Ilia Terpini dhe Anxhelina Xhara , në një dokumentar mbresëlënës per VATREN

Nga Baxhul Merkaj/Kritik Arti

Si studiues e kritik arti, jam marrë me elitën e artit shqiptar. Por këto ditë më bëri shumë përshtypje filmi dokumentar ”Vatra e shqiptarëve të Amerikës”. Këto emocione e mbresa me shtynë që të hedh këto pak rreshta për kontributin e shqiptarëve të Amerikës në këto 100 vite të saj. Tejmeritori Fan Noli dhe mendjendrituri Konica ishin në qendër të këtij dokumentari të xhiruar me mjaft kulturë nga Mjeshtri i madh i artit, Ilia Terpini, dhe skenariste Anxhelina Xhara. Mjeshtri Terpini, pas nje kontributi dhe nje eksperience mjaft të pasur në këtë gjini të artit kinematografik si kineast, por dhe si regjisor i filmave dokumentare, ka dhënë një kontribut të vyer për një kohë të gjatë. Si i tille ka një karrierë artistike mbi 40 vjet, ku ka xhiruar 26 filma artistik si drejtor fotografie dhe mbi 60 filma dokumentar si regjisor i tyre si “Një vizite ne Athine”: Dashuria e një zonjë franceze për Shqipërinë, ”Mbresa nga Turqia”, ”Parisi”, ”Brukseli”, ”Baleti shqiptar ne kështjellën e Hamletit”, Shoqata Albanopulli ne Paris”, ”Marseja etj.Po mjeshtri i artit, Ilia Terpini, ka rrënjë të thella në art, pasi babai i tij, anëtar i shoqatës “Vatra”, në bandën kombëtare “Vatra”, por edhe kur erdhi në Shqipëri dha një kontribut të çmuar si mësues dhe atdhetar. Petro Ilia Terpini, pasi hapi shkollën e parë shqipe në fshatin Hoçisht për këto kontribute që kurse ishte gjalle ju dha titulli me i larte “Urdhri i Flamuri” por edhe me tej meritoi dekoratën e lartë “Urdhri për patriotizëm”. Edhe skenaristja Anxhelina Xhara Papalilo, me një eksperiencë të pasur si skenariste e filmave dokumentare kishte në shoqatën “Vatra” njerëzit më të dashur të saj. I bashkoi te dy këta artiste dashuria e tejskajshme për shqiptarët e Amerikës që realizuan këtë film tej te arrire në këtë 100-vjetor të pavarësisë.

Salla e kinemasë “Millenium” ne Tirane e mbushur plot e përplot me artiste kineastë, studiues, intelektual te të gjitha fushave. Këta artdashës ndoqën me mjaft interes kuadrot e filmit qe te rrëmbente me mënyrën e tregimit te ngrohte, emocional dhe profesional për historinë e “Vatres” shoqatës me te madhe ne diaspore, shoqatës me jetëgjatësi shekullore. Filmi te çon ne mënyrë magjike ne Amerikën dje dhe ne Amerikën sot.. Turmat e vizitoreve te sotshëm alternuar me turmat e emigranteve te dikurshëm qe vinin me ëndrrën e madhe për një jetë më të mirë, një gjetje e bukur, emocionale, qe te trondiste me detaje sugjestionuese për shqiptaret e par qe shkelen ne Amerikën e lirë. Te mbetet ne kujtese kënga e një kitaristi buzë oqeanit ne statujën e lirisë. Me pas vazhdon njohja me dy figurat korifenj te “Vatrës”, Fan Noli e Faik Konica, me detaje aq jetësore, si shkallet e shtëpisë se Nolit apo rruga e Bostonit, ku Konica u shfaq me kostum kombëtar. Vete “Vatra” me zjarr është përdorur në mënyrë dramaturgjike, si një detaj i bukur figurativ e dramaturgjik për te kaluar ne çastet kulmore te historisë së shoqatës qe nga themelimi i saj. Me mitingjet madhështore te protestave ne qytet kryesore Amerikane me Parasqevi Qirjazi ne krye me mbledhjen e ndihmave qe do te mundësonin realizimin e detyrave te mëdha te vatrës, si qeveri ne mërgim, mbështetjen e qeverise te kongresit të Lushnjës etj. Gjate gjithë filmit kishte një harmonizim te plote te tekstit, figurës e muzikës. Nuk munguan edhe zërat e mrekullueshëm te Nolit e Konicës, i pari në fjalën e tij ne konferencën e Gjenevës apo ndihmesën e patrioteve te tjerë të shquar si Dr. Turtulli apo Mehmet Konica, i dyti me fjalën e tij në anglisht nga Uashingtoni kundër pushtimit te Shqipërisë nga Italia fashiste. Për realizimin e këtij filmi një ndihmese te madhe ka dhënë kryetari i “Vatrës”, Gjon Bucaj dhe ish-kryetari i “Vatrës” për një kohë shume te gjate Agim Karagjozi njeri me virtyte patriotike. Kryesia e “Vatrës”, vuri ne dispozicion te gjithë arkivin e saj, një material shumë i pasur nëpërmjet edhe te gazetës “Dielli” ku një ndihmesë të çmuar ka dhënë editori Dalip Greca. Kjo gazetë ka qenë yll ndriçues për mbarë emigrantët e asaj kohe. Filmi, nëpërmjet episodeve te ndryshme, tregon se si Fan Noli dhe Konica munden të bashkojnë të gjitha shoqatat e krijuara nëpër qytete të ndryshme të Amerikës, në një të vetme dhe krijoi ”Vatrën”. Ndihmës të madhe dha poetja e talentuar Ilirjana Sulkuqi, e cila i priti realizuesit e këtij filmi me një dashuri të madhe, gjithashtu, një punë të palodhur ka bërë dhe konsulli shqiptar ne New York, Dritan Mishto. Gjithashtu, një ndihmesë për filmin ka dhënë dhe ish-punonjësi i Kinostudios Arben Faber, në Boston. Ne gjakun e këtyre emigranteve ziente malli për atdheun. Regjisori i filmit, Ilia Terpini, duke ndenjur me ore te tera ne ishullin muze ne Neë York, gjeti materiale te asaj kohe, si pasaportën e një gruaje shqiptare shkruar shqip, e cila ndodheshe ne muze. Kuadrot e filmit na çojnë në një stende ku operatori i filmit Zhani Terpini zbuloi këpucët e një fëmije shqiptar të shkruar “Albania”. Ky operator vjen nga një përvojë artistike, e cila ka xhiruar filma të tillë: “I kudondodhuri”, ”Blloku”, ”Marseja”, ”Dita e fundit”, etj., dhe ka marrë pjesë në disa festivale si në Gjermani, Greqi, Itali, dhe është vlerësuar me çmim në festivalin e filmit në Tiranë. Kuadrot e xhiruar nga drejtori i fotografisë, Zhani Terpini, na sjellin Amerikën me pranë brenda nesh. Nuk mund të lë pa përmendur bisedën e bërë me mjeshtrin e madh të artit, Ilia Terpini. Është pikërisht ky kineast dhe regjisor, veprimtaria e vyer e të cilit është futur në librin tim “Personalitete elitare të artit shqiptar”, botuar para pak kohësh. Ai është rreshtuar në këtë libër krahas artisteve me të mëdhenj të kombit shqiptare. Ilia Terpini me ka folur me mall për kujtimet për babanë e tij, i cili kishte jetuar dhe punuar ne Amerike ne gjirin e “Vatrës”. Petro Terpini, babai i regjisorit Ilia Terpini, jetoi 91 vjet dhe në çdo takim fliste për aktivitetin e madhe të shoqatës “Vatra”ai ishte pjesëtar i bandës muzikore kombëtare “Vatra” dhe fotografia e bandës muzikore ndodhet në familjen e Ilias. Para 2-vjetësh, ky patriot u vlerësua, përveç medaljeve dhe dekoratave që kishte marrë, qyteti i Korçës i dha titullin “Qytetar nderi i qarkut të Korçës”. Regjisori Ilia Terpini dhe skenaristja Anxhelina Xhara te dy kanë pasur dëshirë që këtë film ta bënin qysh në vitin 1993. Por ja që tashmë në këtë kohë u realizua ëndrra e tyre. Regjisori Terpini arriti qe Brenda 47 min te tregoje periudhën 100-vjeçare të shoqatës “Vatra”. Shikuesi mori emocione te veçanta dhe informacion te plote edhe nga intervistat e shkurtra tepër shprehëse nga studiues, historian si Dr. Prof. Beqir Meta, konsulenti i filmit historian, Luan Malltezi, drejtor i muzeut kombëtar Tirane, gazetari i zërit të Amerikës, Ilir Konomi, historian Neritan Ceka, Dr. Ana Kohe apo të afërm të vatranëve filmi është i realizuar profesionalisht dhe te emocionon. Një intervistues ka ne dore një fotografi te thjeshte dhe thotë se të afërmit e tij shiten shtëpinë në Amerikë për të ardhur ne luftën e Vlorës, në 1920 kur “Vatra” dërgoi 250 vullnetaret e saj ne Shqipëri. Dhe me pas shton se ky gjest fatkeqësisht nuk mund te përsëritet ne ditët tona. Kur e pyeta skenaristen e filmit se çfarë mesazhi kryesor keni sjell në këtë film m’u përgjigj: Kol Tromara, ishte kryetar i “Vatrës” ka bere tekstin e këngës patriotike dua me shume Shqipërinë, sot duhet të ndryshoj koha e foljes duhet ta duam pak me shume Shqipërinë. Prej kësaj, vijnë të mira të mëdha për të gjithë në shqiptaret, pa dallim feje besimi e ideje… ide e arte e rilindësve të mëdhenj që vatranët e zjarrte patriote të “Vatrës” e bënë realitet duke mbrojtur Shqipërinë nga copëtimi i Shqipërisë që rrezikonte deri në mosekzistencën e Shqipërisë së sotme. Ndërsa regjisori i filmit mjeshtri i madh Ilia Terpini shton ky film ka nisur te realizohet si ide para 20-vjetësh. Bashkë me skenaristen Anxhelinen që ka pasur gjyshin e saj Kristaq Koco ne banden “Vatra”, sikurse dhe unë babanë Petro Terpini, i kemi propozuar projektin tone për dokumentarin, Antoni At ”Thanas dhe filmi mbeti për mungese të mbështetjes financiare dhe ja erdhi çasti i 100-vjetorit te “Vatres” që përkoi me 100 vjetorin e pavarësisë qe te realizohet. Një ndihme te madhe ka dhënë muzeu historik kombëtar, muzeu i pavarësisë “Vlora”, Mësonjëtorja, biblioteka Kombëtare Tirane, biblioteka Korçë etj. Me interes është dhënë në film përkushtimi i Presidenti amerikan, Ëillson, i cili beri qe Shqipëria te mos copëtohej. Gjesti i mbi 250 shqiptareve qe lanë shtëpitë, punën, dollarët dhe erdhën në luftën e Vlorës ishte i madh. Ilia Terpini, bashke me regjisorin Maharrem Fejzo xhiruan filmin “Guna përmbi tela”, ku sekuencat e tij u përdorën në këtë film me sukses. Kuadrot e papërsëritshme janë ato ku nipi i babait të Ilias mban në dorë flautin e gjyshit të tij të cilin ai e kishte sjelle nga Bostoni. Gjithashtu, mbyllja e filmit jepet me himnin e “Vatrës”, drejtuar nga mjeshtri Zhani Ciko. Ky episode jepet bashkë me hyrjen në Vlorën e çliruar ku banda muzikore “Vatra” ekzekuton këngën “Vlora” te kompozuar nga Thoma Nasi dirigjent i Vatrës me tekst të Ali Asllanit. Për Vlerësimin e filmit mund te përmendim fjalët e bukura te artistes se madhe nderit të kombit Drita Pelingu, Margarita Xhepes, Tinka Kurti, Reshat Arbanes, Teodor Lacos, Robert Ndrenikes, Raimonda Bulkut, Saimir Kumbaros, Kujtim Gjonajt, Petrit Rukes ku e vlerësuan maksimalisht realizimin tepër profesional te këtij filmi. Nuk mund te le pa përmendur komponentët e tjerë te filmit si muzika funksionale e kompozitorit Thoma Gaqi dhe Gerti Druga, Regjisorin e montazhit Lulzim Sula, spikerin e talentuar Xhelil Aliu, te cilët si një ansamble plotësuan me se miri realizimin e këtij filmi. Ky film i realizuar artistikisht renditet krahas filmave me te mire te vitit.