Kryengritja e parë antikomuniste në krejt Europen lindore mbas luftës së dytë botnore ka qenë Dhetor 1944-12 Shkurt 1945 në Malësin e Madhe/

Nga Gjon Kaçaj/
Lufta nac-çl. mori nji kthesë tjeter nga ajo që thuhej pa dadhim feje’krahine dhe ideje mbas mbljedhjes së Mukjes,forcat e ndryshme u përçanë.Komunistët e orientuem nga P.K.Jugosllave bënë terheqjen e tyre duke e kthyer në vdhavrasje.
Koha punonte pér komunistët .Malësia e Madhe ishte nën vëzhgim të rrebtë.
Në Shkoder ishin dyndë ideolog që nuk e pëlqenin komunizmin mbase e kishin të qartë politiken e tyre.Kelmendi rezistonte i pamvarun në mes dy zjarresh.
Jugosllavët kerkonin koken e Prek Calit si ish komondant i postës policore në Guci i emruem nga mbreti Zog me 162 policë për mbrojtjen e trojeve shqiptare prej pushtuesve sllav.
Nga ana tjeter Mehmet Shehu e Shefqet Peçi kerkonin pushtimin e Kelmendit që kerkonte vetqeverisje mbasi historikisht nuk ishte pushtue kurrë e për të fitue betejen Mehmet Shehu e Shefqet Peçi i premtuen publikisht ushtrisë komuniste Jugosllave në Guci të rrihnin e masakronin bile edhe ti vrisnin publikisht çdo shqiptarë që su bindej dhe me të njejtin çmim do paguenin familjet dhe fisi i tyre.
Shkiet të etun të fitonin edhe nji herë të vetme ndaj piramidës legjendës Prek Cali vendosin te arrestojnë në pabesi në kullen e tijë në Vermosh që se arriten falë guximit e besnikrisë të probatinit të tijë që thirrej GUBI nga Gucia i cili arriti disa orë para se të sulmohej Prek Cali në shtëpin e tijë tre katshe të fortifikueme e të mbrojtun me shtylla skuqi pishet.
Shtatëqindëenjizetë shkiet e armatosun e të xhindosun mbasi thyen rrethimin e porten e kullës sulmuen shtratin pa njeri me nxitim se kush do ti priste koken i pari dhe se kush do merrte armët e monellat që pretendonin.
Shkiet e zhgënjyem su besojshin syve ndersa Prek Cali me Cubin e Tonen Virgjëreshen hysmeqaren fituen betejen tre me 720 duke udhtue si alpinistë në lagjen KALCË të fshatit Brojë
(Kalca nji lagje e veçantë me familje të ardhuna nga shqipëria e mesme dhejugut mbasi kishin humbë betejat me pushtuesit kanë mbijetue në saje të besës mirëkuptimit dhe mikëpritjes sé kelmendsëve.
Ajka e kombit nuk e pranonte pushtimin komunist dhe nuk i nënshtrohej juntës ushtarake sllavo-Ruse dhe u dyndë në Shkodër me nji qellim të vetem të organizonte nji kryengritje mbarë kombtare për dëbimin e komunistëve nga Shqipëria me daten 28 Janar 1945,për të arritë qellimin :
-Me 3 e 4 Maji1944 në Shkoder me përfaqsues nga e gjithë Shqiperia u krijue “Lidhja e Shkoders” me perfaqsues Kapiden Gjergj Vaten
-Me15 Gusht 1944 në Brojë të Malësisë së Madhe u krijue Lidhja e Kelmendit me prijës Prek Calin
Me12 Dhetor1944 në Poicë të Shkrelit u krijue Lidhja e Shkrelit me kryetarë Major Llesh Marashin
Me 18 Dhetor në Bajzë u krijue Lidhja e Kastratit me kapiten Gjon Martinin,Nikë Gjeloshin e Mirot Paloken
-Me 22Dhetor 1944 në Dragan të Shkrelit u krijue lidhja e intelektualëve mbarë kombtare me shtrirje të gjanë nga Klerikët, Dom Alfons Trocki,Dom Nikoll Gazulli e pater Çilir Cani,
Ushtarakét kapiten Gjelosh Luli, e Nikoll Preka.Intelektualët,prefekti i Gjirokssters ilia Lazo,Gjergj Kokoshi,juristi Paulin Pali e nén prefekti i Fierit ShefqetBeja me kshilltarët
Gjergj Kol Purashi e Mirash Gjoka.
Në kto rrethana u zgjodh komiteti Shqipëria e Lirë dega Shkoder me qendër në Ny Jork ku drejtonte Lumo Skendo,për shkodren u zgjodh kryetar Deda i Shan Dedës dhe me nji dakortësi dy palësh u zgjoll me rekomondimin e klerikëve me pseodonimin Andrea Temali kryekorrieri i cili do shperndante posten sekrete me shkrim të koduem,CUKALI .
Paralel me posten kryetari i komitetit Shqiperia e Lirë Mit’hat Frashëri u dergonte drejtuesve nacionalist luftëtarëve të lirisë “fishekët e koduem” me nga 25 napolona ari sejcili prej tyre nga izgjedhuni dhe i sigurti “Andrea Temali” me emrin e vertetë Ndrek Pjetri.
Naolonat siguroheshin nga pasuria e luajtshme e familjes tregtare Deda i Shan Dedës falë edhe kontributit nga tregtarët Shkodranë me perjashtim të “Muzhanëve”
Gjithashtu vijshin me nëndetse nga Italia në Shengjin nga kapideni Kol çuni të shoqnuem me armatime me porosi të Mit’hat Frashërit të cilat i dorzoheshin kryetarit të fondacionit Pjetrit të Shan Dedës dhe bashkshortes së tijë administratore,kshtu bhej transporti nga shoferët Gjergj Shllaku e Bepin Serreqi deri në pikat eshperndamjes nga shoqnuesi me emrin Gac Hitleri i cili gjatë nji aksioni duku shpernda armë municion ushqime e veshmathje në zonen e Rragamit u rrethuen nga forcat e ndjekjes.
Aty mbeten të vrarë Deda me bashkëshorten dhe u arrestue i plagosun Gac Hitleri,trimi i zgjedhun nga Deda i Shan Dedës
Mbas shumë torturash në hetuesi ju kërkue të firmoste faljen me kusht:Të pranonte se ka vra bashkëshortët dhe kishte plagos vehten.
Gac Hitleri ju kerkoi hetuesve dy orë kohë. Nji orë mbasi doli në banjo vdiqë
Me daten 22Dhetor 1944 u shpartallue çeta e Hali Alisé në kukës ,ai mbeti i vrarë.
Me 23 dhetor 1944 u nisë brigata e Mehmet Shehut për të nënshtrue Kelmenin me nji plan taktik që te kapte në befasi dukee sulmue nga fusha e zezë në Vukel e Nikç.
Në udhtim e siper brigata e Mehmet Shehut diktohet nga vendorët e shkrelit të cilët rrahen kumonët e kishës së Shkrelit për kushtrim .sulmi i brigatës nga vendorët e detyruen brigaten të devijonte drejtimin nga kisha e katundit të kastratit.
Brigata e rrethueme nga Shkrel e kastrat u dorzue dhe dorzuen armët dhe i lejuen të kalonin nga Katundi i Kastratit në Rapshë të Hatit me qellim të kalonin nga Gryka e Grabomit në Jugosllavi.
Mehmet Shehu nga Jugosllavia urdhnoi brigaten të qendrojnë në Rapshë deri me nji urdhër të dytë.
Ndersa vendorët prisnin lëvizjet e ushtarëve të çarmatosun ,Mehmet Shehu dërgoi dy kompani nga Jugosllavia me daten 31 Dhetor 1944 për të sulmue Kelmendin të cilat u bashkuen dhe sulmuen së bashku naten e vitit të ri Kelmendin derejt urës së Tamares.
Kelmendasit që mbanin në vëzhgim çdo lëvizje forcash të armatosuna kishin nxanë dy prita strategjike që të mbroheshin dhe të përballonin çfardo sulmi.
Në hyrje të Kelmendit tek ura e Tamares në orët e para të nji Janarit 1945 plasi lufta. Kelmendasit në mbrojtje e të ardhunit në sulm.Mbas dy orësh vendorët si njohës të mirë të terrenit dhe të pregaditun për qendresë arriten të shperndajnë të ardhunit dhe të ju kapin mbrapavinë ,kafshët me ushqime dhe armë.Të ardhunit që nuk e njihnin terrenin të befasuem dhe të friksuem nga nji pritë qendrestare edhe nga errësira e natës pothuajse i përpiu Lumi i Cemit.
Të mbijetuemit kaluen nga Gryka e Grabomit në Jugosllavi në fushim në pregaditje për të shkatrrue Kelmendin mbas nji sulmi të dytë tashma edhe me egersinë e terbimin e Mehmet Shehut dhe shkieve të pa besë historikisht.
Në kto rrethana me 23 Janar 1945 në Bajzë do të bahej takimi i krerëve të Shkrelit dhe kastratit nën përkujdesjen e Major Llesh Marashit,kapidenit Gjon Martini e kshilltarit Nkë Gjeloshi me qellim gjetjen e nji zgjidhje për t’ju sigurue armmë dhe ushqim kelmendit të rrethuem nga t’kater anët e horizontit nga luftarë Serb e Shqiptarë për ta nënshtrue dhunshëm me çfardo çmini ,nga ana tjeter grupimi i forcave kryengritse Shkrel-Kastrat nën nji komandë të vetme si pjesë e kryengritjes mbarë kombtare nënshkrue nga krerët e maleve që ishte fiksue me daten 28 Janar 1945..Takimi nuku arrit mbasi forcat e terrenit shpresonin të arrestonin Major Lleshin që strehohej në shtëpin e Luket Grishajt dhe mbasi deshtoi operacioni forcat e terrenit dogjen shtëpin e Luket Grishit,ndersa të armatosunit në male né pritje për të fillue luften me 28 Janar ‘ lëshuen kushtrimin për me mbrojtë Majorin.
Në këto situata dramatike kishte lanë Shkodren kryepostieri Andrea Temali duke ju sjellë   në Bajzë posten sekrete të kodueme Cukali,marrveshje për fillimin peërnjiherësh të mbarë maleve me daten 28 në të njejten orë si dhe si dhe fishekët e koduem me shkim dore Cukali dhe adresen se kujt ju besonin . Çdo fishek kishte nga 25 napoliona ari që financohin dhe shperndaheshin me nji vendim-marrje të Mid’hat Frashërit dhe Dedës së Shan Dedës.
Kryepostieri nepërmes flakëve e dorzoi amanetin dhe u plagos
Me 24 Dhetor 1945 Shkrel e Kastrat morën në mbrojtje Majorin dhe nén drejtimin e tijë përfshihen detyrimisht në kryengritjen e parë antikomuniste që ishtee para mbas luftës së dytë botnore në krejt Europen lindore.
Kol Merçinaj në shkrel e patér Çilir Cani në bajzë u binin kumbonëve të kishave.
Mbarë populli me kryengritsit morën poskomanden në Shkrel ,në Bajzë në koplik dhe spitalin partizan nën kontroll dhe përparuen drejt Shkoders deri tekUra e Rriollit ku u ndaluen në fushim me qëllim organizim e përforcim né pritje të nji marrvrshje të përbashkét me grupimet e Shkoders.
Kryengritsit u terhoqen maleve me dëshiren për të ndihmue luftëtarët në Kelmend që vazhdonin të vetem qendresen në mes katér zjarresh..
Me 12 Shkurt bie Kelmendi.
Prek Cali në Vukel i dorzohet kryqit të Krishtit me 16 Kelmendës,të cilët i pushkatojnë në zallin e Kirit në Rrëmajë me 26 Mars 1945
Me 9 Gusht 1946 shpertheu për disa orë kryengritja e Postribës,mbas shpartallimit të kryengritjes së Postrribës pothuajse ra forca e nacionalizmit në krejt Malësin e Madhe,në Shkoder e rrethina.Forcat nacionaliste u vetmuen në tre pjesë.
U arratisen 1438 luftëtar,u burgosen e pushkatuen 1/3 dhe mbeten të vetmuem maleve 25-30%.
Nga Gjon Kaçaj Janar 2019.