LIBËR NGA SIRTARI- Bardhyl Londo: Jeta që na dhanë, botimet Toena/
Nga Mikel GOJANI/
Shkrimtari Bardhyl Londo në letërsinë shqipe vjen me librin e titulluar, “Jeta që na dhanë”,që është një libër – roman, në llojin e librave të fushës së memorialistikës, ku shkrimtari Londo protagonistët i ka realë (kryeprotagonist të librit ka vetveten), por edhe shumë të tjera, po ashtu edhe për protagonistët tjerë i ka realë, po ashtu edhe ngjarjet që i trajton janë të vërteta dhe reale.
Fjala si mjet i komunikimit dhe arkivimit të historisë njerëzore, ose vlerat e komunikimit artistik
Shkrimtari e poeti Bardhyl Londo e ka quajtur librin e tij me kujtime nga ajo kohë “Jeta që na dhanë”. Përmes librit të tij, ai na tregon se si trajtoheshin poetët nën diktaturë, edhe ata më të mëdhenjtë, si Lasgush Poradecie shumë të tjerë. Në listën e gjithë dënimeve, sipas Londos, ishte edhe ai me vetmi, me harresë. Dhe ky dënim i ishte caktuar edhe Poradecit, poetit që nuk pranoi të ndiqte rregullat e realizimit socialist, që jetonte mes të gjallëve e të vdekurve. Si e trajtonte Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve poetin e madh, sulmet e vazhdueshme dhe përvjetorët hipokrite. Por ç’ndodhte ndërkohë në redaksinë e gazetës “Drita”, ndaj së cilës nuk mungonin sulmet e drejtpërdrejta e të tërthorta nga Ramiz Alia. Cila ishte marrëdhënia e ish-kryeredaktorit të gazetës më të lexuar në vend me Ramiz Alinë dhe pozicioni i Dritëro Agollit. Të gjitha këto në një fragment shkëputur nga libri “Jeta që na dhanë”.
Shkrimtari Londo përmes këtij libri ka pretenduar që përmes fjalës, si “mjet i komunikimi dhe si mjet i arkivimit të historisë njerëzore”, të shkruajë dëshmitë e tij për kohën të cilën e ka jetuar, duke mos pretenduar që ta shkruaj hisotrinë po vetë jetën e tij. Shkrimtari Londo dëshmon vetëm “në emër të fjalës dhe vetëm të fjalës”, dëshmitë të tij bazohen në të vërtetën reale. Janë disa kapituj të jetës, rrëfimi i tij për jetën studentore në Tiranë, jeta e tij si mësues në Përmet, përkatësisht izolimi i tij në fshatin kufitar Zhepë, fshat që ndan kufiri Shqipëri – Greqi; kthimi i tij në Tiranë, pastaj puna dhe angazhimi i tij në si gazetar në gazetën për art, letërsi dhe kulturë, gazetën Drita, në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe artistëve të Shqipërisë, jeta e intelektualit, përkatësisht shkrimtarit në ato kohë të sulmeve dhe persekutimeve nga ideologjia ekstreme komuniste, ku shkrimtari ishte vlera më e atakuar dhe gjithherë në orbitën e policisë letrare e të kulturës të kohës.;përpjekjet e kësaj kategorie intelektuale, letrare, e kulturure për të ecur nëpër tehun e mprehtë të thikës që kishte sajuar ideologjia, persekutimi dhe ndëshkimi i emrave të shumtë të letërsisë dhe kulturës shqiptare; në një shoqëri totalitare të kohës censura bënte jetën e censurimit të gjithë Shqipërisë. Duke folur për këto realitete që në atë kohë kishin pllakosur individin dhe intelektualin përgjithësisht, shkrimtari dhe poeti Londo nuk anashkalon as vetveten si pjesë e këtij realiteti dhe kurtheve që sajonte ai regjim ndaj tij.
Proza si ndjekëse e modelet e rrëfimit realist
Libri “Jeta që na dhanë”, i prozatorit të shquar B. Londo, ndjek modelet e rrëfimit realist, bashkë me mënyrën e tij krejt origjinale në qasjen e tematikës që ka hedhur në dritë. Motivet që kanë ngjizur këtë prozë të tij e kanë shtysën e vëzhgimit të hollë e të vazhdueshëm të evoluimit apo transformimit të realitetit që kishte kapërthyer botën shqiptare gjatë kohës kur shkrimtari e ngreh si shqyrtim. Figurat vihen të veprojnë e të ecin nën trysninë e kushteve politike, mirëpo specifika e sfidës dhe e reagimeve të atij realiteti që merr në shqyrtim autori dhe rrugës së zgjedhur kërkohet të hulumtohet në veçoritë e karakterit të njerëzve të cilët diktonin atë realitet.
Konflikti dramatik, në të cilin e përplas jeta personazhin, kryesisht atë kryesorin të vetë autorit, që figuron në libër, përballet denjësisht ose jo, por autori kujdeset të lehtësojë aftësitë e leximit intelektual të lexuesit nëpërmjet paraqitjes tronditëse të fakteve të njohura dhe organizimit të tyre brenda subjektit baladesk së librit, pa preferuar që t’i lërë lexuesit dhe figurën në mëdyshje ekzistenciale, që do t’u kumbisnin konkretësinë detajeve të kohës dhe të hapësirës.
Libri i ri i B. Londos merret me fatin e intelektualit, kryesisht shkrimtarit të kohës, mbi të cilët kaloi tornadoja e atyre viteve të stuhishme bashkë me esencat e saja tragjike.
Libri i shkrimtarit B. Londo është një shpalosje interesante e brendësisë krijuese të autorit, e formësuar nga grimca meditimesh dhe përjetimesh, përvojash dhe ndjesish që plotësojnë një anë të re të profilit të tij prej krijuesi, i cili vë si subjekt një kohë të caktuar,me njerëz të caktuara, sidomos shkrimtarët e viteve të ’80-ta të këtij “brezi të humbur”, siç shprehet autori.
Subjekti dhe rrëfimi i librit është i thjeshtë dhe tepër përmbajtjesor. Shkrimtari qysh në fillim ka sqaruar qëllimin e botimit të këtij libri,që sipas tij ai përmes këtij libri ka pasur për qëllim hedhjen dritë të një periudhe të caktuara dhe të njerëzve të caktuar.
Shkrimtari Londo shprehet se gjithherë ka pasur një ndjenjë të pakëndshme sa herë ai ka menduar (qoftë edhe kalimthi), të fillojë të shkruaj kujtime,sepse sipas tij se i kanë bërë përshtypje që kujtimet pa dashje lidhen me pleqërinë. Pastaj, shkrimtari Londo po ashtu gjithë rrëfimin e shpalos “në emër të fjalës”, ku sipas tij edhe Bibla, ky monument unikali njerëzit, hapet pikërisht me nevojën për të dëshmuar dhe për t’u dëshmuar: e para ishte Fjala. Duke e sqaruar nocionin e “Fjalës”, shkrimtari Londo po ashtu e vlerëson si “mjet komunikimi dhe si mjet arkivimi i historisë njerëzore”. Në vazhdim autori bën një itinerar të jetës së tij, në radhë të parë në Përmet, që sipas tij ishte një qytet paqësor dhe mikpritësi, po ashtu një qytet që e ka bërë përpjekje për të qëndruar sa më larg luftës,.mirëpo që ka pësuar nga të tjerët shumë nga lufta. Edhe pse përmetasit ishin shumë paqësor edhe gjatë kohës së frymës së “lirisë”, dhe ishin të shumtë ata intelektualë , shkrimtarë e artistë të cilët bënin përpjekje për t’i ikur ndeshjes me këtë ideologji, mirëpo edhe përkundër këtyre përpjekjeve shumë prej tyre ranë vitkimë e kësaj ideologjie ekstreme. Transferimi tij nga një provincë në një “nënprovincë”, në fshatin Zhepë, që shtrihet shumë afër kufirit grek, ku punoi si mësues, i dha mundësitë të njihet me një të re dhe në të ardhmen të bëhen shokë të jetës, bashkëshortja e sotme; këto pamje të bukura të këtij fshati magjeps me lumin Vjosa që përshkonte fshatin, maja e malit të Pindit dhe shumë bukuri të tjera që syri askund nuk t’i zë, i ofronin mundësi për të shkruar poezi të bukura.
Lasgushi dhe martirët të tjerë të fjalës
Ardhja e shkrimtarit në Tiranë dhe angazhimi i tij në gazetën “Drita”, ka hapur horizonte të reja në punën e krijuesit në fushën e letërsisë dhe të artit. Këtë angazhim të tij në këtë gazetë, ishte një sfidë për shkrimtarin, sepse shkrimtari ishte i detyruar bashkë me bashkëpunëtorët që të jetonin edhe jetën e viktimës edhe të xhelatit. Dëshironin apo nuk dëshironin ata duheshin t’i nënshtroheshin rregullave të censurimit, pra ishin të detyruar të mos lejonin që ato poezi të botuara të quheshin “poezi të gabuara”, dhe këta të ktheheshin në xhelatë të të tjerëve. Edhe puna e tij në Lidhjen e shkrimtarëve është një kapitull i veçantë i shkrimtarit me shumë bashkëpunëtorë të tjerë, si Dritëro Agollin, I. Kadarenë, Agim Cergën, Luan Qafëzezin, Zija Celën,Visar Zhitin, Xhevahir Spahiun, Koci Koston, (një shkrimtar i persekutuar dhe I cili iu nënshtruar një gjyqi tepër çnjerëzor, që i bëhej një shkrimtari për t’ia nxirë jetën dhe mbyllur gojën përgjithmonë), si dhe shumë të tjerë, të cilët kaluan shumë situata të rënda nga përcjelljet që iu bënte Drejtoria e Shtypit e Komitetit Qendror.
Përpos shumë përndjekjeve, dënimeve dhe persekutimeve që iu bëheshin shkrimtarëve, njerëzve të artit dhe të kulturës, kishte edhe dënime të tjera, dënimet me vetmi, më harrim,me izolim. Ishin të shumtë shkrimtarë që kishin këtë trajtim, të cilët për shkak të “mosbesimit” ishin të izoluar, të harruar dhe të përjashtuar nga jeta publike. Shkrimtari nuk mund të shkruante ashtu siç kishte shkruar deri me tash, por duhej të shkruante për atë siç donin të tjerë. Shkrimtarët që dëshironin të shkruanin ishin të detyruar t’u nënshtrohen kritereve të pacaktuara nga “lart”. Një nga martirët tipi i kësaj procedure dënimi ishte edhe poeti i madh Lasgush Poradeci, i cili kishte vite dhe dekada që jetonte i shkëputur nga jeta e të gjallëve, dhe e kishin detyruar që të bisedonte apo edhe të monologonte vetëm me të vdekurit dhe qenushin e tij Cucin.
Kosova si shprehje e censuruar dhe sulmet e gazetës “Drita” nga “gazeta mëmë’ “Zëri i Popullit”/
Një vend meritor shkrimtari i kushton edhe trajtimit të Kosovës, e cila kërkohej nga “lart” që emri i saj të mos përfshihet në krijime, ose të fundmi çdo shkrim apo krijim për të duhej të lexohej më parë në Drejtorinë e Shtypit të KQ, pastaj të vlerësohej nëse bën të botohej apo nuk duhej, meqenëse Kosova dhe fati i saj siç dëshmon edhe shkrimtari gjendej pranë tyre përherë. Madje shkrimtari tregon që poezia e tij e titulluar “Vajzë e vogël me jetë të madhe” i kushtohet Kosovës, duke iu shfaqur si një dashuri e dhimbshme dhe tragjike.
Një kapitull të veçantë shkrimtari i kushton edhe sulmet që redaksia e gazetës në shërbim të diktaturës së asaj kohe, “Zëri i popullit ”, që i bënte gazetës “Drita”, sulme që ishin nga më të vrazhda dhe tendencioze.
Shkrimtari Londo, po ashtu në vijim të librit vë në spikamë edhe shumë çështje të tjera të rëndësishme, si për “Lirikën e brezit të humbur” (“brez të humbur shkrimtari cilëson shkrimtarët e viteve të ’80-të), hapjen e diskutimeve për gjendjen e përkthimeve në Shqipëri, angazhimi krijues në fillimvitet e demokracisë, ku për fat të mirë Zyra e censurës në Komitetin Qendror tashmë ishte ekzistente etj.
Libri i Londos “Jeta që na dhanë”, përpos shumë arritjeve, përçon edhe një mesazh shumëdimensionalë, se “kush i ngre problemet, ai duhet edhe t’i shtjellojë. Tundimi për të dëshmuar është i përjetshëm…”, shprehet në fund shkrimtari Londo.