Darkë organizuar nga Shoqata atdhetare “Dukagjini” në Miçigan për përkrahjen e ngritjes së përmendoreve të heroit Mehmet Shpendit dhe Profesor Dr. Martin Camaj./
Paraqitur nga Dr. Gjeka Gjelaj, PhD./
21 Shkurt, 2015/
Imperial House/
Clinton Township, Michigan/
Ne Foto: Autori ne nje fotografi me Ipeshkevin e Kosoves Dode Gjergji/
Fort të nderuar famullitarë ( in absentia) Dom Ndue Gjergji dhe Dom Fran Kolaj, të nderuar përfaqësues të shoqarave atdhetare ,Organizata Panshqiptare “Vatra, më në krye zotëri Alfons Grishaj, shoqata “Mirdita” më në krye zotëri Kujtim Qafën, shoqata “Malsia e Madhe” më në krye zotëri Lek Gjonaj dhe present sonte sekretari zoti Luigj Gjokaj, kolegë të nderuar, intelektual të fushave të ndryshmë, bashkatdhetar, vëllezër dhe motra, dashamirës të Dukagjinit legjendar:
Mirmbrëma dhe mire se u takume në Dukagjin, gurrë e pashterrur e burrërisë, trimërisë, mikpritjes dhe diturisë shqiptare.
Jam mirnjohës shoqatës “Dukagjini” në Michigan, më në krye zotëri Nikolin Shytin që me nderuan me këtë detyrë:
Shkurtimisht të ju paraqes figurën madhështore dhe shume dimencionale te shkrimtarit, poetit, albanologut, dhe studiusit me renome boterore Profesor Doktor Martin Camaj me rastin e iniciativës atdhetare dhe lavdi plote: Ngritja e përmendores së trimit mbi trima Mehmet Shpendit – shaljanit te tete dhe gurit te cmuar te letersise dhe kultures shqiptare, birit te denjtë të Dukagjinit, Profesor Martin Camaj.

Kjo është një nderë e madhe për mua dhe në të njejtën kohë obligim i madh që unë do të mundohem ta kryej simbas mundësisë me gjithë shprit dhe zemër ashtu si I meriton nji dhe të vetmit Martin Camës.

Unë duke falenderuar Dom Prenk Ndrevashen, veteranin dhe mbrojtësin më të spikatur të emigrantit shqiptar, si dhe mikun dhe bashkëpuntorin tim më të shtrenjtë, Profesor Camen e kam takuar në Rromë kur unë isha në studime pranë fakultetit filozofic Urbaniana dhe ai ishte duke mbaruar studimet post universitare në universitetin e Rromës. Më perkujtohet mirë takimi i parë në Circolo Delli Albanesi në Rromë në praninë e Profesor Ernest Kolicit, piktorit Lin Delisë, At Vincens Malaj, Albert Akshisë, At Daniel Gjecaj, piktorit Gjelosh Gjokaj, dhe kolonelit anglez Robert McEever. Një fytyrë e shëndritshme, e ëmbël, e dashtun, dhe elegante.
Gjithashtu kam pasur fat që për herën e fundit ta takoj Profesor Camen këtu në Michigan tek kisha e vjetër në Beverly Hills, gjatë vizitës së fundit që ai i bëri mikut të shtrenjtë Dom Prekës. Pra, ju flas nga zemra dhe përjetimet personale.
Profesor Martin Camaj, simbas dokumentave ne disponim dhe burimeve të sakta, ka lindur me 21 Korrik te vitit 1925, megjithëse përmendet edhe viti 1927. Lindi nga një familje e një njohur të Dushmanit në Dukagjin nga baba Kol Camaj dhe nana Terezja e lindun në Prekal. Kola dhe Terezja, prindërit e Martinit, si dhe shumë të tjerë në fshat, në atë kohë jetonin një jetë të qetë baritore dhe bujqësore. Konditat e jetës ishin shumë të vështira dhe mundësitë aq më të vogla. Luftërat dhe tragzimet e pa ndara e bënin jetën edhe më të vështirë. Për të mbijetuar duhej vullnet i fortë, punë e pandarë, dhe sakrifikime maksimale e të pa numërta. Sa ma shumë fëmijë që një familje kishte, nëpër malësina, sic e dini edhe juve vetë, aq më e fortë konsiderohej për arsye të ndryshme egzintenciale.
Martini ishte djali i parë në mes të shtatë fëmijëve me të cilët Zoti kishte bekuar familjen e Kolës dhe Terezes. Neve që jemi lind dhe rritur në një ambient të tillë nuk kemi nevojë spjegimesh as sqarimesh sepse atë e kemi përjetuar dhe smund ta harrojmë. Jeta e profesor Camës në fëmijëri është pasqyrë e jetës në përgjithësi në malet e malësisë dhe për këtë gjë Profesor Camaj do të vuajnë tërë jetën.
Kur Martini ishte ende i vogël në atë zonë ishte famullitar At David Pepa, i cili kryente veprimtarinë e tij pastorale dhe atdhetare me nji përkushtim të zellshëm dhe bindje të pa tundur. Ai besonte në njeriun malësor, besonte në potencialin e tij, besonte në formimin e tij, besonte në mundësinë e arritjeve nëse kushtet ishin të përshtatshme. Ai, pra At Pepa vërejti në sytë e Martinit të vogël një mundësi “yll drite” të ardhshmërisë. Shfrytëzoj rastin dhe në mirësinë e tij bindi prindërit që ta lejonin djalin e parë të tyre që të zbriste në kryeqytetin e kulturës, atdhetarizmit, dhe të përparimit shqiptare, në Shkoder. Kështu edhe ndodhi.
Martini ishte vetëm 7-vjec kur u dërgua në kogjegjin e Shën Francesk Saverit. Ky ishte nji fat për Martinin, sikurse ishte fat për shumë të rinjë të malësinave, sepse ata do të dorëzoheshin për tu kalitur porsi ari në zjarrm nga duart e edukatorëve më të famshëm që ishin të mbledhur në kolegjin Saverian. Ky kolegj ishte nën drejtimin e shoqërisë së Jezuitve “Le Missioni Volante” dhe nën udheheqjen e të pavdekshmit At Daniel Dajanit.
Nëpër ato banka të shkollës ku kaloi Martini kishin kaluar më parë Imzot Lazër Mjeda, Imzot Luigj Bumci, Imzot Prek Doci, At Anton Xanoni, i famshmi Faik Konica, Legjendari Luigj Gurakuqi, dhe shumë e shumë të tjerë që u bane drita dhe fuqia shpirtërore dhe intelektuale e Shkodres dhe tërë Shqipërisë.
Lufta e dytë botërore dhe dimri i stuhishëm e më i egërt komunist e nxen Martinin dhe shokët e tij porsi bora e papritur si i nxen bora lulet e pranverës duke iua nxanë frymë dhe ngri gjakun. Martini ishte në lulëzim të tij intelektual she shpirtëror por kopshti në të cilin ai ishte rritur tashmë ishte mbuluar nga shtërngata komuniste dhe shpëtimi i vetëm ishte largimi nga ky kopsht plot lule të kendshme dhe erëdhënëse të diturisë dhe përparimit shqiptar. Kështu fillon golgota e Profesor Camës dhe e mijëra intelektualëve dhe atdhetarëve të vërtetë shqiptarë.
Mbasi punoi si mësues i vetëm në Prekal, në kushte të jashtëzakonshme por me një entuziazëm të pa shoq, dhe duke parë rrezikun që i kanosej, së bashkut me Franceskanin At Daniel Gjecaj, duke mos patur tjetër rrugë dalje përvec vdekjes, arratisen në Jugosllavinë e atëhershme. Kush mund ta mendonte se cfarë do të ndollte? Kush mund ta paralajmëronte rrugën e Kalvarit nëpër të cilen porsa filluan udhëtimin e tyre martirët kombëtar? Kush mund ta mendonte se kjo do të ishte shkëputja fizike e përgjithmonshme, pra rruga pa kthim e Profesor Camës dhe shumë klerikë, patriotë, dhe intelektualë dhe atdhetar shqiptar? Kjo arratisje e pa dashur, problematike, dhe pothuajse e pa pranueshme, ishte një perdhunim në mos më tepër një masakrim dhe deformim i vetë persones, që Martini me kolegët e vet kurrë nuk do ta harronin. Ishte lamtumira e fundit e Shkoder lokes, dhe në të njëjtën kohë, ishte ballafaqim me një realitet të ri që Martini do ta luftonte dhe kundërshtonte herë pas herë deri në mosbesim.
Mbas studimeve dhe krijimtarisë në Beograd dhe në Prishtinë, Profesor Camaj emigron në Itali dhe përqendrohet në qytetin e përjetshëm të Rromës. Arritja e tij në Rromë ishte një gëzim i madh dhe nji ngjarje tejet e rëndësishme sepse ai menjëherë inkuadrohet në rrethin më të ngushtë të inteligjencës shqiptare të mbledhur rreth të pavdekshmit profesor Kolicit, i cili kurrë nuk ka munguar për ta theksuar sa fat ishte për te dhe për “Shejzat” ardhja e Martin Camës në Rromë. Ai emërohet kryeredaktor dhe në te njëjten kohë vazhdon studimet e doktoraturës në fakultetin e filozofisë dhe letërsisë pranë universitetit të Rromës ku dhe mbron me sukses te shkelqyer suma cum lade tezën Il Messale Di Gjon Buzuku: Contributi linguistici allo studio della genesi.
Meshari i Gjon Buzukut: Kontributet gjuhësore rreth studimit të rrjedhjes.
Për tiu afruar shpirterisht, por edhe realisht ambientit malor te Dukagjinit, Profesor Camaj kërkon një vend malor sa ma afër ambjentit të Dukagjinit dhe këtë e gjen në Alpet Gjermane në kufi me Austrinë.
Një ndër objektivat dhe qëllimet kryesore të doktorit të ri të porsa krijuar në Rromë ishte që në cdo kusht të hapte katedrën e studimeve albanologjike pranë universitetit në Mynih, ku ai e kuptonte mirë se inteligjenca e Evropës do ta shqyrtonte me kujdes dhe përkushtim cështjen e gjuhes, të kulturës, dhe të kombësisë shqiptare. Me shumë vështirësi dhe sakrifikime por me një bindje të pathyeshme dhe qëndrim guri, ai këtij qëllimi ia arriti. Kjo ishte arritja më e madhe, në mendimin tim, që e qetësonte Martin Camen në mënyrën akademike dhe shpirtërore. Kishte hapur një front lufte me pendë të cilën ai do ta mbronte deri në frymën e fundit të jetës së tij.
Ai, pothuajse në moshën më të mirë të burrnisë shqiptare, kishte vetem 67-vjet, me 12 Mars të vitit 1992, ndërroi jetë me zemër të brengosur, pa parë dhe shijuar për herë të fundit bjeshkët e larta dhe malet e gjelbërta të Dukagjinit të cilave ai aq bukur iu këndoi.
Vdiq në një fshat malor gjerman i quajtur Lengries, në Baverinë e Eperme te Gjermanisë mbas një vuajtjeje të rëndë dhe të gjatë nga një sëmundje e pashërueshme, në duart e dashurisë së tij, bashkëshortes Doktoreshës Erika Camaj. Kështu pushuan njiherë e përgjithmonë trupi, mendja dhe shpirti i nji besnikut të pa shoq, nji poetit të kalitur, të nji shkrimtarit poliandrik, te një albanalogut më të shquar dhe me renome boterore, si dhe profesorit të rendit të parë që vështirë ma malet e Dukagjinit do të lindin shoqin e tij!
Martin Camaj ishte sikur hala e peshkut në fytin e kalbur të agjentëve komunistë shqiptar, të cilët rreptësisht ndaluan cdo mundësi kontakti ndërmjet lexuesit shqiptar dhe burimeve letrare shume diemsionale te tijat për arsye se e kishin kuptuar me kohë se ai do të depërtonte thellë në zemrën dhe mendjen e cdo lexuesit shqiptar, duke krijuar kështu një mundësi kundërshtimi apo opozite të rregjimit totalitar. Sa mëkat ishty kjo gjë! Sa dam i madh që ju bë atdheut! Ndërsa bota perëndimore si dhe ajo lindore ushqeheshin në nektarin e bukurisë letrare dhe poetike të Martin Camaj dhe ndërsa studjusit ma të spikatur të shkencave albanologjike orvatesheshin për ta kuptuar thellesinë e mendimeve te Profesor Cames, e ashtegjujtura “inteligjenca shqiptare” nën rregjimin komunist ushqehej me rrena e kacarrena, fantazma, e pretendime boshe të krijuara nga frika dhe tmerri i diktaturës.
Diamanti mbetet diamant dhe heret apo vonë, kur të zbulohet shkëlqen me gjithë bukurinë e tij. Edhe profesor Martin Camaj, edhe pse pak me vonesë, tashmë eshtë i zbuluar dhe i vendosur ne pedestalin e merituar të letërsisë dhe albanologjisë shqipe prej nga ai pedestal më kurre nuk do të largohet. Në ungjillin e Shën Markut 12:10 është shkruar se ndërsa Jezusi po u fliste në shëmbulltyra ndër të tjera iu tha: “po a nuk i keni lexuar këto fjalë në shkrimin shenjtë: guri që ndërtuesit e qitën jashtë përdorimit u bë bërë gurë këndit; kjo eshtë vepër e Zotit, se cmrekulli në sytë tonë!”
Mendoj se në rastin e Dr. Camajt provania e Hyjit u tregua kjartas. Trashamanët, injorantë dhe egoistë, gjysmake në mëndje dhe të falimentuar në shpirt, gërgasa dhe shpifës, që për qëllimet e veta janë munduar në cdo mënyrë ta zdeshin dhe ta dëmtojnë deri në asgjësim figurën shëndritëse të Martin Camajt. Ishte i përjashtuar, ishte i mohuar nga armiqtë, por më në fund triumfoi ashtu sic triumfojnë të drejtët.
Këtë e konfirmojnë vetë faktet se ne 2002 i jepet cmimi i lartë Penda e Artë (Çmimi Penda e Artë jepet prej Ministrisë së Kulturës dhe Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë) si dhe në Tetor te vitit 2010, ish-presidenti shqiptar Bamir Topi, i jep nderimin më të lartë urdhërin “NDERI I KOMBIT”.
Për hir të kohës, po theksoj tri periudhat kryesore të krijimtarisë letrare të Martin Mamaj, duke vetëm përmenduar atë shkencore, që është një ndër më të pasurat.
Krijimtaria Poetike
Periudha e parë që unë do ta quaja: periudha kosovare fillon me botimin e “Një fyell ndër male” e botuar ne vitin 1953 në Prishtinë dhe duke vazhduar me botimin e dytë, “Kanga e Vrrinit” Prishtinë 1954. Ka mendime të ndryshme dhe të vlefshme por botimi i këtyre dy veprave mbyll periudhën e jetës poetike në ish Jugosllavi dhe Kosovë.
Periudha e dytë eshtë periudha italiane. Unë kisha më mirë me thëne italo-arbëreshe.
Në kontrast me atë të Kosovës, në Itali profesor Camaj frymëzohet më së fortit nga shkrimtari i njohur italian Giuseppe Ungaretti. Në Rromë ai boton “Legjenda” 1964 si dhe nji varg të gjatë të artikujve dhe studimeve të botuara nëpër të përkohshmet e sidomos në “Shejzat”.
Periudha e tretë është periudha gjermane. Në këtë periudhë Profesor Camaj boton tre libra poetik të cilët i japin pothuajse famë botërore.
1. Lirika mes dy moteve. Mynih 1967.
2. Njeriu me vete e me te tjerët. Mynih 1978.
3. Poezi – 1953-1967. Mynih 1981.
Krijimtaria në prozë
Martin Camaj e fillon krijimtarinë e tij në proze me nji tregim të gërshetuar ne prozë dhe vjershë të titulluar Diella, e botuar ne Rrome ne vitin 1958.
Rrathet – roman botuar ne Mynih në 1978.
Shkundullina (tërmet, shënimi im)- prozë . Mynih 1981.
Karpa- Rromë 1987.
Loja mbas darkes – Dramë. Mynih 1981.
Kandili argjandit – Dramë. Kozencë 1981.
Dranja – matringale. Mynih 1991.
Këtë paraqitje të shkurtër, por nga zemra, dhe me admirimin më të thellë ndaj kësaj figure kolosale, po e përfundoj duke ju lexuar vargjet e poezisë së tij titulluar Vendit tem
Kur të vdes , le të bahem bar
Në malet e mia në pranverë
Në vjeshtë do të bahem farë.
Kur të vdes, le të bahem ujë
E fryma eme avull
Në fush do të bie shi.
Kur të vdes , le të bahem gur
Në skajin e vendit tim
Të qindroj kufi.

Të përjtshme le të mbesin përkujtimet e heroit të kombit Mehmet Shpendit dhe albanalogut, poetit, dhe shkrimtarit të pendës së artë Dr. Martin Camës.
Shtesë për ata që deshirojnë ta kenë një pasqyrë më detale dhe të përpiktë të veprave të Martin Camës.
1953 Në Prishtinë boton vëllimin e parë me poezi me titull Nji fyell ndër male.
1954 Del vëllimi i dytë me poezi, Kanga e vërrinit.
Mâ vonë, autori distancohet prej dy vëllimeve fillestare dhe konvencionale
1958 Në Romë botohet Djella, roman me intonim poetik dhe i përshkuem me vjersha
1964 Në Romë del vëllimi poetik Legjenda
1967 Në Munih dalin, si botim i autorit: Lirika mes dy moteve, kryesisht vjersha të përpunueme nga faza e mâparshme Rrathë, roman Njeriu më vete e me tjerë, poezi
1981 Poashtu si botim i autorit dalin në Munih: Shkundullima, novela dhe nji dramë
Poezi 1953-67, vjersha të zgjedhuna Dranja. Madrigale. Prozë poetike
1985 Me titull Poesie në Palermo botohet përkthimi italisht i librit Njeriu më vete e me tjerë prej Francesco Solanos.
1987 Në Munih, Camaj boton librin Karpa, në të cilin eksperimenton me elemente të romanit fantastik
1990 New York. Në edicionin shqip-anglisht (përkthyesi: Leonard Fox)
Selected Poetry botohen për herë të parë dy ciklet poetike Nema dhe Buelli
1991 New York-Munih: Palimpsest, poezitë e fundit të botueme prej Martin Camajt, prapë si botim dygjuhës shqip-anglisht me përkthimin e Leonard Fox
1991 Në Munih del vëllimthi Gedichte, botimi i parë në gjermanisht, përkthye prej Hans-Joachim Lanksch
1993 Në Cosenza (Kozencë) të Italisë botohet drama Kandili Argjandit, në të cilën Martin Camaj punonte akoma në shtratin e vdekjes
1994 Në Prishtinë del Djella, version i përpunuem prej Camajt i romanit të vjetit 1958
1996 Në Tiranë botohen pesë vëllime me nji pjesë të veprave të Martin Camajt. Edicioni asht parapa me përfshî nantë vëllime. Botimin e përkrah Ministria e Kulturës. Kështu merr fund anatemizimi i disa dekadave i Martin Camajt. Mbas fitores së Partisë Socialiste në zgjedhjet parlamentare më 1997 thuhet se »Martin Camaj nuk botohet më«.
1998 Në Munih del përkthimi gjermanisht i Palimpsestit, përkthye prej albanologut prof. Wilfried Fiedler
1998 Në Tiranë, Martin Camajt i jepet post mortem nderimi mâ i nalt letrar i Republikës së Shqipnisë, Penda e Artë. Çmimi Penda e Artë jepet prej Ministrisë së Kulturës dhe Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Nji ditë para dhanies solemne të Çmimit njoftohet tërhjekja e tij, dmth. se Çmimi nuk i jepet Martin Camajt.
1999 Në Klagenfurt, me titull Weißgefiedert wie ein Rabe, del përkthimi gjermanisht i vëllimit Njeriu më vete e me tjerë, përkthye prej Hans-Joachim Lanksch
2000 Në Pejë, redaktue prej Rexhep Ismajlit, del vëllimi Lirika, botimi gjer më tani mâ i plotë i poezive të Martin Camajt, përfshir edhe poezi prej trashigimisë letrare të Martin Camajt.
2002 Në Tiranë, Çmimi letrar Penda e Artë i akordohet Martin Camajt
Vepra Shkencore të Profesor Martin Camës
Il “Messale” di Gjon Buzuku. Contributi linguistici allo studio della genesi, Shêjzat, Roma 1961.
Albanische Wortbildung. Die Bildungsweise der älteren Nomina, Harrassowitz, Wiesbaden 1966.

Lehrbuch der albanischen Sprache, Harrassowitz, Wiesbaden 1969.
La parlata albanese di Greci in provincia di Avellino, Leo Olschki, Firenze 1971.
Racconti popolari di Greci (Katundi) in provincia di Avellino e di Barile (Barili) in provincia di Potenza, “Studi Albanesi” pubblicati dall’Istituto di Lingua e Letteratura Albanese dell’Università di Roma, Vol. III, Roma 1972.
Albanische Märchen. Herausgegeben und übersetzt von Martin Camaj und Uta Schier-Oberdorffer, Diederichs, Köln-Düsseldorf 1974.
Die albanische Mundart von Falconara Albanese in der Provinz Cosenza, Albanische Forschungen 16, Trofenik, München 1977.
Cuneus Prophetarum a Petro Bogdano, Patavii, MDCLXXXV (Mit einem Beitrag von Giuseppe Valentini und Martin Camaj), München 1977.
Albanian Grammar with Exercises, Chrestomathy and Glossaries (Collab. on and translated by Leonard Fox), Harrassowitz, Wiesbaden 1984.
La parlata arbëreshe di San Costantino Albanese in provincia di Potenza, Centro Editoriale e Librario dell’Università della Calabria, Rende 1991.
Krahas me këto monografi, në periodikun shkencor Martin Camaj botoi mbi 150 kontribute për gjuhën dhe letërsinë shqipe.