dorian sevo – Dielli

Platoni mbi edukimin

February 6, 2023 by s p

Dr. Dorian Sevo/

Platoni në veprën e tij “Republika” flet gjerësisht mbi edukimin e qytetarit. Ai mendonte se: “Mbasi qëllimi ynë, siç dihet, duke themeluar një Shtet nuk ka qënë që të bënim të lumtur një klasë të vetme të qytetarëve, por të siguronim lumturinë më të madhe e të mundshme për të gjithë Shtetin, mbasi ne kemi besuar se në një Shtet të tillë zbulohet mirë drejtësia, ashtu si padrejtësia në një Shtet të mbytur nga veset, dhe nga ana tjetër ky zbulim do t’u jepte fund diskutimeve për këtë çështje për të cilën po hahemi prej shumë kohësh.”( Platoni 1999).

Ndërsa përsa i përket mirëqeverisjes dhe punës së administratës për të pasur një shtet të mirë për qytetarin, Platoni thotë: “Dua të them detyrën për të dërguar në klasat e tjera fëmijët e degjeneruar të rojtarëve dhe të ngrihen në rangun e rojtarëve pinjollët që mund të dalin nga klasë të tjera. Doja të thoshja me këtë që zyrtarët e lartë duhet t’i caktojnë qytetarët e tjerë në detyra për të cilat ata janë përgatitur, një detyrë të vetme, në mënyrë që secili, i zënë vetëm më një detyrë që i përket atij, të mbetet një, në vend që të shpërndahet në shumë të tjerë dhe në sajë të kësaj edhe Shteti të mbetet gjithashtu një, në vend që të bëhet i shumëfishtë.” ( Platoni 1999). Por si mund të bëheshin qytetarët më të mirë sipas këtij filozofi të antikitetit Grek, Platonit? Ai mendonte se vetëm nëpërmnjet edukimit ata mund të bëheshin më të virtytshëm për vëndin e tyre, dhe se jeta e tyre duke qënë të edukueshëm rrjedhimisht do të ishte më e virtytshme. Le të shkëpusim një pjesë nga “Republika” e cila e jep mjaftë qartë këtë ide mbi edukimin. “Arsimi dhe edukimi, u përgjigja unë; mbasi nëse një edukim i mirë i ndriçon shpirtërat e tyre, qytetarët tanë do të jenë në gjëndje t’i zgjidhin vetë këto çështje dhe shumë të tjera që ne po i lëmë mënjanë hëpërhë, siç janë ato që kanë të bëjnë me pronësinë mbi gruan, martesën, lindjen e fëmijëve, të gjitha gjëra këto që, sipas proverbit, duhet të jenë sa të jetë e mundur më shumë të përbashkëta midis miqsh.” ( Platoni 1999). Pra shohim se sa shumë rëndësi i jep Platoni arsimimit të shoqërisë, duke e parë atë si një fakt i cili sjell qetësinë dhe rendin në një Shtet. Arsimi është ekuilibri i rendit publik. Pa arsimin në një shtet, ekuilibrat janë shumë lehtë të prishshëm. Prandaj qytetari duhet të edukohet. “Një edukim dhe një arsimim i mbajtur në parametrat e përsosmërisë, formojnë njerëz të mirë sipas natyrës; nga ana e tyre këta njerëz të mirë, duke u lidhur me këtë edukim të përsosur, vinë e bëhen më të mirë sesa paraardhësit e tyre në të gjitha pikëpamjet e në mënyrë të veçantë përsa i përket fëmijëve që lindin, ashtu siç ndodh edhe me kafshët.” ( Platoni 1999). Gjithashtu sipas Platonit duhet që të ishte një instancë e cila të ruaj, që edukimi të shkojë tamam ashtu siç e kanë përcaktuarë Shtetarët e mos të ndryshojë apo të korruptohet nga të tjerë. Prandaj rojet duhet të ishin tepër vigjilent në këtë aspekt. “Duhet pra, për ta thënë me dy fjalë, që rojtarët e Shtetit të vigjilojnë në mënyrë që të tjerët të mos korruptojnë edukimin pa e marrë vesh ata; ata duhet të ruajnë në çdo rast që asgjë të mos rinovohet në gjimnastikë e në muzikë në kundërshtim me rendin e vendosur; ata duhet të përpiqen me sa mund, duke patur frikë se kur thuhet që “njerëzit shijojnë më shumë këngët më të reja që dalin nga goja e aedëve”, të mos mendohetqë poeti e ka fjalën për melodi të reja, por për një mënyrë të re të kënduari, dhe kjo risi të mos miratohet.” ( Platoni 1999). Por cila do të ishte mënyra më e mirë për ti mësuar fëmijët që nesër të jenë qytetarë të denjë? “Kur pra fëmijët i nënshtrohen që në krye rregullës në lodrat e tyre dhe muzika do të ketë bërë që në zemrën e tyre të rrënjoset dashuria për ligjin, ndryshe nga ç’ndosh me fëmijët e mësuar keq, kjo dashuri për ligjin do t’i ndjekë pas në të gjitha rrethanat e jetës, ajo do të rritet bashkë me ta dhe do të vërë në vendin e duhur atë që mund të ketë mbetur nga disiplina e vjetër.” ( Platoni 1999).

Platoni më lartë e thekson rolin madhështor të muzikës në edukimin e të rinjve: “dhe muzika do të ketë bërë që në zemrën e tyre të rrënjoset dashuria për ligjin”, sepse për të muzika i zbut shpirtrat; ajo i bën njerëzit më të mirë, njëlloj si një tokë e mirë e cila e bën më të lehtë mbjedhjen dhe rritjen e vreshtit dhe të frutave të tjera. Por cilat do të ishin rregullat më kryesore për të krijuaj një njeri të mirë edukuar sipas Platonit. Do të ishin pikërisht: “Këto: të heshtësh, kur je i ri, në prani të njerëzve të moshuar, ashtu siç e kërkon mirësjellja, t’u lëshosh vend për t’u ulur, të ngrihesh në këmbë kur ata afrohen, të nderosh babanë dhe nënën, të ndjekësh zakonin e qethjes së flokëve, të veshjes, të mbathjes, në tërë pamjen e jashtme, dhe të gjitha gjërat si këto.” (Platoni 1999). Për Platonin dy ishin mënyrat më të mira për të edukuar qytetarin; shprehimisht ai e thotë këtë tek “Republika”: “E mirë, thash unë, tani imagjino sikur ne të përpiqeshim të bënim sa më mirë një punë të ngjashme, duke i zgjedhur ushtarët dhe duke i edukuar me muzikë dhe gjimnastikë. Binde veten se qëllimi ynë i vetëm është që ata të marrin ngjyrën më të mirë të ligjeve, në mënyrë që në sajë të natyrës së tyre të mirë dhe edukimit të marrë, ata të kishin kurdoherë një opinion të pacënueshëm për sendet nga të cilat duhet patur frikë dhe për të tjerat, dhe që ngjyra e marrë t’i rezistojë sapunit që është aq i fortë në heqjen e ngjyrave, e kam fjalën për qejfet, që janë më të fortë se çdo lloj sode apo finje, për hidhërimin, frikën, pasionin që ua kalojnë të gjitha larjeve.” (Platoni 1999). Po në këtë punim nuk mund të lëmë pa përmëndur edhe Sokratin. “Sokrati ishte një njeri me një ndjenjë të lartë detyre dhe me një pastërti morale absolute.” (Stumpf 2000). Hegeli shpesh herë e krahasonte atë me Krishtin. Sokrati ishte një person tepër modest, nuk ishte një mendjemadh, madje e pranonte injorancën e tij. “Kur Kerofoni pyeti Orakullin, nëse gjendej ndonjë person i gjallë, që të ishte më i zgjuar se Sokrati, Orakulli u përgjigj se nuk gjendej. Sokrati e interpretoi këtë përgjigje duke thënë se ai ishte më i zgjuar, sepse ai e kuptoi dhe e pranoi injorancën e vet.” (Stumpf 2000). Pra duke pranuar injorancën [padijen] e tij, Sokrati në këtë mënyrë e kishte e bërë veten e tij, njeriun më të zgjuar në botë. Në hulumtimet e antikëve grekë Sokrati zë një vënd të jashtëzakonshëm lidhur me idenë e shpirtit. “Bota e brendshme e njeriut, thotë Sokrati, është vendi i një aktiviteti unik, vendi i aktivitetit njohës, i cili udhëheq aktivitetin praktik. Për të përshkruar këtë aktivitet, Sokrati krijoi konceptin e shpirtit, të psiqikës (psyche). Për të shpirti nuk është ndonjë dhunti e veçantë, as ndonjë lloj i veçantë substance, por është, deri në një farë shkalle, kapacitet për inteligjencë dhe karakter. Ai është personaliteti i vetëdijshëm i njeriut.” (Stumpf 2000). Me pak fjalë shpirti për të ishte: “struktura e personalitetit.” (Stumpf 2000). Për sa i përket të mësuarit, Sokrati mendonte se metoda më e mirë e të mësuarit ishte nëpërmjet dialogut. Ai mendonte se vetëm dialogu me njeriun që kemi përballë mund të na çonte më qartësisht terk rruga e vërtetë e njohjes. “Në veprën “Euthifro”, Sokrati do të shtirej si injorant rreth një teme dhe u përpoq të nxirrte nga njeriu tjetër njohjen më të plotë të mundshme për të. Ai e konsideroi këtë metodë të dialektikës njëlloj mamie intelektuale.” (Stumpf 2000). Sokrati bënte pjesë tek ata filozofë ku diturinë dhe virtytin e vlerësonin po njëlloj. Të mësuarit në kohën e antikitetit grek kishte një metodë shumë interesante. Ata mësonin edhe duke shtëtitur nëpër lulishte dhe du ke dialoguar me njëritjetrin; pra ata nuk mësonin vetëm duke u ulur në bankat e shkollës siç ndodh rëndom sot. “Filozofia, për Platonin, ashtu si edhe për Sokratin, ishte jo thjesht një aktivitet i specializuar dhe teknik, por një mënyrë jetese.” (Stumpf 2000). Platoni i kushtoi një rëndësi shumë të madhe edukimit, dhe kryesisht mënyrës se si mund të arrihej një edukim sa më i mirë. Ai i qëndroi metodës dialektike të Sokratit. “Ai ishte i bindur se edukimi i tyre [burave të shtetit] duhej të konsistonte në aktivitetin rigoroz intelektual, me anën e të cilit ai nënkuptonte një studim shkencor, duke përfshirë matematikën, astronominë dhe harmonikën.” (Stumpf 2000). Moment tjetër interesant në teorinë e njohjes së Platonit është edhe Miti i Shpellës.

Njerëz të mbyllur në një shpellë dhe të lidhur për të mos parë pas; dhe pas tyre njerëz dhe kafshë të ndyshme dhe pas kafshëve zjarr. Zjarr i cili bën të mundur të shkaktohen hije para murit, të cilin ata mund të shohin. Por ato hije që ata mund të shohin, nuk janë kafshët dhe njerëzit e vërtetë, por hijet e tyre, që ata i marrin për të vërteta pasi nuk kanë mundësi të kthejnë kokat e tyre që janë të lidhura me zinxhirë, për të parë objektet e vërteta. “Kur ata shohin një hije dhe dëgjojnë jehonën e zërit të njeriut nga muri, mendojnë se zhurma vjen nga hija, sepse ata nuk kuptojnë ekzistencën e ndonjë gjëje tjetër.” (Stumpf 2000). Me të dalë nga shpella dhe në mënyrë graduale pasi, nëse do të dilte shpejt, do ti erreshin sytë nga dielli; njeriu i dalë nga shpella kupton se shkaku i të bërit të objekteve të dukshme është pikërisht dielli, dhe se ato gjëra që kishte parë në shpellë nuk ishin veçse mashtrime, “sepse atje, ku ai më përpara shihte një njollë të errët, tani mund të shohë detaje më të qarta të linjave dhe të ngjyrave.” (Stumpf 2000). “Tani ai e kupton se pa diell nuk ka botë të dukshme.” (Stumpf 2000). Por si mund të arrihej një njohje sa më e mirë për njeriun. Sipas Platonit kjo njohje e përkryer mund të arrihej vetëm me anë të inteligjencës së përkryer. “Inteligjenca e përkryer përfaqëson mendjen e çliruar tërësisht nga objektet ndijore. Në këtë nivel mendja merret direkt me format. Format janë objekte të kuptueshme, siç është trekëndëshi dhe njeriu, të cilat janë abstraguar nga objektet aktuale.” (Stumpf 2000).

Figura e Sokratit në antikitetin grek por edhe më vonë ka qënë shumë e vlerësuar. Sokrati ishte një person i cili e donte dijen por edhe shtetin. Përveç shprehej “Unë di një gjë, që nuk di asgjë” Sokrati si një mbështetës i zbatimit të ligjit në shoqëri, la shprehejne e tij po aq të famshme sa e para: “Ligjet janë babai dhe nëna ime.” (Hersh 1995). Dija për Sokratin ishte shumë e rëndësishme pasi “dija vë në veprim gjithë shpirtin.” Përsa i përket edukimit, Sokrati na flet për ide të lindura, ato që më vonë do i hasim tek Platoni si reminishenca [rikujtesa]. Logjika e kësaj teorie e të mësuarit dhe të edukuarit kishte të bënte me faktin se: “duhet të pranojmë se ne i kemi kundruar idetë para se sa të lindnim. Gjatë lindjes shpirti humbet kujtimin e qartë të ideve. Por tek ai mbetet një lloj nostalgjie për to, çka bën që ai të përpiqet t’iu drejtohet atyre, që ti kërkojë ato. Maieutika e Sokratit kthehet tek Platoni në një proces rikujtimi, reminishence.” (Hersh 1995) Pra sipas kësaj teorie ne nuk mësojmë gjëra të reja, por thjesht rikujtojmë atë gjëra apo ide që shpirti ynë i ka parë kur ishte në botën e ideve pa zbritur ende në tokë. “Edukimi përpiqet para së gjithash të nxisë dhe ta bëjë efikas kujtimin e ideve të kundruara dikur, përpara lindjes.” (Hersh 1995). Por si mund të arrijmë një dije të sigurtë dhe të fortë për të pasur një edukim të shëndetshë dhe me bazë? Platoni shprehej se: “filozofia duhet të niset nga mendim i saktë i matematikës, për të na çuar drejt diçkaje që nuk mund të shprehet nëpërmjet koncepteve, por me një gjuhëpoetike, domethënë e vërteta përtej mundësive të përvojës së prekshme dhe mendimit konceptual.” (Jacoby Edmond 2006).

Bibliografia

Jacoby. E. Filozofët më të mëdhenj të kohërave. Max Tiranë 2006

Hersh. Zh. Habia filozofike. Dituria Tiranë 1995

Stumpf. S. Filozofia. Toena Tiranë 2000

Platoni. Republika. Phoenix Tiranë 1999

Vernant. J. Origjina e mendimit greek. Dituria Tiranë

Platoni dhe ndikimi i filozofise lindore

January 31, 2023 by s p

Dr. Dorian Sevo/

“Platoni ashtu si të urtët e hindusë dhe Buda mësonte rilindjen, rimishërimin, të përtërirë gjithmonë nga shpirti i pavdkeshëm. Frymëzimi i urtisë do të vinte nga një kujtim i turbullt i asaj që shpirti e dinte më përpara. Është hamendësuar shpesh se Platoni ia detyron filozofisë indiane ose budiste teorinë e tij të metampsikozës.”(Edmund Jacoby 2006).

Një përqasje tjetër midis filozofisë lindore dhe asaj greke përsa i përket mitetve do i përmëndim më poshtë. Dihet që në lindjen e largët një ndër figurat më në zë, përveç Konfucit, është edhe Buda.

Ajo që na bën më shumë përshtypje në mendimin budist është se në të gjejmë mendime shumë të ngjashme me mendimtarët grekë të antikitetit. Në mendimin budist flitet për zjarrin, tokën, ujin e ajrin, si përbërës kryesor të botës, dhe rrjedhimisht të vetë njeriut, ku tek njeriu, bën pjesë edhe vetëdija, ndjenja dhe gjithëpërfshirja.

Zjarri, toka, uji dhe ajri në mendimin budist quhen “dharmas” të cilët rregullojnë jo vetëm botën fizike por edhe atë psikike. Në dallim me filozofët antikë, tek Buda, elementët nuk shiheshin si të ndarë, sepse ata nuk mund të jetonin pa njëri tjetrin.

Një ndër shembujt që jep Buda për ta ilustruar këtë gjë, është shembulli i ndërgjegjes njerëzore, e cila, për të, është e pa konceptueshme që të jetë pa trupin, pra e ndarë prej tij. Gjithashtu trupi nuk mund të jetojë pa tokën dhe pa ujin.

Pra, shohim që në mendimin budist, elementët janë të lidhur ngushtë me njëri tjetrin, sepse ata nuk mund të jenë të plotë po të jenë të ndarë.

Asnjë nga këta elementë nuk ëshët i përkryer, sepse përkryerja dhe plotëria janë pronë e Atmanit [shpirtit të botës].

Ajo çka është më interesante në këtë filozofi është ideja e saj e pambarimshmërishë.

Vdekja në budizëm trajtohet në një mënyrë shumë të veçantë.

Buda mendon se vdekja e njeriut nuk është një fund por një gjëndje ndërmjetëse në një varg të pandërprer rilindjesh.

Diçka shumë e ngjashme me këtë ide gjëndet edhe tek libri “Fedoni” i Platonit.

Në këtë vepër metafizike të Platonit tregohet se si shpirtrat e këqij futen tek disa kafshë të ulëta; ky fenomen njihet si [metampsikoza].

Mendohet se Platoni ka mësuar dhe ka përvetësuar prej budizmit, përshëmbull, ideja që përmëndëm më lartë, e [metampsikozës], e kalimit të shpirtrave nga një trup në një tjetër është shumë e ngjashme me atë budiste.

Gjithashtu jeta e jetuar në mënyrë të virtytshme dhe të drejtë, ëshë pjesë e të dy filozofive, si asaj platoniane dhe asaj budiste.

Ideja e vetëmjaftueshmërisë është gjithashtu një ngjashmëri midis këtyre dy filozofive; si, të qënit të përmbajtur, të mos lejuarit të vetes të joshesh nga pasionet të cilat mund të të kthejnë në një skllav të tyre. Të gjitha këto ide të kujtojnë mbretin filozof të Platonit. Buda shprehej, se nëse ne heqim dorë nga kjo botë, në kuptimin që, të mos e dëshirojmë aq shumë, aq sa jeta jonë të bëhet e pa ekuilibruar dhe më pas të na shqetësoj, sa të shndërrohet në një makth të vërtetë, njëlloj si ideja për vdekjen, duhet që të heqim dorë nga kjo botë, pra nga dëshirat tona të pafundme për gjërat e kësaj bote, dhe do të shohim që frika e vdekjes nuk do të jetë më. “Kjo gjëndje e “të mos duash më të zoterosh dhe të jetosh” është për Budën nirvana (fjalë për fjalë: shuarja), synimi më i lartë i të urtit.”(Edmund, Jacoby 2006).

Filozofia budiste na mëson se “Njerëzit, për arsye të pasioneve të tyre të çrregullta, ndihmojnë për këtë dhe vuajnë nga kjo. Buda mëson se urtësia qëndron te çlirimi nga këto pasione dhe nga shtrëngesat e jetës.”(Edmund, Jacoby 2006).

Ngjashmëritë e tjera midis filozofisë së lindjes, dhe asaj perëndimore, më saktë të greqisë së lashtë, ne i vëmë re edhe tek mitologjitë e tyre.

Për shëmbull; gjykimi i të vdekurve ashtu siç e paraqesin egjiptianët e paraqesin më vonë edhe grekët. Egjiptianët e lashtë kishin idenë e një bote ku zhvendoseshin më pas shpirtrat dhe aty gjykoheshin prej një zoti suprem, të njëjtën gjë e huazuan edhe grekët, por në rastin e grekërve, ky zot suprem, i cili gjykonte të vdekurit, quhej Had, dhe kishte një pamje krejt tjetër prej atyre të egjiptianëve.

Pra shohim që shumë më vonë se egjiptianët, grekët krijuan traditën sipas së cilës, të vdekurit duhej të jepnin llogari për veprimet e tyre.

Vumë re, se grekët kanë marrë mjaftë nga mendimi filozofik lindor, madje ata e pohonin edhe vetë që kanë qënë nxënësit më të mirë të lindorëve.

Në kohën e latinëve të antikitetit, ekzistone një shprehje që e pohonte hapur përthithjen e kulturës prej lindorëve “ex orient lux” që dotë thotë se “drita vjen nga orienti” pra nga lindja, në kuptimin që qytetërimi evropian vërtet është i lindur në Greqi por nuk duhet mohuar fakti se ky qytetërim grek në antikitet është ushqyer mjaftueshëm nga kultura orientale.

Lidhur me krijimin e botës, shumë kush prej nesh do shtronte pyetjen mijëra vjeçare. Sie e krijoi Zoti botën, prej materies që ekzistonte më parë apo nga hiçi? Pyetje kjo e shtruar gjërësisht që nga antikiteti e deri në të gjithë mesjetën. Për ti dhënë një përgjigje kësaj pyetjeje etërit e kishës duhet t’i drejtoheshin filozofisë greke që kjo t’i ndihmonte për t’ua shpjeguar. Një filozof me ndikim mjaft të madh në këtë drejtim ka qënë edhe Platoni me idenë e tij të Demiurgut.

Demiurgu apo Zoti i Platonit paraqitet si një artizan i madh i botës i cili vë rregull në kaosin ekzistues. Por ne do të shohim që si tek Bibla ashtu edhe tek Mitet e lashta greke dhe tek filozofia e Platonit ka një ngjashmëri të jashtëzakonshme lidhur me krijimin e botës. Tek Zanafilla 1: 1-5 që është një ndër librat e parë të pentateukut në Bibël, shkruar prej Moisiut, jepet se si u krijua bota; shkrim ky që daton 1500 vjet para lindjes së Krishtit. Aty shprehimisht thuhet: Tek Zanafilla 1: 1-5 “Në fillim Perëndia krijoi qiejtë dhe tokën. Toka ishte pa trajtë, e zbrazët dhe errësira mbulonte sipërfaqen e humnerës; dhe fryma e Perëndisë fluturonte mbi sipërfaqen e ujrave. Pastaj Perëndia tha: “U bëftë drita”! Dhe drita u bë. Dhe Perëndia pa që drita ishte e mirë; dhe Perëndia e ndau dritën nga errësira. Dhe Perëndia e quajti dritën “ditë” dhe errësirën “natë”, kështu erdhi mbrëmja e pastaj erdhi mëngjesi: dita e parë.”(Bibla. Zanafilla. ABS 2000).

Përse akoma në vend numëro?!

January 25, 2023 by s p

Dr. Dorian Sevo/

Rënia e komunizmit dhe hyrja në demokraci u prit me entuziazëm të madh nga populli shqiptar, me idenë dhe besimin se pas komunizmit do printe e vërteta, drejtësia dhe meritokracia, kaq shumë të etur ishin shqiptarët për demokracinë e tyre që e kishin pritur kaq gjatë. Por çfarë ndodhi se: asgjë nuk shkoi ashtu siç ata e kishin menduar dhe parashikuar por shkoi si mos më keq. Meritokracia në këto 33 vite nuk ka qenë aspak prezente, pse, sepse ndërhyrjet mes miqsh bën kërdinë duke zënë vendet e punës më të mira dhe me këtë hov malinj u zhvillu pa masë klientelizmi. Kjo gjë e shkatërroi jetesën e shëndetshme sociale.

Në 33 vjet ne nuk arritëm dot të ndërtonim shtet sepse i hypëm kalit së prapthi.

Po si mund të zhvillohet një vend. Ai mund të zhvillohet veçse me meritokraci dhe me asgjë tjetër.

E para: Nëse nuk ka meritokraci harrojeni prosperitetin sepse prosperiteti nuk ekziston si koncept pa meritokracinë.

E dyta: Njerëzit nuk e dinin se për të pasur prosperitet duhej edhe një sistem gjyqësor i drejtë, moral dhe i pakorruptueshëm, i cili duke dhënë drejtësi do ta vendoste vendin në shina. Çfarë dua të them me këtë.

Është ngulitur në mendjen e njerëzve sikur ekziston vetëm ekzekutivi por kjo ka qenë në fakt një mendësi e ngulitur prej kohës së komunizmit dhe në këtë aspekt janë të pafaj sepse në atë kohë pushtetet ishin të pandara. Por çfarë duhet të kemi parasysh? Në demokraci sistemet janë të ndara, pra e rëndësishëm nuk është vetëm ekzekutivi por edhe sistemi i drejtësisë duke përfshirë prokurorinë dhe gjykatat.

Gjithashtu edhe sistemi legjislativ duhet të jetë i kopsitur me njerëz dijetarë të cilët dinë të bëjnë ligjin. Nëse brenda në paralament kemi 140 deputetë të zotë të cilët janë me grada shkencore, ata i njohin mirë ligjet e vendit dhe traditat dhe natyrën njerëzore dhe dijnë të bëjnë edhe vetë ligje shumë të mira dhe të përshtatshme për popullin e tyre që i ka zgjedhur falë intelektit që kanë dhe vullnetit.

Ata dinë të qeverisin. Dhe janë në gjendje të ushtrojnë autoritet të drejtë ndaj institucioneve te tjera duke i vënë përpara përgjegjësisë për të qenë të shëndetshëm në funksionimin e tyre.

Duhet të dimë që në demokraci parlamenti është shumë i rëndësishëm këtë e thotë edhe filozofi i famshëm Tomas Hobs i cili pavarësisht se ishte kundër ndarjes së pushteteve ai e cilësonte legjislativin si pushtetin që kishte më tepër prioritet në një shtet sepse nxjerr ligje.

Por kur ka edhe integritet në njerëz brenda tij ai bëhet edhe mjaft më efikas madje shumë.

Problemi është se në shqipëri përgjatë 33 viteve demokraci e rëndësishme ishte që deputetët të ishin të paktën 18 vjeç e lart pastaj pjesa tjetër nuk ishte problem sepse në fakt Kushtetuta kështu thotë: Çdo person 18 vjeç e lart ka të drejtë të zgjedh dhe të zgjidhet.

Duke u përqëndruar vetëm në këtë fakt dhe duke mos i dhënë rëndësi aspekteve të tjera që personat që duhet të futen në parlament nuk mjafton thjesht që të jenë në moshë madhore por duhet të jenë edhe të ditur dhe me kontribut intelektual në shoqëri dhe me integritet moral.

Pra gjërat janë të lidhura. Në çfarë aspekti? Kur themi se pushtetet janë të ndara nuk duhet kuptuar sikur ato nuk kanë lidhje aspak me njëra tjetrën, sepse në fakt ato janë në funksion të njëra tjetrës dhë të një parimi të vetëm që është drejtësia.

Ato nuk duhen kuptuar si të ndara pastërtisht dhe që skanë fare lidhje me njëra tjerën. Sepse ështëe drejtë të kuptohet se ato nuk duhet të ndërhyjnë në punën e njëra tjetrës por ato duhet të bashkë punojnë duke qenë se ato janë pjesë e së njëjtës Kushtetutë. Fjala apo konceptimi më i saktë është “Balancimi i Pushteteve” pra që pushtetet kontrollojnë njëra tjerën për të ruajtur balancat e drejtësisë term që ne e kemi dëgjuar shpesh si “check and balance”.

Nëse të treja pushtetet janë të mbuluara me njerëz me integritet dhe të pergatitur, gjërat do të shkojnë më së miri dhe qyteti fiton frymëmarrjen e lirë dhe të freskët në vazhdimësinë e tij të jetës poltiko-ekonomiko-sociale.

Qytetari nuk e mendon të largohet nga vendi i tij në asnjë moment nëse gjërat janë në vektorin e duhur social të drejtësisë dhe ku meritokracia është rrefren i jetës në qytet.

Mund të duket utopike por në fakt nuk është aspak, sepse po të duam ne kjo arrihet.

Mjaft që gjithsecili prej nesh mos të kërkojë atë që nuk i takon dhe me kaq mbaron zgjidhja e problemit.

Utopia dhe distopia; një interpretim filozofik

December 1, 2022 by s p

Dr. Dorian Sevo/

Rutger Bregman është një autor i cili mendon se në botën ku ne jetojmë ka edhe optimistë por edhe pesimistë. Pra në këtë botë ka vend edhe për utopikët por edhe për distopikët. Ai mendon se me kalimin e shekujve jeta është bërë më e lehtë më e mirë dhe më e begatë. Njerëzit ushqehen më mirë se para dy apo katër shekujsh. Jetesa e tyre është përmirësuar dhe kjo falë utopisë e cila është menduar dikur dhe më pas është vënë në zbatim.

Pra në këtë botë ka vend edhe për mirësinë jo vetëm për të keqen. Ai thotë se: “Teksa 84% e popullatës botërore jetonte ende në varfëri ekstreme në vitin 1820, në vitin 1981 kjo përqindje ra në 44 % dhe tani, vetëm disa dekada më vonë, është nën 10%.” (Rutger Bregman 2018).

Në çdo kohë njerëzit kanë menduar për një botë më të mirë. Edhe në mesjetë ata mendonin, duke qenë të zhytyr në mjerim, për një botë më të mirë, për një botë me bollëk ushqimi të mirë. Në kohën mesjetare qarkullonte një utopi për një botë të tillë që quhej Kokein ku kishte pa fund pula dhe pata te egra të pjekura që fluturonin në ajër dhe mjaftonte thjesht të zgjasje dorën për ti kapur.

Shohim që në të gjitha kohërat njerëzit kanë ngritur utopi për mënyrën e tyre të jetesës për të jetuar më mirë. Kjo gjë ndodh në çdo kohë sepse të gjitha kombet kanë pasur utopitë e tyre dhe dëshirën e madhe për të jetuar mirë dhe më mirë dhe në një botë sa më të drejtë apo e thënë ndryshe, në një botë ku shpërndarja e të ardhurave të jetë sa më drejtë, ku të gjithë të kenë mundsinë për të siguruar minimumin jetik. Dhe të kenë një jetë të qetë dhe të mirë në vëllazëri me njëri tjetrin. Pra kjo është një lloj utopie.

Rutger mendon se kohët kalojnë dhe se ajo që është utopike në një kohë të caktuar pas shumë kohësh bëhet realitet, kjo është njëlloj si të krahasosh dëshirat e një mesjetari për jetën me botën e sotme e cila i ka arritur ato dëshira që ai kishte në kohën e tij.

“Për mendjen e një mesjetari, -shkruan historiani holandez Herman Plej, -europa perëndimore e sotme moderne i përafrohet vendit mitologjik me emrin Kokein. Sot kemi në dispozicion ushqime të shpejta 24 orë në ditë, kotrollin e motit, dashurinë e lirë, të ardhura monetare pa punuar dhe operacione plastike për të zgjatur rininë (për tu dukur më të rinj seç jemi).” (Rutger Bregman 2018).

Pra gjërat kanë evoluar aq shumë sa që ajo çka ka qenë utopike në një kohë të caktuar tashmë nuk është.

Ku mund të mendoheshin operacionet plastike në vitet 1300. Sot operacionet plastike mund të bëjnë ndërhyrje të cilat mund të korigjojnë difekte estetike në trupin e njeriut për ti dhënë atij atë çfarë dëshiron ose thënë ndryshe atë që i kishte munguar ose edhe shumë gjëra të tjera që mjekësia sot i ka arritur dhe që në mesjetë ishin jo pothuajse të pamundura por të pamundura. Kohët evolojnë dhe njeriu e gjen veten në një botë më të mirë dhe më të re për sa i përket risive.

Për shembull: “Gjatë ditëve të sotme, ka më shumë njerëz në mbarë botën që vuajnë nga obeziteti se ata që vuajnë nga varfëria.” (Rutger Bregman 2018).

Edhe ky është një dallim shumë i madh. Nëse dikur njerëzit vuanin për një kokërr patate tashmë ka shumë njerëz në botë që vuajn nga obeziteti. Kjo nuk do të thotë se varfëria tashmë nuk ekziston fare por që njerëzit e ditëve të sotme ushqehen shumë herë më mirë dhe me më shumë kalori krahasuar me vitet 1800.

Edhe kriminaliteti në ditët e sotme krahasuar me kohën mesjetare, rilindjen apo edhe me kohën e revolucionit francez është shumë herë me i ulët.

“Në Europën Perëndimore, rastet e vrasjeve janë mesatarisht dyzet herë më të ulëta se në mesjetë dhe, nëse ke pasaportën e duhur, do kesh një siguri të mirë sociale.” (Rutger Bregman 2018).

Pra bota e sotme në krahasim me atë mesjetare duket si kohë e lavdishme ose si një kohë kur utopia mesjetare tashmë është realitet sepse është fakt real.

“Në fakt ne po jetojmë në një botë në të cilën profecitë biblike po bëhen realitet. Ajo që konsiderohej si mrekulli gjatë epokës së mesjetës, tashmë është e zakonshme: të verbërve që u kthehet shikimi , të paralizuarit që ecin dhe të vdekurit që kthen në jetë (bëhet fjalë për njerëzit që marrin goditje elektrike në zemër dhe kthehen në jetë, gjë e cila në mesjetë as që mendohej dhe ata njerëz kosideroheshin të vdekur në atë kohë), për shembull Argus II, një implant truri që u rikthen një masë të caktuar shikimi njerëzve me sëmundje gjenetike në sy.” (Rutger Bregman 2018).

Pra të gjitha këto që përmendëm më sipër ishin të pamundura në mesjetë apo le të themi ae ato shiheshin si revelacione hyjnore. Ato shiheshin si mrekulli, gjëra që mund ti bënte të mundura vetëm Perëndia por me kalimin e kohës shkenca evoloi dhe i ka arritur shumë gjëra që dikur në mesjetë ishin të pamundura. Pra utopia e dikurshme është tashmë me ne jo më një utopi por një realitet.

Jetojmë në një botë ku varfëria në krahasim me shekujt më përpara është shumë përqindje më e ulët. Ku njerëzit kanë shumë më tepër të drejta sesa në epokën mesjetare apo edhe të kohës së rilindjes.

Shohim që jeta është përmirësuar madje ndjeshëm. Njerëzit jetojnë më mirë se më përpara, ata kanë më shumë të drejta dhe më shumë begati në jetën e tyre për shkak të zhvillimeve politike dhe teknologjike sepse spiralja e arsyes e ka depërtuar errësirën e injorancës. Sot jetojmë në një botë ku njerëzit qeverisin me mandate dhe nuk janë të përherëshëm si në mbretëritë mesjetare dikur. Jetojmë në një botë ku pjesëmarrja politike qytetare është shumë më e madhe se shekuj më përpara ku shumë prej qytetarëve nuk kishin as të drejtën të votonin. Seancat e komisionit të ligjeve mund ti ndjekim edhe në televizion drejtpërsëdrejti, gjëra të cilat as që mund të mendoheshin përpara 100 apo 50 vjetësh. Përparimet në shkencë janë tepër të prekshme.

“Disa statistika duken të pabesueshme. Për shembull, pesëdhjet vite më parë, një në pesë fëmijë vdiste përpara se të arrinte moshën pesëvjecare. Po sot? Një në njëzet. Në vitin 1836, njeriu më i pasur në botë, Nathan Meyer Rothschild, vdiq thjesht për shkak të mungesës së antibiotikëve.” (Rutger Bregman 2018).

Janë shumë fakte te cilat na bëjnë të mendojmë se jeta sot është shumë më e sigurt se 1000 vjet apo 500 vjet më parë. Jetojmë në një botë ku ka shumë më tepër siguri se dikur. Ku apikohet mirëqenja sociale dhe minimumi jetik.

“Bota e pasur po përjeton gjithnjë e më pak kriminalitet”, – raportoi përpara pak kohësh The Economist. – “Ka ende kriminelë. Por ata po pakësohen dhe po plaken”.

Por ka edhe shumë autorë të tjerë që mendojnë të kundërtën e kësaj për sa i përket begatisë edhe të mirave që na ka dhënë apo që po na jep kjo botë dhe kjo kohë në të cilën po jetojmë. Një ndër ta është Fransis Fukuyama i cili e sheh me nota pesimiste epokën në të cilën po jetojmë.

“Ne jetojmë në një epokë pasurie dhe bollëku, por sa e vetmuar është kjo gjë. Nuk ka “as art e as filozofi”, thotë Fukuyama. Ajo çfarë ka mbetur është vetëm “kujdestaria e vazhdueshme e muzeut të historisë së njerëzimit” (Rutger Bregman 2018).

Pra ai na thotë që vërtetë në ditët e sotme ka bollëk për të ngrënë por ka gjithashtu një varfëri shpirtërore, gjë e cila si gjithë të tjerat është shumë e rëndësishme për një qytetërim të shëndetshëm.

Pra jetojmë në një botë ku nuk ka as art as filozofi. A ja vlen të jetohet në një botë të tillë. Pra ka për të ngrënë, por shtrohet pyetja a mjafton që njeriu vetëm të ketë për të ngrënë dhe le të jetojë në një botë ku nuk as filozofi dhe as art. Kjo na bën të mendojmë Niçen i cili e ngre lart vlerën e artit duke na thënë se bota pa muzikën do të ishte një gabim shumë i madh. Pra nuk mjafton që njeriu vetëm të ketë për të ngrënë por ai duhet edhe të mësojë, pra të merret edhe me filozofi dhe me art.

Këtë na e thotë edhe Shkrimi i Shenjtë, që njeriu nuk do të jetojë vetëm me bukë por edhe me çdo fjalë që del nga goja e Perëndisë. Kjo nuk do të thotë që njeriu duhet të bëhet një teolog me patjetër por që edhe dija për të ka shumë rëndësi në jetën e tij.

Një autor tjetër interesant për tu përmendur është edhe Herbert Markyze, i cili nuk e sheh edhe me aq optimizëm jetën dhe kryesisht mënyrën e jetesës së ditëve të sotme, dhe vë në dukje problemet e saj.

Shoqërinë e ditëve të sotme Herbert Markyze do ta cilësonte si shoqëria e konsumit, ku njerëzit e kanë mendjen vetëm të konsumojnë dhe në këtë mënyrë bëjnë një vetvrasje të thelbit të tyre. Ata vrasin mendimin duke u kujdesur vetëm për stomakun dhe për dëshirat.

Njeriu për të duhet të jetë shumë dimensional, të merret me shumë gjëra njëherësh, me art me filozofi por edhe me soprt. Njeriu nuk është i gatuar për të bërë një jetë sedentare sikur të jetë një kafshë. Ai në thelb është shumë dimensional por në shoqërinë e konsumit në të cilën ne jetojmë sot ai ka rënë në njëdimensionalizëm ose sedentarizëm.

Pra për të shoqëria e konsumuit është një armik i madh i thelbit të të qenë njeri. Njeriu duhet të ridemensionojë veten vetëm duke u marrë me shumë gjëra. Pra ai duhet të merret dhe me art edhe me filozofi, jo vetëm me gjërat e shpejta që i ofron konsumi i përditshëm qofshin këto ushqime, informacine mediatike të shpejta apo edhe konsumimi i pandërprerë i internetit. Mbase kthimi tek libri tek poezia tek përrallat dhe filozofia do ta shpëtonin njeriun e sotëm.

Por cili është problemi tjetër për njeriun e sotëm lidhur po me utopinë. Bregman do shprehej: “Por, kriza e vërtetë e kohëve tona, e brezit tim, nuk është që në të ardhmen nuk do jemi po kaq mirë apo mund të jemi edhe më keq. Jo, kriza e vërtetë është që nuk kemi ndonjë ide për diçka më të mirë”. (Rutger Bregman 2018).

Pra sot njerzëit kanë rënë në një dembelizëm ku nuk mendojnë më për një utopi të re për të ardhmen, ata mendojnë se me kaq mjafton dhe se jetojnë në një epokë ku nuk ka më nevojë për të ndryshuar asgjë. Por kjo nuk i ndihmon ata sepse gjithmon duhet të kemi aspirata të reja për ta projektuar veten gjithmonë në një të ardhme më të mirë dhe kjo të na bëjë të ecim përpara. Por stanjacioni që i ka zënë njerëzit sot apo siç e dëgjojmë ndryshe të thuhet shpesh limontia bën që njeriu të kthehet në një dembel të kohëve moderne.

Pikëpamje tjetër interesante për këtë botë e parë në mënyrë pesimiste pra disutopike është edhe ajo e filozofit gjerman Artur Shopenhauer.

Për një mendimtar serioz do -shprehej Shopenhauer- bota është e llahtarshme. Dhe më fatlumët në këtë botë janë ata që nuk lindën.

Ka edhe mjaftë mendimtarë të tjerë të cilët ndajnë të njëjtin mendim me Shopenhauerin madje që e kanë shprehur edhe para tij mendimin e tyre se kjo botë është e mjerë.

Një prej tyre është Blez Paskal.

Filozofi francez Blez Paskal e perkufizoji jetën e njeriut si një mjerim të madh si një humbje në errësirën e ekzistencës. Tek vepra e tij madhore “Mendimet” ai shprehej se njeriu është madhështor për vetë faktin sepse e edi që është, që ekziston në botë ndërsa universi për veten e vet nuk e di që është. Për këtë arsye njeriu është më i madh se universi.

Por në dallim nga Shopenhaueri që mendonte se ska shpëtim prej këtij mjerimi njerëzor, Paskal thoshte qe ka nje dalje nga ky mjerim dhe se dalja është besimi tek Krishti.

Thomas Hobbes është një tjetër filozof i cili tha se jeta e njeriut është e vetmuar, e varfër, e praptë, e vrazhdë dhe e shkurtër. Këtë gjë ai e citon tek libri i tij titulluar “Mbi Njeriun”.

Gjithashtu Ai mendonte se njeriu është ujk për njeriun dhe se kjo nuk duhet të vazhdonte më, dhe se e vetmja gjë që mund ta ndalonte këtë fakt ishtë shteti i cili nuk do lejonte që njerëzit të ishin të dhunshëm, me njëri tjetrin. Njerëzit janë në një konkurencë të vazhdueshme me njëri -tjetrin dhe kanë kaq shumë cmirë saqë në mungesë të shtetit ata mund ta lëndonin njëri -tjetrin derisa edhe mund ta vrisnin. Në gjendjen natyrore njeriu është një ujk për njeriun, aty ai mendon vetëm për interesat e tij.

Edhe Niçe në veprën e tij monumentale “Kështu foli Zarathustra” mbështetur në mësimet e Zarathustrës na thotë se kjo jetë nuk është gjë tjetër veçse: jetë, vuajtje, rreth. Pra një cikël i pandërprerë që përsërit veten në vuajtje.

Dhe për ta përmbyllur do thoja që në jetën e njeriut jetojnë sëbashku edhe utopia edhe distopia, edhe e mira edhe e keqja. Ajo që na mbetet nuk është gjë tjetër veçse të mbajmë qëndrimin që na duket më interesant.

JOHN RAWLS- DREJTËSIA SI PAANSHMËRI

November 21, 2022 by s p

Dr. Dorian Sevo/

John Rawls na thotë se jeta e mirë e një shoqërie vjen vetëm kur shanset për të arritur diçka janë të barabarta dhe kjo mënyrë do na çonte drejt progresit të vërtetë në shoqëri.

Rawls shprehet se: “Në veçnati, le të supozojmë se pabarazitë themelore sociale dhe ekonomike konsistojnë në dallimet e perspektivave jetësore të qytetarëve (perspektivat e tyre përgjatë gjithë jetës ), tek sa në këto dallime ndikojnë gjëra të tilla si prejardhja klasore, dhuntitë natyrore, oportunitetet për arsimin dhe fati i mirë ose i keq në rrjedhën e jetës.” (John Rawls 2007).

Pra sipas Rawls-it pabarazitë ekonomike dhe sociale vijnë si pasojë e prejardhjes klasore sepse jo të gjithë ne vijmë nga familje të njohura ose siç i njohim ndryshe me reputacion dhe kjo gjë për ata që vijnë nga një familje me reputacion është një avantazh në fushën e betejës jetësore, për të mbijetuar në shoqëri me dinjitet dhe shëndet.

Sipas Rawlsit njerëzit që kanë prejardhje klasore më të mirë se disa të tjerë janë më të favorizuar në jetë dhe për ketë arsye e kanë zgjidhur problemin ekonomik sa për të jetuar me dinjitet. Por nëse shoqëria vazhdon e punon e sillet në këtë mënyrë lë pas dore personat që janë talente por që nuk kanë prejardhje klasore të mirë apo favorizueze në terma rawlsian dhe rrjedhimisht këta individ humbin duke mos i pasur shanset për të konkuruar me ta.

Por sipas Rawls-it në këtë betejë nuk humbin vetëm personalisht këta individ të talentuar por edhe shoqëria mbarë që si pasojë e favorizimeve të njerzëve me pushtet dëmton veten duke i’u ofruar shërbim pa cilësi vetes së saj për hir të interesave të një grupi njerzish. Kjo duke pasur parasysh çdo lloj pune, private apo edhe në administratë shtetërore.

Një pabarazi tjetër por që është natyrore pra jo e shkaktuar nga njerëzit është edhe ajo që lidhet me dhuntitë natyrore.

Ne dallojmë nga njëri tjetri sepse natyra dikujt i ka dhënë një talent e dikujt jo, edhe kjo sipas tij është njëlloj pabarazie.

Një lloj pabarazie tjetër sipas tij është edhe fati i mire ose i keq në rrjedhën e jetës.

Sepse dikush mund te sëmuret e dikush jo.

Dikush mund të ketë probleme familjare e dikush jo, pra janë edhe disa disavantazhe që na i sjell fati ose jo.

“Dy principe të drejtësisë

a) çdo person ka të drejtën e patjetërsueshme për një sistem plotësisht adekuat lirish themelore të barabarta, i cili është i pajtueshëm me të njëjtin sistem lirish për të gjithë;

b) pabarazitë sociale dhe ekonomike duhet të plotesojnë dy kushte: së pari , duhet të jenë të lidhura me pozita e pozicione të arritshme për të gjithë në kushtet e barazisë autentike të oportuniteteve; dhe, së dyti , duhet të sjellin maksimumin e perfitimit për pjestarët më të pafavorizuar të shoqërisë.” (John Rawls 2007).

Sipas Rawls-it përpara ligjit duhet të jenë të gjithë të barabartë dhe rrjedhimisht duke qenë të gjithë të barabartë përpara ligjit ne jemi edhe përpara mundësive që ekzistojnë në shoqëri. Nëse ligji është në të vërtetë i barabartë për të gjithë kjo gjë i jep mundësinë të gjithëve të konkurojnë në një botë e cila do të sillte më pas meritokracinë.

Ndërsa nëse ligji do funksiononte si tek “Ferma e Kafshëve” e Orwellit, ku ai shprehej se: “Të gjithë janë të barabartë por disa janë pak më të barabartë.”

Kjo gjë e cila tingëllon si një batutë e fortë dhe e gjetur filozofike na jep në pasqyrim të plotë mënyrën se si funksionojnë shoqëritë jo meritokratike por që pretendojnë fuqishëm se janë shoqëri që e zbatojnë ligjin dhe madje janë tërësisht të paanshëm me qytetarët e tyre në çdo situatë të jetës.

Meritokracia nuk është gjë tjetër veçse përputhja e talentit të duhur me punën që duhet të bëjë në shoqëri.

E kundëta është padrejtësi.

Pikëpamja tjetër e Rawlsit është edhe për të mirat publike më të mëdha të cilat duhet të organizohen nga shteti për të sjell maksimumin më të madh të përfitimeve për pjesën më të pafavorizuar të shoqërisë, pra për pjesën më vulnerabël.

Po për pabarazitë sociale Rawlsi shprehimisht thotë se:

“Për këtë qëllim, themi se barazia autentike e oportuniteve (shanseve) kërkon jo thjeshtë që pozitat publike dhe pozicionet sociale të jenë të arritshme në kuptimin formal, por të gjithë duhet të kenë akses për ti arritur ato”(John Rawls 2007).

Pra ai thekson se të gjithë duhet të kenë akses për ti arritur postet publike.

Pra jo thjesht në kuptimin formal por që të gjithë të kenë realisht akses për ti arritur.

Po marrë si shembull punësimet në administratën publike ku të gjithë janë të barabartë formalisht përpara ligjit për të konkuruar për një vend pune, por jo të gjithë mund të kenë akses të vërtetë për ta arritur atë vend pune, sepse ndërhyrjet e padrejta për vendin e punës prishin barazinë që duhet të ekzistojë përpara ligjit, dhe rrjedhimisht shpallet fitues interesi dhe prejardhja familjare.

“Për ta specifikuar idenë e shanseve reale, ne themi: duke supozuar që ekziston një shpërndarje dhuntish natyrore, ata që kanë të njëjtin nivel talentesh e aftësish dhe të njëjtin vullnet për ti perdorur këto dhunti, duhet të kenë të njëjtat perspektiva për të qenë të sukseshëm, pavarsisht nga prejardhja e tyre klasore, nga klasa në të cilën kanë lindur, dhe për t’i zhvilluar ato deri në moshën e arsyes.”(John Raëls 2007).

Pra Rawlsi kërkon të thotë se në një grup njerëzish që janë një lloj të talentuar duhet të konkurojnë të gjithë për një vend pune, por jo thjesht formalisht por të kenë akses real të gjithë njëlloj dhe të fitoj më i miri, përndryshe nuk ka kuptim që konkurimi të kryhet dhe më pas të fitoj jo më i miri por ai që është përzhgjedhur me anë të ndërhyrjeve.

Duhet të dimë që thebi i lirisë dhe i demokracisë janë shanset e barabarta. Nëse shanset nuk janë të barabarta atëherë është krejt e kotë të hysh në garë dhe të shpresosh të fitosh në një kohë kur fituesi është përzgjedhur me njohje.

Të shpresosh në këto kushte është e ngjashme me Tantalin i cili ndodhej në vende plot me fruta dhe mundësi të shumta por sapo dëshironte ti kapte, ato vaniteshin dhe zhdukeshin.

Rawlsi këmbëngul që shanset duhet të jenë të barabarta pavarësisht se kush je dhe se nga vjen, përndryshe shoqëria duke mos pasur shanse të barabarta për të arritur të mirat publike, ngelet në stanjacion ose edhe më keq në regresion.

Kjo do të sillte mos funksionimin e institucioneve të cilat do të ishin të mbushura me njerëz të paaftë të cilët nuk do të dinin ti shërbenin në mënyrën e duhur shoqërisë ose e thënë ndryshe të keq shërbenin.

Prandaj shanset e barabarta pa marrë parasysh prejardhjen klasore janë diçka tepër e rëndësishme për mirë funksionimin e shtetit dhe të shoqërisë rrjedhimisht.

Pra çdo njeri ka të drejtën të përfitoj nga talenti i tij dhe nuk duhet të penalizohet se nuk ka njohje për të arritur atë që ai do, duke u penguar nga padrejtësitë sociale të cilat e bëjn drejtësinë të anshme.

Një pikë tjetër e rëndësishme për Rawlsin në këtë libër është edhe mundësia e barabartë për tu arsimuar, pasi ai e sheh arsimimin si një të drejtë themelore shumë të rëndësishme për shoqërinë, pasi ai ndikon në zhvillimin e mëtejshëm të një shoqërie.

Rawls shkruan:

“Shoqëria duhet të vendosë gjithashtu, ndër të tjera, barazinë e oportuniteteve të arsimimit për të gjithë, pavarsisht nga të ardhurat familjare”(John Raëls 2007).

Për të barazia e oportuniteve për arsimim është shumë e rëndësishme, dhe shoqëria duhet të bëj çmos që të gjithë qytetarët të kenë mundësi për një arsimim të mirë pavarsisht të ardhurave familjare, sepse kjo do të ishte një gjë në dobi të gjithë shoqërisë.

Këta njerëz të arsimuar mirë do ti shërbenin po kësaj shoqërie. Pra arsimi për Rawlsin është një gjë shumë e rëndësishme dhe ai këmbngul shumë në këtë pikë.

Në pikëpamjen time kjo lidhet edhe me tarifart e universiteteve të cilat duhet të jenë të arritshme për çdo target grup social, sepse arsimimi është një e drejtë bazë.

Arsimimi bën qytetarin dhe rrjedhimisht arsimimi më i mirë do të na sillte qytetarë më të denjë.

E njëjta gjë vlen edhe për të drejtat politike, ku Rawlsi shprehimisht thotë:

“Vlera autentike e lirive politike u siguron qytetarëve me dhunti dhe motivim përafërsisht të njëjtë shanse pak a shumë të barabarta për të ndikuar në politikën e qeverisë dhe për të arritur pozicione me autoritet pavarësisht nga klasa e tyre ekonimike e sociale.”(John Rawls 2007).

Pra edhe në këtë pikë për të ndikuar në politikë shoqëria duhet tu jap shanse të gjithëve për të patur akses pavarësisht se nga ç’klasë sociale apo ekonomike vijnë.

Të gjithë duhet të kenë akses njëlloj pra nuk u duhet mohuar e drejta, më pas puna dhe talenti le ta bejë diferencimin por nuk duhet tu’a mohojmë këtë të drejtë, thjeshtë sepse vijnë nga një klasë ekonomike dhe sociale e varfër.

Nëse ndjekim ketë linjë arsyetimi pra duke vendosur në poste publike vetëm njerëz që vijnë nga klasa ekomike dhe sociale te ngritura por që nuk kanë talente dhe nuk punojnë për të qenë më të mirë në profesionet e tyre, në këtë mënyrë ne nuk bëjmë gjë tjetër veçse dëmtojmë shoqërinë duke i dhënë shërbime më të dobëta. Kjo është arsyeja sipas Rawlsit që të gjithë duhet të jemi të barabartë përpara mundësive dhe më i talentuari le të fitojë dhe të ketë akses jo vetëm formal por të vërtet për të marrë atë që i takon në shoqëri duke konkuruar në një ambienjt të paanshëm dhe në këtë mënyrë nuk fiton vetëm ai por e gjithë shoqëria e cila do ketë një shërbyes më të mirë.

Gjithsesi Rawlsi na shpjegon edhe sesi u prish ky rend i drejtë social duke u nisur sipas tij që nga pozicioni fillestar i shoqërisë ku realisht të gjithë ishim njëlloj të barabartë. Ai na e shpjegon në këtë libër se si u prish ky rend dhe përse.

Ai shkruan: “Edhe nëse gjendja fillestare mund të ketë qenë e drejtë dhe nëse kushtet e mëpasme sociale mund të kenë qenë po ashtu të drejta për një farë kohe, rezultatet e akumuluara nga marrëveshjet e shumta të veçanta, të supozuara si të drejta, në të cilat kanë hyrë individët dhe shoqatat e ndryshme, do të mund t’i gërryenin, në një perspektivë të largët, kushtet e nevojshme paraprake të një marrëveshjeje të lirë e të paanshme. Sasira të mëdha pasurie dhe pronash mund të grumbullohen në duar të pakta dhe ky lloj përqëndrimi do të gërryente, me gjasë, barazinë autentike të oportuniteteve, vlerën autentike të lirive politike, e kështu me rradhë.” (John Rawls 2007)

Pra prej këtij pasazhi të Rawlsit kuptojmë se shumë marrveshje që janë bërë në emër të së drejtës të ndodhura këto ndër kohë dhe vite kanë gërryer sistemin e vërtetë të së drejtës që ka qenë në gjendjen fillestare. Sepse duke vendur një grup njerëzish se çfarë është e drejtë, ndër vite ata e kanë deformuar të drejtën e vërtetë dhe reale. Sepse ata kanë vendosur se çfarë është drejtë për ta dhe për xhepat e tyre dhe jo së çfarë është e drejtë për pjesën më të madhe dhe më vulnerabël të shoqërisë dhe për më tepër për ata që kanë më shumë nevojë për drejtësi.

Kohët e fundit ne kemi dëgjuar se si koorporta të mëdha ndërhyjnë nëpërmjet lidhjeve të tyre që parlamenti të bëj ligje të cilat i fovarizojnë ato dhe në këtë mënyrë padrejtësia e tyre mund të vazhdojë në mënyrë legale duke qenë se pas miratimit të ligjit ne parlament aktiviteti i tyre do të jetë i mbrojtur nga korraca ligjore dhe në këtë mënyrë do jenë të qetë të punojnë pa u shqetësuar sepse tashmë ligji e thotë një gjë të tillë. Dhe në këtë mënyrë pasurohen një grup njerëzish dhe pjesa tjetër e shoqërisë ngel e varfër. Por kjo nuk është një drejtësi e paanshme sipas Rawlist.

Për të drejtësia si paanshmëri e ka fokusin e saj te pabarazitë në perspektivat jetësore pra në të ardhmen e qytetarëve duke pasur parasysh këtu të gjithë rrjedhën e jetës së tyre.

Pra me pak fjalë Rawlsi interesohet për të gjitha pabarazitë që kanë njerëzit që nga lindja e tyre dhe gjatë gjithë zhvillimit të jetës së tyre. Pra a ka pasur drejtësi në kurimin njëlloj në spital për një pasur apo politikan dhe një të varfëri. A ka pasur drejtësi dhe shanse të barabarta për fituar një vend pune si për një të varfër ashtu edhe për një person që e quajmë me ndikim apo me njohje.

A janë të gjithë student njëlloj të barabartë në momentin që kanë mbaruar studimet për të zënë një vend pune dhe për të jetuar me dinjitet. Pra të ketë një konkurim të drejtë dhe të paanshëm i cili ti japë mundësi atij që është më miri të fitoj.

Pra sipas Rawlsit një shoqëri e drejtë dhe e begatë realizohet vetëm nëse të gjithë pjesëmarrësit e kësaj shoqërie kanë realisht shanse të barabarta, pra si një pistë vrapi ku të gjithë nisen njëlloj prej startit dhe më i shpejti fiton. Vetëm në këtë menyrë duke e mbrojtur drejtësinë si paannësi tamam si një ekuilibër peshoreje, vetëm në këtë mënyrë një shoqëri mund të eci përpara.

Përndryshe prishja e ekuilibrit të drejtësisë sociale i shërben vetëm një grupi të vogël njerëzish duke dëmtuar pjesën më të madhe të shoqërisë.