NGA EUGJEN MERLIKA/
Këto ditë në gazetën “Dielli” on line dhe në portalin Voal.ch u botua një shkrim i shkurtër me titullin: “E pyeta Kol Bibën nji herë”. Autori i atij shkrimi është Dr. Gjon Buçaj, ish kryetari i organizatës “Vatra” në SHBA. Shkrimi bën fjalë për një bisedë që, shumë vite më parë, autori kishte zhvilluar me z. Kol Bib Mirakaj, një personalitet i njohur politik i Shqipërisë para komuniste dhe autor i një vëllimi kujtimesh historike me titull “Vetvrasja e një kombi”, një nga veprat më të mira, në mos më e mira e publicistikës shqiptare që i referohet periudhës e ngjarjeve të zhvilluara në Shqipëri gjatë luftës së Dytë botërore.
Shkrimi sjell për lexuesin një episod të thjeshtë por shumë kuptimplotë, që lidhet me një nga ngjarjet më të rëndësishme të periudhës së pushtimit italian, atë të shpëtimit të hebrenjve. Është një ngjarje e mbajtur në frigorifer nga historia zyrtare e periudhës së komunizmit, e zbuluar aty këtu nga dëshmitë e ndryshme dhe nga studimet e kryera mbi atë temë mbas rënies së regjimit. Ajo hyri në historiografinë e këtyre viteve të kalesës, e trajtuar nga studjues të ndryshëm, kryesisht Shaban Sinani, Mergim Korça etj.
U përvehtësua nga politika që u bë e vetëdijshme nga njohja dhe vlerësimi i dukurisë nga vetë shteti i Izraelit, se shpëtimi i hebrenjve ishte një faqe e ndritur e historisë shqiptare. Por megjithatë, në gjithë këta vite, studimet për atë dukuri historike nuk janë të thelluara, mbasi ka munguar vullneti i plotë për të bërë të njohura e botuar tërësinë e vëllimit të dokumentave arkivore që pohojnë të vërtetën historike. Është kalëruar teza se dukuria ishte diçka spontane e shpirtit bujar të shqiptarëve, që u shfaq fuqishëm në vitet e luftës në të cilën në gjithë Evropën u dërguan në kampet e vdekjes rreth 6 milion hebrenj, me pak përjashtime, ndoshta ajo më e rëndësishmja ishte pikërisht Shqipëria.
Dr. Gjon Buçaj tregon në shkrimin e tij se si, në verën e vitit 1943, ministri i Brendshëm i qeverisë shqiptare, Z. Kol Bib Mirakaj, kishte ndërhyrë në vetë të parë, me një përfundim të arritjes së qëllimit, për të shpëtuar nga vdekja, një tregtar hebre nga Vlora, njërin prej vëllezërve Levi, që ishte arrestuar nga SIMI italian. Ministri ishte vënë në dijeni nga përfaqësuesi i Komunitetit hebraik pranë Qeverisë, (një institucion për të cilin nuk kemi dëgjuar asnjëherë të flitet nga historiografia komuniste) Leo Thür, dhe vëllai i të arrestuarit për veprimin e SIMI-t italian. Arrestimi ishte bërë nën njoftimin që i kishte ardhur organit se Levi i kishte dhënë një shumë të mirë parash komunistëve, të cilët i kishin djegur njërin nga dyqanet që ai kishte familjarisht në Vlorë. Koloneli italian kishte kërkuar nga familja 12.000 napolona flori.
“Ata mund t’i jepshin paret, por kush mund të besonte se megjithate nuk do t’a ekzekutojshin.
Kol Biba u spiegoi se, tue qenë nën okupimin ushtarak italian , qeveria nuk ka fuqi veprimi mbi ushtrinë, por megjithate premtoi se do të merrte masat e mundëshme dhe u kishte thanë të vijshin përsëri të nesërmen, në orën 6 të mbramjes. Mbas takimit, ministri kishte dërgue dy kabllograme në Vlorë, njenin prefektit e tjetrin federalit, të cilët kishin konfirmue se faktet ishin ashtu si ia kishin përshkrue Thürr dhe Levi. Të nesërmen, Kol Biba thërret kolonelin italian në zyrë i thotë se “Ju mbani t’arrestuem nji qytetar shqiptar dhe unë kërkoj që t’i dorëzohet menjiherë qeverisë shqiptare.” “Kush asht i arrestuemi?”, kishte pyetë koloneli dhe kur ndigjon emnin e Levit, ai përgjigjet me arrogancë, më kambë gati me dalë përdere: “Ai asht arrestue sepse ka dhanë pare komunistave dhe nesër n’ora 6 të mëngjesit do të ekzekutohet!” Ministri shqiptar ia kishte këthye me ton të fortë: “Ti e pushkaton nesër n’orën 6, por unë do të hypi në aeroplan në orën 9 për Romë dhe do t’i referoj Musolinit se e ke ekzekutue pse nuk të kanë dhanë 12.000 napolona ar!” Kjo e ftofi kolonelin, i cili e ndryshoi tonin: “Shkëlqesë, por për dobinë e të dy palëvet……”. Kol Biba i kishte thanë se për dobinë e të dy palëvet ai e donte qytetarin shqiptar të dorëzuem në zyrën e tij mbrenda ditës! Ashtu edhe u ba.
Kur Leo Thürr dhe vëllau i të burgosunit erdhën në orën 6 të mbramjes, befasia me gëzim ishte e kuptueshme, kur u takuen me të burgosunin që tashma ishte në dorën e qeverisë shqiptare, që do të thoshte edhe se jeta e tij ishte e shpëtueme. Por befasia edhe ma e madhe, ngarkue me emocion të thellë, ishte kur Kol Biba u tha se ai tash ishte i lirë dhe mund të shkonte me ta në shtëpi.
Të nesërmen të dy vizitorët i vijnë Kol Bibës në zyre për të tretën herë, por kësaj rradhë për t’a falënderue. Ai u kishte thanë se kishte ba vetëm detyrën dhe mbas nji bisede të shkurtë, i kishte përcjellë te dera me premtimin se hebrejt në Shqipni do të kishin mbrojtjen nga qeveria si të gjithë qytetarët e tjerë shqiptarë. Kur asht këthye te tavolina e punës, ka vërejtë se kishin harrue nji valixhe dore. I ka thanë rojes me i thirrë të vijnë me e marrë, por kur janë këthye i kanë spjegue se nuk e kishin harrue valixhen dhe se aty ishte nji “falënderim” për shpëtimin e jetës së Levit. “Po çka asht ai falënderim?” i kishte pyetë dhe kur i kishin spjegue për shumën në franga ar që ishte në valixhe, ai e kishte marrë si ofendim. “E kuptoj gjendjen tuej shpirtnore, se përndryshe do t’u akuzojshim për tentativë korrupsioni”. Kot u munduen me u arsyetue se ai e kishte shpëtue jetën e njeriut të tyne pa kurrfarë premtimi paraprak, dhe se ata, si hebrej, e kishin obligim shpërblimin dhe mirënjohjen dhe se kjo ishte e vetmja mënyrë e mundun për ta me e nderue obligimin e tyne moral, e tjera. Mbas zemrimit në fillim, ministri asht zbutë dhe i ka ftue të ulen, ka porositë kafe dhe ka zhvillue nji bisedë të qetë me ta, u ka spjegue se për ate ishte shpërblim i madh dhe i mjaftueshëm shpëtimi i jetës së Levit.”
Ky është tregimi i z. Gjon Buçaj, që sjell fjalë për fjalë atë që i kishte treguar Z. Kol Bib Mirakaj. Episodi vlen të komentohet e të diskutohet sepse paraqet disa këndvështrime të trajtimit të dukurisë e, së bashku me dokumenta zyrtarë, të botuara në ndonjë organ të shtypit të këtyre viteve, dëshmon se cili ka qënë vërtetë roli i ish Ministrit Mirakaj në këtë rast, por edhe i gjithë administratave shqiptare të kohës së luftës, në shpëtimin e hebrenjve. Sjellja e ish Ministrit dëshmon karakter të fortë shqiptari malësor, burrëri, zgjuarsi, guxim, dinjitet, ndershmëri vetiake e profesionale, një integritet moral shëmbullor, që na përkëdhel ndjenjën e krenarisë kombëtare, kur mendojmë se dikur Shqipëria kishte të tillë burra në drejtimin e saj. Vlen të theksohet edhe një tjetër fakt, se këtë episod të lëvdueshëm për cilindo shtetar, të cilitdo Vend të botës, Kol Bib Mirakaj nuk e përmend fare në kujtimet e tij. E hedh mbas krahëve, duke e quajtur si një kryerje detyre të thjeshtë, e gjen shpërblimin moral vetëm në faktin se ka shpëtuar një jetë njeriu.
Madje për të plotësuar kuadrin e kësaj familjeje të nderuar të Malësive shqiptare, autori i shkrimit pohon se simbas monografisë “Halim Spahia” të prof.dr. Nuri Bashotës, vërtetohet se edhe Pashuk Bib Mirakaj, i vëllai i ish Ministrit, përmendet për ndihmesën e tij për “trasferimin e shumë familjeve hebreje, në mënyrë të organizuar dhe tejet sekrete dhe me emra krejt të tjerë, me automjetet e firmës “Vllaznit Spahija”, prej Kosove e në Shqipni e përtej…”. Por si shpërblim të kësaj vepre madhore që do të mbetetpërjetë një kurorë e ndritëshme mbi kryet e Shqipërisë, në kujtesën demokratike të njerëzimit, Shqipëria komuniste i quajti “tradhëtarë” ata atdhetarë, i degdisi për një jetë të tërë familjet e tyre në kampet e internimit e në burgjet e errta të diktaturës.
Krahas admirimit që mund të ndjehet nga kushdo që beson në vlerat tradicionale të popullit shqiptar, kur mëson këto shfaqje fisnikërie të së shkuarës, nuk mund të ndihet keq kur sheh se sot shtati moral i politikanëve është bërë një nga problemet kryesore të shoqërisë shqiptare, që ka një të katërt shekulli që përballohet me një korrupsion gjithënjë në rritje e me lindjen e një klase të re pasanikësh që përbëjnë pjesën më të madhe t’atyre që kanë si profesion politikën dhe mbarështimin e shtetit e te institucioneve të tij.
Shëmbuj të tillë fisnikërie shqiptare, që na vijnë nga e kaluara, duhet të shërbejnë jo vetëm për t’a njohur më mirë të vërtetën historike, të tjetërsuar plotësisht nga historiografia e 80 viteve të fundit, por edhe për t’i dhënë vëndin e duhur në kujtesën historike të kombit, atyre që i shërbyen atij me të gjithë fuqinë e personalitetit të tyre, që buronte nga respektimi i thellë i vlerave më fisnike të trashëguara të popullit të tyre, në çaste tepër të vështira epokash të hershme pa asnjë përfitim vetiak.
Mars 2020