica.
Ai e vlerësonte se kontributi i George Priftit(që më vonë, pasi vetë u emërua amabasaador në Uashington, Priftin do ta emëronte Konsull të Shqipërisë), ishte pjesë e suksesit, pranë të cilit radhiste edhe kontributin e editorit pasues të Diellit, Aqile Tasi.
Një numër i konsiderueshëm të rinjësh shqiptarë kishin ndihmuar duke luajtë rolet e oficerëve, ushtarëve, trimave, qytetarëve të Qipros, që me sjelljen e tyre fisnike i kishin dhënë lojës skenike bukuri. Përfundimi i Faikut ishte ky: “Të lojurit e Othellos në Arlington Theater të Bostonit me 4 korrik 1923 ka qenë shumë më tepër se një lojë aktorësh amatorë; ka qenë për të parën herë në gjuhën shqipe, përfaqësim i fortë dhe i bukur i një kryevepre tragjike.”
Faik Konica shkruante se për ta parë shfaqjen kishin ardhur jo vetëm nga Bostoni e rrethinat por edhe nga Pensilvania, nga Detroiti, nga Nju Jorku etj.
Pas shfaqjes në gazetën Dielli pati shkrime vlerësues nga Refat Gurrazezi dhe nga vatranë të thjeshtë që përgëzonin trupën e teatrit dhe regjisorin Konica. Por edhe para se të shfaqej tragjedia Dielli i përcolli me shkrime kurajuse provat. Bie në sy artikulli i shkruar nga Haki Blloshmi që botohej në Diellin e 9 Qershorit 1923. Blloshmi shkruante dhe lëvdonte kryetarin e Vatrës: Një shfaqje e shkëlqyer. Merr pjesë edhe kryetari ynë Faik Konica si regjisor, por edhe aktor duke lojtur rolin e Dukës së Venedikut. Ja një veprim i duhur në moshën e shkuar të tij për të inspiruar djemtë e rinj në këtë art kaq të bukur.Pjestarët e trupës teatrore që luajnë Othellon duhet të punojnë me energji dhe të mos dëshpërohen shpejt po të kenë durim. Emri i tyre do të zerë një vend të çquar në radhën e parë të meritës në tetatrin theatral në botën shqiptare.Edhe veprimi i tyre do të quhet një shembull atdhesie për stërvitjen e popullit injorant.
Nëse shfaqja në gjuhën shqipe e tragjedisë Othello në Tatrin më të njohur të asaj kohe-Arlington, konsiderohet si gur themeli për tatrin e ardhshëm shqiptar, analiza e shfaqjes prej Faik Konicës, mendoj se shënon hapat e parë të analizës së kualifikuar të një shfaqjeje.
Gjatë një pikniku të Vatrës në vjeshtë 1923, grupi teatror vatran shfaqi edhe komedinë “Mustaqet” të shkruar prej vetë Faik Konicës. Është folur pak për këtë komedi nga studuesit.