Me zotin Kadare, në bisedë të lirë/
Nga Xhevair Lleshi/I freskët, pse jo edhe rinor, si të gjithë me një shenjë në thua, i kreshpëruar si sfinks, u ul në një nga tryezat nën hije të «Juvenilia Park». Frynte një fllad i ngrohtë, e cila në dimër kur fryn nga Mali i Gjerë kthehet në brizë. Sikur të ishte pak fresk! Ndoshta do ta lëvizte pak nga vendi edhe burokracinë shqiptare që shkruan ende në letra bakalli, por kjo sigurisht s’ka kohë…Si është e mundur të jepet ai film! Dëshmorët e monumenteve! Një gjë antiperëndimore! Nuk hoqëm dorë! Kush është regjisori? Kush? Një emër i panjohur? Me siguri. Dhe skenaristi? Po ashtu një emër i tillë… Ç’film! Në raste të tilla mendimi i parë që vjen lidhet me ndjesinë e fajit. Faji i shoqërisë, i vetë kohës… Po sot ç’kemi? Koha, të paktën duhet të ishte e pamëshirshme me këtë film. Kishte ngelur të intrigohej me të pavërtetat e thurura aq keq sa s’bëhet nga e famshmja histori e jona! Por…
Kadare është aty. Asnjë çast nuk rri pa përmendur diçka të rëndësishme. Budi. Një lexim tangjent dhe një kujtesë për t’u pasur zili. Dhe kjo ka rëndësi, se pothuajse të gjithë e ndjekin me sy. Madje edhe kamerieri që e përshëndet: «Mirë se erdhe zoti Ismail!» «Lëreni kamerierin, – thotë me të qeshur, – por mua më thirr thjesht «Zoti Kadare»! Dëgjohet një «më falni» dhe kamerieri shkrep aparatin fotografik. Fjalët e Kadaresë janë si përmbytjet në kohë të bukur, përplot tingëllim, herë me kostume kombëtare, herë qëndisur me flamur, por gjithnjë kanë veshur pelerinën e stuhisë edhe po të mos jenë të asaj kohe. Dhe qëndron tek Budi, duke iu larguar medoemos atij filmi dhe tekave shqiptare për të rënë pre e fenomeneve që s’pinë ujë dhe rëndojnë në tryezat e programeve televizive që herë japin sa u pëlcet koka telenovela turke dhe herë të tjera mbyten duke marrë dekorata për merita të kota nga një ditë famëkeqe, të shumtën e herës e shënjuar edhe me damkën e vdekjes. Fjala e tij është sfidë për këdo dhe ai nuk e duron dot fare qëndrimin mospërfillës ndaj perëndimit!
…Budi! E vërteta është se ai ka shkruar fare pak shqip, por ne e dimë se ai ka shkruar me frymëzim të lartë dhe poezia e tij sublime, e epërme ka një harmoni të përsosur me çastet e rikthimit që poetët nuk e përballonin dot lehtë, me braktisjen dhe rikthimin. Janë maja dhe Budi gjen gjithnjë klimën e përshtatshme… Ndërsa një regjisor që ka bërë atë farë filmi, për monumentet dhe fajëson Austro-Hungarinë, s’di ç’të them që punonjësi i televizionit që u stis njerëzve atë film nuk brengoset fort duke na fyer keq që na shfaq atë zymti, pa i shkuar në mendje se na bën një dëm të paparë… E meqë zura ngoje Budin, sa mirë do të qe të mësohej në shkollë. Një njeri si ai që i dha dritë shqipes në ato kohë të largëta, kurse tek ne s’i japin dot të sotmit, ata që e kanë në dorë. Mbrojeni shqipen sa nuk është edhe aq vonë, domethënë nuk është ngrysur fare. Se dihet se sa e shpejtë dhe e pandalshme është teposhta në Shqipëri. Ja, më gjeni dot një libër të Budit që ta lexojnë njerëzit dhe të krenohen pastaj. Dhe të mendojnë si të duan në ka qenë i vetmuar, i pikëlluar, njeri si çdo njeri, i rrahur me vaj e me uthull, i rreptë apo i shtruar. Por unë di që Budi nuk i shmangej asgjëje…
Fliste shtruar sikur të tregonte një histori për politikanët, madje për njerëz bujarë e mirënjohës, që i mbushin duart me premtime e fjalë pa peshë, që hiqen madje edhe si burra shteti duke i hapur vetes kokëçarje e telashe me shumicë… Kështu që etja për të dëgjuar fitonte një klas tjetër, fjala sillte fjalën për tekstet e letërsisë, për botimet e shkrimtarëve shqiptarë dhe për libraritë (sikur të kishte të tilla!), por ja që gjuha shkon atje ku dhemb dhëmbi, për largimet e njerëzve nga e vërteta, për botimin e «Rrëfim për Skënderbeun» nga Murgu Anonim rus i fundshekullit XVI. Fama e asaj kohe dhe fama e kësaj kohe! A durohet kjo? bërtet dikush qoftë edhe përtej Atlantikut! Çdo ditë, çdo çast flitet për kësi gjërash? Po Kadare ka shfaqur ndonjë mendim? Po ne? pyesin ata dhe Kadare qeshet.
Budit, për shembull, fama e madhe i erdhi nga letërsia e tij eprane. Çdo ditë ka prillin e vet, ashtu siç ka edhe dhjetorin e vet. Edhe çdo njeri. Patriotët që sigurisht nuk lexojnë (dhe nuk mund të lexojnë!) kanë dalë me kohë të pjesshme tek atdheu. Dhe bëhen pastaj fama e tij. Ka nga ata që i bien edhe pianos së perëndimit, që përngrehen edhe për Vatikanin apo për katolikët, dhe pastaj ulen këmbëkryq në kohën e mbrëmjes si nuk lodhen nga suksesi i shkrehur. Në ujërat e famës notojnë gjenitë, majat! E kini vënë re se edhe majat e ashpra, kur shëtisim në vise me maja, na duken fort të bukura dhe i pëlqejmë pa masë?
Brenga! Mund të lodhesh e rraskapitesh me brengën, madje edhe kur ylli i saj shkëlqen, siç ndodh edhe me regjisorët shpesh, me motin e mirë politik, me kostumet e poezisë, apo me ndërrimin e kushtetutave dhe dokeve të botës. Brenga është se letërsia, duke qenë e përkorë dhe buzëhollë, ka pranuar në majat e saj fare pak burra. Ka ditur t’i përzgjedhë e madje t’i ruajë fort! Por brenga nuk rri e qetë, e veshur me mërzi të thellë që s’i gjendet zanafilla, e zhgënjyer nga koha dhe vjen e përplaset në emisione televizive duke ngritur në qiell një regjisor që, kush e di, zhgënjimi me kohën, moskuptimi, madje nganjëherë edhe puna mund ta çonte gjer në rrëzë të famës, po asnjëherë të na rrëfehet si gjení sot… Unë këtë e lexoj si pikëllim poetik, ose trill regjisorial. E tepërt.
A e di? Historiani Bejtullah Destani (një historian i mirë, apo jo!) më dërgoi revistën «The Fortinghtly Rewiew», April 1917, ku lexova një shkrim të Ismail Kemal Bey! Revista e paralajmëronte se kush ishte Ismail Qemali ynë. Dhe përse bëhej fjalë? Kjo figurë madhështore e kombit tonë shkruante në mbrojtje të armenëve, me kulturë të lartë, duke nënvizuar se në perandorinë osmane dy popuj kishin një kulturë të tillë: shqiptarët dhe armenët. Shqiptarët në zemër të Evropës dhe armenët dymijë kilometër larg shquheshin për këtë. Dhe ndodhi gjenocidi, vrasja masive e armenëve, pas marrëveshjes që bëri Abdyl Hamidi, sulltani, dhe cari rus, u morën vesh për hatanë që ndodhi, shpjegon Ismail Qemali në artikull, duke hedhur poshtë me përbuzje edhe idenë se vrasjet masive i kreu Enver Pasha, një oficer turk me origjinë shqiptare. Domethënë se gjenocidin kundër armenëve e paskan ushtruar shqiptarët! Dhe ngrihet Ismail Qemali, më 1917, që shkruan në revistën prestigjioze angleze dhe vihet në mbrojtje të armenëve duke denoncuar autoritetet turke gjatë Luftës së Parë Botërore. Dhe a merren historianët me këto? Asfare! Madje edhe, sado e pashpresë të duket kjo, nuk e njohin fare. Por analiza është e saktë, përtej pasurisë, skamjes dhe përtej të përditshmes, larg strehës ku futin kokën të pikëlluarit, pasi Shqipëria kur ndodhi vrasja masive e armenëve, kishte vite që ishte larguar nga perandoria osmane dhe fuqitë e mëdha e mbanin ende Ismail Qemalin për njeri të rëndësishëm, burrë shteti dhe kryetar të shtetit shqiptar. Ende sot flitet për këtë temë. Por ne mund të krenohemi se Ismail Qemali, kryetari i parë i shtetit shqiptar, e ngriti zërin lart. Ne kjo na ndihmon të kuptojmë se ç’ishte ky njeri i madh dhe ky zë i shquar i Shqipërisë sonë…
A i kemi thënë të tëra ç’dihen për këtë burrë shteti? As Kadare nuk beson se janë thënë, sigurisht. Një kafe me sa duket është pak kohë për të folur për tema kaq të mëdha, për shqetësime fetare, për piktorët dhe muzikën, për letërsinë, pikëllimin e pashpresën e shumëkujt, për energjitë e shpenzuara kot, për brezin e shkrimtarëve që ai vetë i botonte në Drita e Nëntori, për pjellat e urisë dhe halucinacionet që vinin prej saj. Uria e shkrimtarëve për të qenë edhe ata të pranishëm në «libraritë» e Tiranës e të Shqipërisë, po flashkej dhe ndërkaq mund të flitej larg asaj teme, fjala vjen për hyjnitë e artit. A do ta ngremë një gotë verë, zoti Kadare, a do të përmendim më pas figurat e mëdha, apo edhe arkivin e Vatikanit e të Venedikut, të Vjenës e të Parisit, të Londrës e të Berlinit? A do të kujtohemi ndoshta për ndonjë ceremoni krejt të veçantë? Apo do të përmendim thjesht faktin se në art s’ka alibi. Apo do të ngremë shëndetin e urisë për «pakëz Perëndim» që bënte majë të padukshme në zemrat e rinisë kryeqytetase dhe asaj shqiptare dikur. E njëjta uri mund të jetë në çdo kohë! Këtej, me siguri, buron politika dhe interesa të nëndheshme, gjithmonë o në dëm o në dobi të atdheut. Dhe zoti Kadare endet edhe me patriotët, edhe me nacionalistët, edhe me fetarët e thekur, pastaj ndalet pak nga politikanët, veshngrehur ndaj ushtrisë së kartënxirësve, dashamirëve të panumërt. Por nuk ishte hera e parë (me sa dukej as e fundit!) që, në të keqen e saj, Shqipërinë e dëmtonte një pjesë e traditës së vet. Por, kurrsesi jo, tradita e Budit, tradita e Ismail Qemalit. Dhe kjo duket se vlen edhe për traditën botërore. U tentua që ta çonin tek majat Safon e Greqisë së lashtë, por nuk arritën dot, ndonëse kishim të bënim me prirjen hyjnizuese të femrës që në poetikën e lashtë, po edhe atë popullore, në kundërthënie me kodin moral. Por nuk u arrit as me Virgjinia Vulf…
Një kafe e thjeshtë dhe një bisedë duke kapërcyer shekujt, kapërcim që do ta bëjë bukur poezia. Të burgosurit e diktaturës, për shembull, e thonë gjithnjë se librat e tij ishin si një dritë në fund të tunelit. Sa herë i kemi dëgjuar ta thonë këtë hapur dhe me zë të lartë. Ata (dhe jo vetëm ata, kuptohet) i lexonin madje duke i kaluar dorë me dorë, i përpinin ato që fshiheshin plot nur midis rreshtave, duke prodhuar një fuqi të llojit tjetër, të veçantë, atë që di ta bëjë bukur arti i madh. Kësisoj njerëzit gjenin ngushëllim edhe nëpërmjet letërsisë. Kohë e vështirë teksa analistët kanë veshur petkun e shkrimtarit e s’lënë kënd tjetër të flasë për letërsinë, krijojnë enkas heshtje edhe për famën, duke ndenjur përnatë në TV, duke u marrë me politikë dhe letërsi bashkë, duke krijuar dogma të reja për tradhtinë e dikujt, duke filluar me libra të diskutueshëm – sidomos për figura të dyshimta, për të ngritur mjegull të re për ata që i kanë vënë kazmën Shqipërisë, duke e mbajtur si dikur kolonelin Tomson në hije, duke ngritur sfrat ndaj Princ Vidit dhe kujtdo që erdhi në këtë vend. Ndaj dhe tradita jonë shpesh na bëhet edhe ferrë nëpër këmbë. A thua endet një pëlhurë tjetër nga një Penelopë e re duke pritur e përcjellë si mikeshë absurde edhe vetë historinë… Megjithatë letërsia, në të gjitha rrethanat, e ruan klasin elitist. Në muzgun otoman, për shembull ngrihet Budi i madhërishëm kundër gjithçkaje që ishte pengesë, ndoshta edhe ndaj ashpërsisë së jetës së përditshme dhe kodit zakonor shqiptar. A thua se shkrimtarët e ardhshëm shqiptarë do t’i priste sfida befasuese, koha e komunizmit, duart me kallo, kominoshet dhe përplot tmerre të tjera, a thua se do të gjenin aromën, butësinë dhe lotët? Por kjo u shkul dhe u hodh në plehra! Me sa duket letërsia do ta kishte të vështirë të ruante qoftë edhe disa dromca nga oborri i saj fisnik. Trysnia e diktaturës ndihej pranë, kjo tjetra e demokracisë i linte azat, sikur thonë nën buzë diçka të prishur keq. E kush mund ta hiqte këtë zgjedhë? E quajnë zgjedhë, pale! Dhe midis endet si mjegull aroma e letërsisë së vërtetë, me aromën Kadare, herë turbull, herë pakuptueshëm sepse ai shkëlqen në një qiell kryeneç.
Ç’qiell! Aty është etaloni i madhështisë, zoti Kadare dhe jo një tjetër i rremë! Dhe mjeranët e fjalës, kërkojnë të rrinë diku anës, të tjerë kridhen në terrin e fjalës duke u fshehur aty në hijen e kërkimit për të qenë shkrimtar. Vazhdojmë të ushqejmë «krenarinë kombëtare» me lugë të zbrazur! Dhe kështu ndodh edhe me gjurmët e historisë, edhe pse del e shfaqet si gjithnjë i madh Ismail Qemali. Ndoshta prej të sotmes (së ndritur! O Zot!) harrojmë edhe këtë burrë shteti dhe që dinte t’i mbronte aq mirë shqiptarët! Jo më kot herë pas here kthehemi në vend çudirash, ndonëse nganjëherë gjejmë sebep për t’u zbukuruar më kot me mustaqet vesh më vesh, apo të ngjyhemi për ibret…
I freskët, pse jo edhe rinor, si të gjithë me një shenjë në thua, i kreshpëruar si sfinks, u ul në një nga tryezat nën hije te «Juvenilia Park». Erdhi zoti Kadare, pëshpëriste flladi që ngjante si brizë…
Tiranë, më 27 qershor 2017