E EROTIKES – Dielli

Nga Anastas Kapurani- Athine/
Pranëvënia nuk u ka pëlqyer asnjëherë të mëdhenjëve në art. Asnjëri prej tyre nuk ka thënë gjermë sot: “ Unë i ngjaj këtij apo atij.” Pse kjo bezdi gati “patologjike” ndaj pranëvënies? Edhe pse mund të shfaqet në shumë pamje, kur vjen puna te të mëdhenjtë, pranëvënia mblidhet kryesisht në një pikë themelore. Dhe pastaj ajo që vjen në dritë nuk ka asgjë patologjike. Pranëvënia mund të jetë shumë gjëra. Por ajo është para së gjithash një gjë: kufi, limit, kufizim. I kujt? I lirisë. Dhe për ta liria është gjithçka.
Po ndaj studiuesit, si është shfaqur pranëvënia? Edhe mes tyre marrëdhënia nuk ngjan të jetë e lumtur. Pasi ndaj studiuesit pranëvënia e vërtetë është shfaqur përherë në esencë vetëm kështu: ajo vjen duke u larguar. Pranëvenia e vërtetë është afri me largësi brenda. Kështu shfaqet horizonti. Dhe pranëvenia e vërtetë e tillë është në thelb: dritë udhërrëfyese, vizion, horizont. Por horizonti nuk lidhet. Pranëvenia pikërisht këtë të vështirë rreh të bëjë: të mbledhë, të mbajë bashkë atë që nga natyra s’mblidhet dot, atë që na shfaqet ndërsa humb, atë që na qaset ndërsa largohet. Kjo shpjegon vështirësitë e kërkimit komparativist në fushë të letrave. Edhe pse me traditë të gjatë, komparativizmi nuk ka veçse një grusht punësh me vlerë.
Këto të vështira të pranëvenies në rastin tonë janë mbase më të vështira. Ndaj pranëvenia është në elementin e saj dhe mund të na shfaq gjithë të papriturat e saj. Kjo pasi dy të mëdhenjtë e letrave tona që ne duam të mbajmë bashkë, pasi kush-e-di kështu bashkë mund të na rrëfehen më mirë, pra: Lasgushi dhe Migjeni – duket se janë marrë vesh të na shfaqen vetëm me një kusht të mbrapshtë: o njeri o tjetri, por asnjëherë të dy bashkë.
Po të perifrazojmë një mendim me vlerë të Ismail Kadaresë do të thoshim se ata kanë ndarë mes tyre Tokën dhe Qiellin dhe ngjajnë të “lumtur” me shortin e tyre. Të lumtur mbase jo, pasi vetëm ata e dinë ç’do të thotë të mbretërosh i vetëm mbi tokë apo të mbretërosh i vetëm në qiell.Pasi toka është tokë vetëm se ka qiellin mbi krye. Qielli po ashtu është qiell vetëm se ka tokën poshtë tij. Pastaj – dhe kjo është kryesore – edhe toka edhe qielli janë të njeriut. Njeriu kështu shfaqet: mbi tokë dhe nën qiell.Tërë jetën e tij njeriu kështu ngrihet, përpiqet të përshkojë këtë midis të përrallshëm që shtrihet mes tokës dhe qiellit, të mësojë të papriturat e shumta të këtij rrugëtimi të pambaruar.Pastaj shfaqet Poeti dhe i bëhet krah njeriut në këtë ndërmarrje të vështirë.Pse, çfarë bën poeti i vërtetë? Pikërisht këtë: mbledh dritën e këtij midisi të përrallshëm në fjalën e tij. Fjala e tij është masa e vërtetë e dritës që na vjen nga kjo çudi e jetës së njeriut, thotë Heidegger.
Kjo lidhje e pandashme, edhe pse e mbuluar – madje do të thoshim mbase më shumë për këtë: që shfaqet e mbuluar, ky sulm i brendshëm i tokës dhe i qiellit ndaj njeri tjetrit, çfarë na thotë? Një të vërtetë të rëndë. Që Lasgushi e Migjeni, edhe pse në të parë nuk ngjajnë të pyesin për sho-shoqin – madje do të thoshim më shumë për këtë: që shfaqen aq të ndarë, në esencë janë përherë në kërkim të sho-shoqit. Kjo rendje e njerit ndaj tjetrit shfaqet kështu me tërë peshën e krisjes ndriçonjëse, të asaj të çare që hap udhë në të errtit e thellë kah të vërtetave pus të thella që rrinë fshehur si shkëmbinj të rëndë në themelet e letërsisë të një vendi. Nuk është se e “çara” është vetëm e njerit. Eshtë edhe e njerit edhe e tjetrit. Ajo shenon fjalën e tyre. Dhe më gjerë: energjia dhe drita e kësaj të “çare” mban lidhur tërë universin e tyre. Pastaj, për peshën që ka universi i çdonjerit prej tyre, nuk është e tepërt të thuhet që prej këtej, ky tipar i qenësishëm i fjalës së tyre arrin të ndikojë ndjeshëm mbarë poetikën e letrave shqip.
Kjo e “çarë” që mban lidhur Lasgushin me Migjenin është vendi ku mbështetet pranëvenia që bëjmë. Shpjegohet kështu sjellja jonë ndaj pranëvenies. Nuk është se vajtëm ne te pranevenia për t’i bërë ballë kësaj lidhje në të tëra ndryshe. Ndodh tjetra: vjen pranëvenia te ne, shfaqet ajo për të sjellë në dritë të “çarën”. Dhe pranëvenia shfaqet e kompletuar në trupin e saj të mjegullt: me të dy anët e saj që synojnë pareshtur njera tjetrën dhe me nyjen e përrallshme në mes, atë nyjë që është streha ku rreh i pagjumë vetë shpirti i “çarjes”.
më mirë se çdo fjalë tjetër të tëra të vështirat e Si e ka emrin kjo nyje apo më saktë ky shkëmb i rëndë që rri në mes të dy anëve, ky shkëmb që ndan për të mbajtur bashkë më mirë? Prenëvenia jonë i thotë vështirshëm kështu: eros apo erotikë.
Eshtë fjala që mbase mbledh pranëvenies që përmendëm më sipër. Ato të vështira dhe ndoshta edhe më shumë. Pasi tani mund fare mirë të pyetet: Erotika të jetë çudia që mban bashkë Lasgushin me Migjenin? Pastaj të jetë kjo Erotikë e trazuar streha e përrallshme e takimit të tyre në dukje të pamundur, por që energjia e llahtarshme që vjen thellë honit të fjalës së tyre të mençur i hedh ata pa mëshirë në krah të sho-shoqit? Dhe më në fund, a mund kjo Erotikë të bart në trupin e saj jo gjë tjetër por të “çarën” që na çon drejt e në thelbin e Erotikës në letrat shqip?
Erosi apo Erotika na del kështu përpara me tërë peshën e frikshme të një demoni të vërtetë. Fjala të tremb ngaqë mund të ndriçojë aq shumë. Ndaj nuk ka të ikur nga kjo pyetje: Erosi, çfarë është në esencën e tij? Na duket se jemi më se të familiarizuar me këtë fjalë. E kemi thuajse përditë rrotull nesh dhe nga kjo fjala ngjan e “shurdhuar”. Mbase Erosi ndërkohë na i tha gjithë ç’kish për të na thënë. Po të shtojmë këtu trysninë vrastare që ushtron mbi të çdo ditë fjala tjetër – aq e afërt si natyrë me të – pra Seksi, pamja bëhet e plotë. Tani seksi është kthyer në një Negativitet ndryshe në marrëdhenie me Erosin. I çliruar ligsht, seksi tani është përbindshi i rrugës së madhe që qytetërimi modern e ka të vështirë ta mbledhë një ditë. Shkurt, si fjalë Erosi ngjan i zbrazur, krejt i çmitizuar, i pa-mister.
Dhe megjithatë kjo është vetëm dukja, ajo që shihet në të parë. Pasi thellë-thellë Erosi i vërtetë është gjithmonë ai i pari, energjia dhe drita zbulonjëse e një demoni të frikshëm. Kur fjala plekset aq ngushtë me qenien e demonit përgjigjen e natyrës së saj nuk e gjejmë dot rrotull nesh. Si pa kuptuar, ndërkohë jemi venë në kërkim të saj larg, tepër larg. Dhe atëherë shikojmë që Erosi hyn në radhën e atyre pak fjalëve parësore që mbajnë më këmbë vetë qytetërimin evropian dhe ndriçojnë rrënjët e gjithë mendimit perëndimor. Duke u marrë me estetikën e vështirë të Niçes doemos Heidegger-it iu desh të shkonte larg e të pyeste vetë Platonin. Dhe në bisedë me Platonin ai vuri re një gjë të madhe që më parë ish e mbuluar. Heidegger pikasi që Platoni pyetjen e vështirë të së Bukurës nuk e ngre as thjesht në kontekstin e artit në përgjithësi dhe as thjesht në kontekstin e së Vërtetës, edhe pse e Bukura është pazgjidhshmërisht e lidhur edhe me njerin edhe me tjetrën. Platoni pyet për të Bukurën brenda kontekstit dhe i udhëhequr përherë nga pyetja udhërrefyese e filozofisë, ajo pyetje që mbetet edhe sot e gjithë ditën pyetja e parë e mendimit evropian dhe që Aristoteli e formuloi thjesht e shkoqur për të gjitha kohët kështu: τι το ον? (çfarë është qenia?)
Duke mbetur një jetë të tërë në hullinë e kësaj pyetje raskapitëse, Platoni mblodhi dritën që pa aty dhe një ditë bëri pohimin e tij madhor që mban më këmbë tërë vizionin e tij: “Fryma e njeriut, ndërsa shfaqet vetiu, i ka këqyrur (viewed) ndërkohë qeniet e tjera në Qenien (Being) e tyre; përndryshe do ta kishte të pamundur të hynte brenda një forme të tillë jete.” (Plato. Phaedrus. Cituar në: Martin Heidegger. Nietzsche, Book One.New York: HarperCollins,1991, p 192; botimi anglisht, përkthimi im.) Në pak fjalë, çfarë mësojmë këtu? Që njeriu kështu është nga natyra: i pajisur me dritën, me pikëvështrimin mbi Qenien (“view upon Being”). Së këtejmi nuk ish për Platonin veçse një hap për të na dhënë thelbin e Erosit që kërkojmë. Në se njeriu çlirohet ai çlirohet në radhë të parë kah Qenies. Kjo marrëdhenie çlironjëse parësore e nxjerr njeriun jashtë vetes. Kjo ngjitje (elevation) përtej vetes dhe kjo tërheqje prej vetiu ndaj vetë Qenies është në esencë ajo që i themi Eros. Duke u ngjitur nëpër këtë udhë kërkimi Platoni s’ish veçse një hap larg thelbit të së Bukurës. Ai pikasi që e Bukura është një kategori e ndarë. Ajo edhe u hap udhë edhe të rrëmben brenda pamjesh të befta shqisore me dritën e saj rrezëllitëse por edhe ngrihet pafundsisht kah Qenies. Shkurt, është edhe magjepsëse edhe çlironjëse. Çfarë na thotë kjo? Që në esencë e Bukura është erotike, ka energjinë dhe dritën çlironjëse të Erosit. Po e Vërteta çfarë bën në esencën e saj? – pyet më tej Platoni. Dhe përgjigjet: na zbulon Qenien. Atëherë, vëren ai, edhe e Bukura edhe e Vërteta janë një në natyrën e tyre. Ato edhe hapin udhë kah Qenies edhe e mbajnë këtë udhë të hapur. Kështu krijohet shtrati i njësuar që mban më këmbë dhe ndriçon vizionin e mendimit të gjerë evropian.
Por si çdo ngrehinë konceptuale madhore edhe ky shtrat është i brishtë në natyrën e tij dhe i hapur ndaj të papriturave. Pasi këtu asgjë nuk është e dhënë në trajtë të ngrirë por gjithçka është në vlim dhe zhvillim të pandërprerë. Mjafton një shmangie në rendin e marrëdhenieve të tij, një lajthitje si pa të keq që ky vizion me peshë udhërrëfyese në gjykimin evropian të plagoset ligsht, të shtrembërohet pa shërim apo të dëmtohet me rrënjë. Mjafton të thuhet kështu, sikundër edhe ka ndodhur apo edhe ndodh: që trupi ynë në gjendjet e tij të caktuara trupore është i strehuar poshtë, të themi në qilarin e qenies së njeriut, ndërsa energjia shqisore dhe drita që vjen këtej, ndjesia, apo sensualiteti në tërësi (feeling) qendrojnë sipër. Mirëpo nuk është se në fillim rrojmë dhe pastaj fitojmë trupin për të na mbajtur gjallë. Njeriu, thotë Heidegger, nuk e mban trupin e tij sikundër mban thikën në këllëf. Njeriu vetëm kështu është. Si? Me trup (corporeally). Dhe këtu ai sjell përfundimin udhërrëfyes në këtë lidhje aq të vështirë njerëzore. Nuk ka ndjesi, sensualitet (feeling) në vetvete apo në tërësi, por sensualitet (feeling) i të qenurit (feeling, as feeling oneself to be). Me fjalë të tjera, një sensualitet ndriçonjës, përmes të cilit mund të them: Unë jam. Nuk është se energjia e sensualitetit thjesht digjet brenda trupit. Sensualiteti me dritë më nxjerr përherë jashtë vetes, më mban në lidhje me mjedisin, me gjësendin dhe me mua vetë. Si e ka emrin kjo që sensualiteti i dritësuar bën në esencën e tij çlironjëse? Eshtë ajo që Heidegger i thotë me një fjalë-koncept aq të vështirë për t’u përtypur në trazimin ndriçonjës që sjell: “internalizimi i trupit tonë kah Qenies”. (Martin Heidegger. Nietzsche. Po aty, f 99, perkthimi im.)
Do ta lemë këtë fjalë-koncept (internalize) këtu dhe me të të mbyllim pamjen e Erosit në vështrimin e gjerë evropian që vetëm sa e skicuam fluturimthi, dhe tani të pyesim: dy të mëdhenjtë e letrave tona si shfaqen në lidhje me Erosin brenda vizionit të gjerë evropian? Shi kur dëgjojmë të thuhet “internalizim i trupit kah Qenies”, madje pa u shqiptuar mirë kjo fraze-koncept, gjenia krijuese e Lasgushit shkrep në dritë dhe ai na shfaqet ashtu sikundër është: një poet i madh në letërsinë e madhe evropiane. Pasi pikërisht këtë fjalë shkëmb të rëndë Lasgushi nuk është se thjesht e merr, por e përvetëson, e bën të tijën me gjithësej, e bën mish-e-gjak-e-dritë të fjalës së tij mahnitëse dhe të vizionit të tij të shquar evropian. Çfarë thotë Lasgushi?
Thjesht e shkoqur vetëm aq:
Dhe hapa shteg-bashkimi nëpër trup:
Atë të gojës, plot margaritar,
Atë të dorës, ndritur si zëmbak…
(Përjetësia)
Dritën e këtij zbulimi hyjnor Lasgushi e mbledh për ta ruajtur në trupin e pakët të një formule të vetme, dhe, ngaqë duket se e kish të vështirë t’i besonte çudisë që zbuloi, e le atë të flas tri herë:
Nër shteg-bashkimi, që ti s’di sesi,
Bashkohesh brenda me përjashtësi,
Bashkohesh jashta me përbrendësi,
Bashkohesh fellë me përjetësi.
(Përjetësia)
I përsëritur zbulimi bëhet këngë e pagjumë. Aty shfaqet aty humb, lëshon flatra dhe veç ngrihet e ngrihet dhe mbledh gjithë dritën e universit të Lasgushit. Ja se ç’është sensualiteti i dritesuar apo Erosi në esencën e tij, thotë Poeti i Liqerit. Mrekullisht vetëm aq: një shteg-bashkimi. Shteg, për ku? Për te Qenia e trazuar e njeriut. Dhe çfarë bën bashkë ky shteg i përrallshëm ndërsa shtyhet thellë e më thellë në të errtit e panjohur? Bashkon njeriun me të Vërtetën e tij të pambaruar. Këtu gjithçka është aksion i pagjumë, një praxis që s’rresht kurrë, larë me dritën e së Vërtetës të njeriut që shfaqet me të vështirë. Ajo që filozofi i dëgjuar i thotë vështirshëm “internalizim i trupit kah Qenies”, poeti i madh shqiptar i thotë befasisht aq thjesht keshtu: shteg-bashkimi. Dhe doemos paskëtaj fjala –koncept nuk është më e filozofit. Ajo bëhet e tëra e Poetit. Ky është vizioni i Lasgushit mbi Erosin dhe më gjerë mbi të Bukurën. Ai ngrihet drejt e nga zemra e pashuar e evropianizmit të lashtë.
Po Migjeni? Migjeni shfaqet gjithë duke dëgjuar urdhërin e poetikës së tij pa të dytë në letrat shqip. Po t’i drejtohemi një fjale të Migjenit do të thoshim kështu: Ai na shfaqet përherë “me një shikim diskret”. Eshtë fjala e vetme që na ka lenë për të shenjuar qasjen e përkorë ndaj njeriut të tij të zemrës. Ndersa po t’i drejtoheshim Lasgushit, me siguri do të na thoshte këtë: Migjeni na shfaqet përherë “si pa kuptuar”. Ka përherë një drojë fisnike në shfaqjen e Migjenit. Thua se ai ka merak të mos bjerë në sy për të “paudhat” e mençura që bën, friket se mos tërheq vëmendjen e të tjerëve se “nuk bën kushedi çë,” ja “flet për Erosin!” Dhe atëherë kuptohet që kjo nuk është droja e njeriut të vogël, por droja e lindur dhe e fisme e njeriut të madh që sjell në dritë të vërteta të rënda.
Migjeni ka lenë rruginat e mjera të Lagjes së tij të Varfun dhe është ngjitur në mes të maleve. Pse, çfarë kërkon aq larg? Do të mësojë në dukje të vërtetën e plleshmërisë së Natyrës, dëshirën e saj të panginjur dhe të pafund për t’u ripërtërirë. Dhe nga gjithë pasuria e paanë e mëmës Natyrë Migjeni, “si pa kuptuar”, zgjedh një dru të vetëm, sa i natyrës aq dhe i njeriut, pra që i hap udhë një lidhje të dyanshme. Dhe atëherë merret vesh që Migjeni shkon aq larg vetëm për t’iu gjetur më pranë Njeriut. Si i thonë këtij druri? Eshtë Qershia, por sa e flet Migjeni bëhet qershia e tij legjendare. Në raport me Natyrën, çfarë na sjell në dritë qershia? Mbase asgjëkundi gjetkë Natyra “me shtatzanë”, sikundër thotë Migjeni, nuk duket më bukur se te qershia ngarkuar me kokrra “bamë kuq si gjaku”. Po kur e sheh njeriu këtë qershi të nusëruar, çfarë mund të vijë në dritë? Shumë gjëra bëjnë ballë, thotë Migjeni. Por mbi të gjitha shkrep në dritë Bukuria e Erosit si rëpërtëritje e jetës njerëzore. Të kuqtë e qershise është tjetër gjë. Poetë të tjerë, p.sh. Burns, parapëlqejnë të kuqtë e trëndafilit për të sjellë në dritë të vërtetën e rëndë të Erosit të tyre. Migjeni ynë parapëlqen të kuqtë e qershise. Misteri i së kuqes të qershise ngjan më parë të jetë larguar nga Vajza dhe vajzëria e dehur qe mezi ç’pret të bëhet nënë, dhe për t’u mbrojtur më mirë strehohet në trupin e qershisë. Pastaj kur dita vjen dhe qershia zë nusërimin e saj, ky mister të mund t’i shfaqet njeriut më mirë. Këtë sensualitet me dritë Migjeni rreket ta mbledhë në fjalën e tij. Për çfarë? Për të sjellë në dritë të vërtetën e vështirë të Erosit. Po cilën bukuri-perri ka me vete Migjeni për t’i dalë përtej kësaj pune?
Dhe këtu shfaqet çudia e poetikës së Migjenit pa të dytë në letrat shqip dhe aq e rrallë në letërsinë e madhe evropiane. Këtë barrë të rëndë Migjeni ia beson një Malësoreje të paemër, e harruar mes maleve ç’prej kohësh që s’mbahen mend, mbase që në zanafillë të mjerimit njerëzor. Dhe megjithatë asnjë shtojzavalle nuk bën dot atë që kjo malësore gjytyryme mund të bëjë. Pse? Sepse ajo është Nusja me shtatzanë e mjerimit shqiptar, Nusja me shtatzanë e mjerimit njerëzor. Thotë Migjeni:
“Kur shtrohet nata, dhe ajo shtrohet në shtresat pranë burrit dhe u lëshohet përkdheljeve të tij mashkullore. Dhe harrohet vuajtja e ditës, uja, në gëzimin e mahnitshëm të një çasti. Këto gëzime të natës i dhanë barrën e randë, por barrën e kandshme, të dashtun, me zemër ngushtë të lidhun…
“ Ah, nett, nett! T’errta e të dashtuna! (Migjeni. Qershiat.Veprat. Tiranë: Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, 1983, f 249.)
Nëpër këtë hon me muzg ndryshe ngjitet me të vështirë fjala e Migjenit dhe mbledh pikë-pikë të vërtetën e rëndë të Erosit gjersa çasti vjen dhe kjo e vërtetë shkrep në dritë. Ja se ç’është në esencë Erosi, thotë Migjeni. “Jeta në vetevete përmban një gëzim, gëzimin e të qenunit “(theksimi im).[Migjeni. Qershiat, po aty, f 242]. Pra, Erosi në esencë është vetëm aq dhe asgjë më shumë: gëzim i të qenunit. Nuk është tërbimi i bishës që s’di nga qenia. Por është gëzimi i njeriut, gëzimi i të qenunit, me një fjalë: gezimi që të nxjerr jashtë vetes. Për ku? Kah Qenies. Me këtë shkreptimë me dritë ndryshe Migjeni ngjitet në ballkonin e vizionit madhor evropian mbi Erosin.
Tani është vendi të risjellim pyetjen kryesore të kësaj sprove ngaqë mund t’i përgjigjemi. Erosi, ç’është në esencën e tij? Eshtë shteg – bashkimi, thotë Lasgushi. Eshtë gëzimi i të qenunit, thotë Migjeni. Çfarë shikojmë të ngrihet shkoqur para syve tanë? Që në punë të Erosit mençuria që vjen si nga fjala e Lasgushit edhe nga fjala e Migjenit është në thelb një: është energjia dhe drita që të nxjerr jashtë vetes. Kjo ngaqë vizioni i tyre erotik ngrihet mbi vizionin madhor evropian. Ky është shtrati solid që mban bashkë Erotikën e tyre. Por ndërkaq kjo është dhe arsyeja e parë që u jep dorë atyre ta zhvillojnë aq ndryshe Erotikën e tyre të shquar.
Tani mund të hedhim hapin tjetër e të paraqesim në dy-tri fjalë esencën e kësaj ndryshe me vlerë të Erotikës së tyre që është pa fjalë pasuri e paçmuar e Erotikës në letrat shqip.
Erotika e Lasgushit është ndryshe ngaqë Lasgushi mundi të realizojë atë që Platoni thotë për të Bukurën në përgjithësi me dy fjalë që mund vetëm të perifrazohen por jo të përkthehen. E Bukura, thotë Platoni, është εκφανεστατον και ερασμιοτατον.( Platoni. Phaedrus, po aty.) Εκφανεστατον, me fjalë të tjera, ndriçimi që vjen nga e Bukura është verbimtar, mbase si shkreptimi i rrufesë. Ερασμιοτατον, thënë ndryshe, magjepsja që vjen nga e Bukura është e përkryer tjetërlloj. Lasgushi këto dy çudi bën bashkë në fjalën e tij erotike. Kjo nuk ndodh dot dy herë në letërsinë e një vendi. Por shumë mire që është kështu pasi kjo është provë e pjekurisë së një letërsie. Ndaj Lasgushi zor të arrihet një ditë atje ku është ngjitur.
Këtë ndryshe të shquar të Erotikës së Lasgushit e gjejmë aty ku edhe shfaqet, në dy fjalët që janë burimet e saj paresore. Në fillim te Syri dhe pastaj te Dora. Pse syri? Sepse syri është: pamje, vizion, thea ku shkëndijon rrufeshëm drita e Qenies. Po pse dora? Për të kuptuar më mirë dritën e epërme të fjalës së Lasgushit ia vlen të risjellim këtu si përgjigje dy-tri radhët ku ai bën zbulimin e tij madhor dhe që ndërkohë i kemi cituar:
Dhe hapa shteg-bashkimi nëpër trup: Atë të gojës, plot margaritar, Atë të dorës, ndritur si zëmbak…
(Përjetësia)
Shteg-bashkimi tani i famshëm i Lasgushit kalon në fillim përmes “gojës”, pra përmes Fjalës, dhe pastaj fill përmes “dorës”. Si për të pohuar me hirin e fjalës së Poetit zbulimin seminal të filozofit. Fjala në fillim, thotë Heidegger, dhe pastaj dora janë streha që mbledh Qenien e njeriut. Ka dorë vetëm qenia që ka fjalën. Njeriu ka fjalën, ndaj ka dorë. Bisha nuk e ka fjalën, ndaj nuk ka dorë. Bisha ka vetëm putër. ( Shih: Martin Heidegger. Parmenides. Bloomington: Indiana University Press, 1992, f 80.)
Çfarë thotë Lasgushi për Syrin?
Një herë: sytë e tu vetëtimtarët,
Syt’ e tu – enigm’ e kohës; syt’ e tu-çudi pa çmim; Syt’ e tu – shkëlqim gazmuar i skëterrës dhemshurishte…
(Sytë e tu vetëtimtarët: Lasgushi,po aty, f 130)
Pastaj, sytë e varfëruar:
Të bij përmi kraha cip’ e nusërisë… Brenda mun në zemër bubu! cip e zisë;
Mjer! As un’ i mjeri, ç’pata dashuruar: Mall i zemrës sime: këngë-e-vaj-bashkuar…
(Sytë e Varfëruar: po aty, f 116)
Pastaj, syr’ i fshehur:
Ku m’u ndez si zjarr rrufeje Dëshirim’ i parë,
Dhemshurisht thërret pas teje Zemërz’ e vrarë
(Syr’ i Fshehur, po aty, 167)
Dhe pastaj, pastaj Syri është lot:
Brenda lotëve të mia të të shoh të pasqyruar E pastaj le të venitem, le të hesht, e le të vdes.
(Ti Po Vjen Që Prej Së Largu, po aty, f 181)
Po për dorën, ç’thotë Lasgushi?
Dora jote ledhatarja, ësht’ e zbehtë si qiri. Dora jote ledhatarja lëshon dritën e dëborës…
Dor’ e bryllt’ e vashës sime, dor’ e paqme, dor’ e zbetë, Vetëtiu me prush magjie e më bëri mendimtar.
Dora jote: zemra jote që t’u nda më pesë fasha…
(Dora Jote Ledhatarja, po aty, f 182)
Sikundër shihet, edhe te Syri edhe te Dora digjet po një dritë e vetme. Eshtë drita e Qenies së njeriut. Porse po thamë vetëm aq, edhe pse nuk është pak, në fund të fundit nuk themi veçse gjysmën e së vërtetës të Lasgushit. Sepse pikërisht këtu ngrihet gjer në kup të qiellit një pyetje me domethënie vendimtare. Kjo dritë e pashoqe e një bukurie po të pashoqe, ku ngrihet? Ç’e mban më këmbë? Kjo pyetje ka mbetur gjermë sot pa përgjigje, jetime. Ndaj dhe ka qëlluar shumë herë që Lasgushi është lexuar gabim, është plagosur, është abuzuar ligsht. Gjithë kjo mrekulli lasgushiane është quajtur “arratisje” nga Shqipëria e tij me halle, “lektisje” nëpër Evropën e dëgjuar, një, sikundër thuhej me padituri ulëritëse “formalizëm”, edhe pse kjo fjalë nuk thotë gjekafshë. Po, Lasgushi ishte jashtë, në një mërgim sui generis – pasi ishte në thelb mërgimi i njeriut që le barkun bosh për të mësuar, dhe larg vendit të tij ai edhe krijoi pjesën më të mirë të vjershës së tij të dëgjuar. Por askush nuk merr mundimin të pyes: dëgjojmë gjëkundi në vjershën e Lasgushit të thuhet: Manastir, Athinë, Bukuresht, Vjenë, Graz? Poetë të tjerë, madje dhe me emër, joshen nga një vanitet i tillë. Në hapsirën e pamatë të Erotikës së tij të hatashme nuk ka vend për gjë tjetër por vetëm për: Liqerin, junapin, Malin e Thatë, Vijën e Ujit, shtergun e tij legjendar që mbush qiellin e pamat… Me këto shenja të përkora Lasgushi bëri të padëgjuarën: rroku edhe Qiellin edhe Tokën për të ndriçuar qenien e njeriut shqiptar.
Edhe në këto pak radhë që cituam na vjen pa mëdyshje e na gjen edhe tjetra, prania zotëruese e së cilës na jep tërë të Vërtetën e Lasgushit. Ç’është kjo? Eshtë ajo që Lasgushi i thotë edhe këtu: “skëterrë dhemshurishte”, “cip’ e zisë”, “zemërzë e vrarë”, “këngë-e-vaj-bashkuar”. Eshtë mundimi i paanë njerëzor, vuajtja e njeriut që ngrihet pareshtur kah qenies së tij. Ky mjerim njerëzor ndryshe përben venën e parë sensuale që ushqen e mban më këmbë gjithë Erotikën e mahnitshme të Lasgushit. Kjo rrënjë shqisore është e fshehur te Lasgushi pasi doemos shkon thellë që të mund të mbledhë gjithë dhembjen aty ku edhe zë fill, në të errtit e njeriut. Por drita e Erotikës së tij digjet mbi këtë trup prej mishi e gjaku të vuajtjes njerëzore dhe ndaj digjet që të panjohurat pus të thella të kësaj vuajtje të vijnë në dritë dhe t’i hapet udha njeriut shqiptar në ngjitjen e tij të mundimshme ndaj së Vërtetës që veç i largohet. Lasgushi krijoi dhe mediumin e tij unikal per t’i dhënë zë kësaj marrëdhenie të vështirë të Erotikës së tij me mundin e paanë njerëzor. Eshtë Bilbili i tij i dëgjuar. Por ky bilbil nuk është zogu magjistar që dëgjojmë në zabel dhe që nuk le njeri pa trazuar. Bilbil-finoshi është shpendi biblik i fjalës së Lasgushit që “aq fshehur e thethijnë lartësirat qiellore” por vetëm ngaqë më parë pi gjer në fund kupën e hidhur plot me “breng e përgjëratë” që i fal “gjir’ i dherit ku rreh jeta.” (Zog’ i Qiejve, po aty, f 48). Atëherë ç’është ky shpend biblik dhe ç’bën ai te Erotika e Lasgushit? Mrekullisht vetëm aq: është zemra e fjalës që rreh në zemrën e njeriut.
Po te Migjeni ç’rrugë bën kjo ndryshe e Erotikës që ata ndajnë? Me ato që sjell në dritë, kjo ndryshe e Migjenit është në të tëra po ajo që pamë te Lasgushi. Po me një ndryshim thelbësor. Radha e punës e Erotikës së Migjenit nuk është ajo e Erotikës së Lasgushit. Rendi që mban më këmbë Erotikën e Migjenit është përmbysja e atij që pamë te Lasgushi. Kjo është forca që i shtyn ata pashmangshëm në krah të sho-shoqit. Sepse në se Lasgushi u ngjit më lart nga të tjerët, Migjeni shkoi më larg nga të tjerët. Më tej nga Migjeni edhe të duash nuk shkon dot. Pasi më tutje fillon Asgjëja e madhe, akujt e përjetshëm të Luciferit të Dantes. Migjeni e tha dhe e bëri: i ra Ferrit “pash me pash”. Këtë llahtarë të mjerimit njerëzor e mblodhi më larg dhe më mirë nga të tjerët dhe e sjell të ndriçojë në skenën tashmë të famshme të tij:
Mjerimi tërbohet në dashuri epshore. Nëpër skaje t’errta, bashkë me qej, mij, mica, mbi pecat e mykta, të qelbta, të ndyta, të lagta lakuriqen mishnat, si zhangë; të verdhë e pisa; kapërthehen ndjenjat me fuqi shtazore, kafshojnë,përpijnë,thithen, puthen buzët e ndragta edhe shuhet uja, dhe fashitet etja n’epshin kapërthyes, kur mbytet vetvetja.
(Poema e Mjerimit, po aty, f 98)
Eshtë një sensualitet ndryshe në të tëra, i padëgjuar më parë në letrat shqip dhe mbase më gjerë në letrat evropiane. Eshtë po ai sensualitet i egër, shkatërrimtar, si i vëllezërve Karamazov të mjeshtrit Dostojevski, dhe mbase diçka më shumë pasi hapsira është shumë më e vogël dhe ndriçimi prandaj më i dendur. Dhe përsëri duke pohuar këtë ne nuk themi veçse gjysmën e së Vërtetës të Migjenit. Pasi – le ta përsërisim – te Migjeni zotëron ky sensualitet llahtarë, në të tëra ndryshe. Po ku është drita? Këtu zë fill keqkuptimi i madh me Migjenin. Migjeni as e kërkon dhe as e mbledh këtë sensualitet llahtarë ngaqë thjesht i dhemb njeriu i Mjerimit. Ai edhe e kërkon si rrallë kush edhe e mbledh këtë sensualitet të nëmur ngaqë kërkon të gjejë dritën shpresëdhënëse që digjet zbehtë, aq zbehtë përfund tij. Kjo është gjenia e Migjenit. Çfarë sjell Migjeni me ndriçimin përvëlues në skenën zanafillore të Erotikës së tij ndryshe? Filthin erotik në paskajshmërinë e tij vrastare. Kapërcehet kufiri kritik dhe njeriu rrezikon të rroposet pa kthim. Erotika, nga e njeriut, bëhet e tëra kundër njeriut. Pasi tashmë ajo nuk është liria që njohim por dy herë robëri. Pse? Sepse shfaqet si “ilaç” kur në thelb është helm e shkuar helmit. Ka më poshtë se aq? Gjer këtu zbriti Migjeni por ai zbriti aq thellë vetëm që të ngrihet bashkë me Njeriun e tij të Mjerimit. Fjala që mbyll skenën që cituam është: vetvetja. Kjo është e tëra. Ajo që humb, ajo që “mbytet” është ne thelb vetvetja. Ky është ylli që tani udhëheq Migjenin në kërkimin e tij heroik. Gjithë puna është të rifitohet vetja, të kapërcehet ajo. Ngjitja dhe shpëtimi këtej fillon. Ky është zbulimi udhërrëfyes i Migjenit që ai e mbledh dhe e le të ndriçojë në aforizmën e tij aq të mençur: gëzimi i të qenunit. Ja se qysh, fshehur në fundin e zi të Mjerimit të paemër shqiptar, Migjeni mundi të pikas atë pikël të përrallshme drite, shkëndijën e tij biblike në metamorfozën e saj të pandalshme, që u bëhet motër yjve të qiellit dhe luan me ta, që rritet dhe bëhet më tej aq shumë: ndërgjegje pa dyshime në bisedën e dëgjuar me Niçen, gjersa vjen dita dhe kjo shkëndi zotëron qiellin e paanë, bëhet e tëra e Migjenit dhe flet ngadhnjyeshëm ta dëgjojë gjithë Evropa: Ngadhnim ndërgjegje dhe mendimi të lirë. Pastaj Migjeni ngriti më këmbë dhe mjetin e tij për t’i dhënë zë kësaj lirie të pashoqe të Erotikës së tij mbathur me Baltën llahtarë të Mjerimit. Eshtë përsëri një shpend biblik por tani ndryshe në të tëra. E kish kërkuar mjerimi njerëzor atë një jetë të tërë por për ta gjetur e gjeti Poeti shqiptar i Mjerimit. Si e quan Migjeni atë? Shqiponjë me krah të thyem. Eshtë pa fjalë një ndër strukturat më të ndritura të ngritura ndonjëherë në letërsinë e madhe evropiane të Ekzistencës.
Tani pyetja a takohen Lasgushi me Migjenin ngjan e tepërt. Mbetet të pyesim si takohen dhe ku takohen. Ata takohen në rrugëtim, sikush hipur mbi shpendin e tij biblik, të zënë me projektin e tyre të pambaruar. Kështu takohet koha në Momentin e saj që është streha e qenies së njeriut. Po ata ku takohen? Këtë e di Lasgushi dhe na e thotë në vjershën që mbledh gjithë dritën e mahnitshme të Erotikës së tij. Thotë Lasgushi:
Ju lule q’u leu parëvera, Dh’u çika me gaz një mëngjes! Së largu prej jush më ra era, E desha prej mallit të vdes!
(Erë Trendelinë, po aty, f 176)
Unë nuk di në ka lindur ndërkohë apo në do të lind një ditë zëri njerëzor që mund të mbajë këtë shpërthim të pazakontë drite apo këtë energji buisëse që është e tëra e njeriut dhe për njeriun. Eshtë Njeriu dhe Natyra, me më të mirën e tyre, që këmbejnë vend pareshtur, hyjnë e dalin lirshëm në njeri tjetrin. Për çfarë? Për të shfaqur e sjellë në dritë jo gjë tjetër por përkryerjen erotike të Njeriut. Ndodh ajo që na arrin e na gjen tepër rrallë dhe me të vështirë: njeriu më në fund ka gjetur shteg-bashkimin që e nxjerr mrekullisht përtej vetes dhe i gëzohet këtij “gazi” njerëzor të të qenunit përtej vetes, kjo transcendencë e vështirë nuk është veçse erë që njeriu e mëson kur ndërkohë kufiri arrihet duke u kapërcyer, kur, me fjalë të tjera, njeriu s’është më, që rrugëtimi i tij i njohjes të mund të vazhdojë pa u ndalur. Pasi vetëm vdekja mund të mbledhë Qenien. Sepse në esencë qenja e njeriut e tillë është: gjithçka dhe asgjë.
Atëherë çfarë mbledh kjo strehë dhe çfarë mban ajo në vlim ndriçues përherë? Eshtë çasti i lumtur kur dy strukturat e ndritura të Erotikës sonë: shteg-bashkimi i Lasgushit dhe gëzimi i të qenunit të Migjenit përkiten për një grimë në rrugëtimin e tyre të pambaruar dhe nga kjo përkitje e beftë lind drita që na çon drejt e në thelbin e Erotikës në letrat shqip. Eshtë vërtetë shumë. Ndaj kjo strehë s’mund të jetë ndryshe veçse, ashtu sikundër do të thoshte Faik Konitza, e mbaruar së gjithash.